По завршувањето на многубројните проекти, со завршувањето на грантовите и предавањето на завршните извештаи, речиси 50% од проектните решенија, новите сознанија и предлозите завршуваат во кабинетите на истражувачите и во фиоките и архивите на институциите.
Пишува: д-р Анита Грозданов, редовен професор на Технолошко-металуршкиот факултет во Скопје
Секојдневниот живот и трката за негово унапредување и олеснување носат многу нови технолошки решенија и предизвици кои се придружени и со многу негативни последици. За жал, последиците многу пати се такви што оставаат трајни нарушувања на природната рамнотежа која сериозно се заканува на нашата планета во повеќе сектори. Климатски промени, намалени/или комплетно испразнети природни извори на многу суровини, загадени океани и мориња, загадена животна средина…
Сведоци сме на многубројни конференции, усвоени и потпишани многубројни стратегии и декларации на меѓународно и на национално ниво за регулирање и контрола на сите загадувачи, емисии и имисии во сите медиуми, на сите ресурси. Во рамките на големите истражувачки програми (HORIZON, LIFE) се изработени огромен број проекти со иста крајна цел: „Чиста и безбедна животна средина“ и „Одржлив развој, одржливо живеење“. Навистина, од сите тие проекти добиени се прекрасни и високоефикасни решенија и модели кои доколку се имплементираат, со сигурност ќе овозможат почиста животна средина, поубава и побезбедна иднина на нашата планета Земја.
За жал, по завршувањето на многубројните проекти, со завршувањето на грантовите и предавањето на завршните извештаи, речиси 50% од проектните решенија, новите сознанија и предлозите завршуваат во кабинетите на истражувачите и во фиоките и архивите на институциите.
Идеите, активностите и борбата за „чиста и безбедна животна средина“ и „одржлив развој и одржливо живеење“ се дел од програмите и агендите на сите политичари, на државно и на локално ниво. Особено во предизборните кампањи, кога сите тие идеи и политики се силно пропагирани и објаснувани во сите и со сите маркетиншки средства. Ветувањата се безрезервни и безусловни само за да се освојат посакуваните функции и позиции. Целата борба и сите тие силни заложби завршуваат со усвојувањето на функцијата и седнувањето во удобните кабинети и фотелји.
За жал, активната борба за „чиста и безбедна животна средина“ и „одржлив развој, одржливо живеење“ завршува тука и многубројните замисли стануваат бавни, млаки, дел од говорите кои и понатаму ќе ги држат говорниците на разни собири и конференции, или пак дел од опозициските движења на секое ниво.
Големите кризи и катастрофи, на локално и на меѓународно ниво (пандемијата на ковид-19, енергетската криза со војната во Украина, земјотресите во пошироки појаси на Земјата) секогаш го потсетуваат човекот на некои од грешките (нездравото живеење и нарушеното светско здравје на луѓето, лошата распределба на превласта на главните енергенти за сите животни активности – од електричната енергија преку горивата дури до храната, лошото менаџирање на градењето на градовите и урбаните средини). Бидејќи екосистемските услуги главно се сметаат за економско опкружување, тие немаат цена и поради тоа се прекумерно искористени и деградирани, состојба што понекогаш се нарекува „заедничка трагедија“. Последиците од сите нив, за целата планета Земја и целото човештво се катастрофални.
Општествените нарушувања како војна, криминал и корупција ги одземаат ресурсите од оние области што претставуваат најголеми човечки потреби, го оштетуваат капацитетот на општествата за правење планови за иднината и во принцип се закануваат на благосостојбата на човекот и на животната средина.
Исцрпувањето на природните ресурси, вклучувајќи ја и свежата вода, ја зголемува веројатноста за „војна за ресурси“. Овој аспект на одржливоста се нарекува еколошка безбедност и создава јасна потреба за глобална еколошка согласност за управување со ресурсите како што се водоносните слоеви и реките што ги пречекоруваат политичките граници, и за заштита на заедничките глобални системи како океаните и атмосферата.
За жал, сите луѓе – функционери од највисоко до најниско ниво (на меѓународно и на локално ниво) стануваат дел од системската бирократија. Функцијата се искористува за да се стане дел од власта која ќе управува со ресурсите (многумина јавно или затскриено стануваат и сопственици на ресурсите), дел од структурите кои ќе ги контролираат ресурсите и емисиите/имисиите на локално, регионално и меѓународно ниво.
Бидејќи, ЗА ЖАЛ, НЕМАМЕ ПЛАНЕТА Б, останува онаа најосновната, но најсуштинска задача и активност на сите нас. Колку и да звучи дека сме во 21 век и дека тоа е веќе во голема мера завршена работа, мислам дека не е и дека сè уште е отворена за интензивна работа. Мораме да работиме на СВЕСТА на сите нас, луѓето, од најмалите до највозрасните, да се менуваме и усогласуваме за подобра и почиста животна средина. Конечно, сè што ќе научиме и ќе стекнеме ново знаење и искуство – да го применуваме од истиот момент. Покрај другите знаења, сите млади генерации треба да имаат важни предмети за изградување на нивната свест за чиста животна средина. Политичарите и функционерите да ја остават и да ја тргнат алчноста од ресурсите и енергентите на човештвото. Светските лидери да ги остават воените пресметки и военото профитерство во историјата и да ги насочат своите идеи и сили во трките чија цел е да се постигне и обезбеди подобра и почиста животна средина.
Сеопфатно заснованите стратегии за повеќе одржливи општествени системи вклучуваат: развиено образование и политичка еманципација на жените, особено во земјите во развој; поголемо почитување на општествените права, еднаквост помеѓу богатите и сиромашните, како во внатрешноста така и помеѓу државите; и меѓугенерациска еднаквост.
Повторно и повторно може да звучи утопистички, или професорски, но тоа мора да биде така. Ако не се случи тоа, ако децата и учениците растат без изградена свест каде да ја фрлат амбалажата од кроасанот и сендвичот, лименката или шишето од сокот, ако политичарите ја практицираат власта само за брзо богатење преку остварување процент од сопствеништво на ресурсите на енергентите (централите на фотоволтаици, ветерници, мали хидроцентрали) – тогаш филмовите и апокалиптичните сценарија од фантастичните филмови полека ќе стануваат реалност – ЗА ЖАЛ, НЕМАМЕ ПЛАНЕТА Б.
– д-р Анита Грозданов, редовен професор на Технолошко-металуршкиот факултет во Скопје
Please find enclosed ToRs (Terms of References) for the vacancies of Junior Events coordinator and Junior Networks Assistant for the new Europe House Bitola, scheduled for opening on the 6th of May.
Applications with CV and Letter of interest should be sent to aneta.spirkoska@bseurope.com and euwithyou_mk@bseurope.com latest by 7th of April COB. Only pre-selected candidates which fulfill the minimum requirements will be contacted for interview.
Applications with CV and Letter of interest should be sent to aneta.spirkoska@bseurope and euwithyou_mk@bseurope.com latest by 16th of February Close of Business. Only pre-selected candidates which fulfill the minimum requirements will be contacted for interview.
This calendar is built around the digital illustration of Hristina Gjorgjievska, the winner of our Open Call Competition for the follow-up to the famous Lazar Lichenoski outdoor mosaic “Apotheosis of Labour”. The open call for digital artists was part of the 3rd Birthday of Europe house Skopje agenda.
You can download Europe House Calendar 2023 mobile and desktop versions here.
Јазикот е жива материја која го одразува начинот на кој живеат луѓето што го зборуваат. А јазикот, во денешно време, со развојот на дигиталните технологии, својот живот повеќе од кога и да е порано, го живее како текст, преку писмо. Затоа, односот кон писмото, кон нашето македонско кирилично писмо и неговиот изглед во медиумите – печатените, телевизијата, електронските е одраз на односот и почитта што ја имаме кон нашиот јазик и кон тоа што сме.
Човек кој со децении се грижи за зачувување, негување и развој на македонското кирилично писмо е Ласко Џуровски. Неговата работа во областа на крајно маргинализираната дисциплината на графичкиот дизајн, типографијата, е посветена и на создавање писма и фонтови на македонска кирилица, што во овој период на негирање на македонскиот јазик, добива значење поголемо од кога и да е.
Како оддавање почит за неговото дело што непроценливо ја збогатува нашата култура, ова последно интервју во 2022 година го правиме токму со него.
Разговараше: Наташа Атанасова
Како се доживувате себеси повеќе – како графички дизајнер или како типограф?
Всушност се доживувам како „две во едно“, графички дизајнер и типограф. Тие две области се нераскинливо поврзани, испреплетени, едната не може без другата. Нема добар графички дизајн без добра типографија и обратно, нема добра типографија без добар графички дизајн.
Типографијата е уметност на дизајнирање букви со кои пишуваме текстови што пренесуваат визуелно оформени информации. Таа ги вклучува во себе различните стилови на фонтови, преку кои создава изглед и структура што пренесуваат емоции и испраќаат визуелни пораки. Накусо кажано, типографијата е она што на текстовите им вдахнува живот.
Од периодот кога имате почнато да се занимавате со типографија до денес, кои се најзначајните и за Вас најинтересни фази низ кои има поминато оваа дисциплина на графичкиот дизајн?
Тоа е фазата на премин од класичната типографија која користеше излиени оловни букви, во дигиталната типографија која направи своевидна револуција во визуелизацијата на текстовите. Вистинска графичка револуција! Дигиталната типографија отвори нови хоризонти во сите области, како во софтверските компании кои креираа интуитивен софтвер за изработка на фонтови на многу софистициран начин, така и во областите на издаваштвото, дизајнот на амбалажа, на медиумите, буквално во сите области кои се базирани на визуелна комуникација. Одеднаш типографијата вплови во рајските води на креацијата кои овозможија она што до вчера не можеше да се замисли да стане реално, опипливо, применливо. Дигиталната типографија потполно го промени светот на презентација на текстовите и отвори некои нови видици кои тежнеат кон совршенство, кое пак, во типографијата, како и во другите области, е недостижно.
На илустрацијата се користени авторски фонтови на Ласко Џуровски
Постои ли пишана историја за типографијата и типографите низ минатото на македонското поднебје? Дали Ве интересирале, дали сте барале вакви информации и што би споделиле од нив како значајно/интересно?
Јас не сум сретнал досега такво нешто, барем не во форма која е потполно и студиозно посветена на македонската типографија, односно на македонското кирилично писмо. Секако дека ме интересираат нејзините корени, постојат илјадници страници пишани документи кои се неизбришливо сведоштво за нашата писменост, за нашиот идентитет, за нашата напатена Македонија и нејзината вековна борба за културна рамноправност во светот на цивилизираните народи. Верувајте, во тој свет на културен натпревар меѓу народите, ние поседуваме многу уникатни пишани документи и предмети кои се сведоштво за она што сме биле и претставуваат насока и основа за она што се стремиме да бидеме, во секој поглед. Зарем постои нешто што посилно ги растреперува дамарите во нашите гради од безвременските стихови кои се вградени во генетскиот код на секој Македонец, како што се: „Зурли штом диво ќе писнат…“, „Откако Ленка остави кошула тенка, ленена…“, „Зајди, зајди…“ и сл.
Каков е нашиот однос како индивидуалци кон нашата македонска кирилица денес? А што е со институциите – постои ли грижа за зачувување, негување и развој на нашата кирилица од нивна страна?
Никаков. Жал ми е што морам тоа да го кажам. Кирилицата е оставена на забот на времето кој ја нагризува од сите страни, особено во ова време кога се негира сѐ што е македонско, но попусто, кирилицата е безвременска, бесмртна, ВЕЧНА. Можат да се потпишуваат договори, хартијата трпи сѐ, но никој не може да го избрише она што ни е запишано во душата. Македонската кирилица ќе постои и кога нас и многу генерации после нас ќе ги нема, таа е основната нишка вткаена во нашиот генетски код. Зар може да постои народ ако не остави трага, пишано сведоштво за своето постоење? Кога го велам ова мислам на пишаните патеки кои ги трасирале нашите преродбеници, нашите првоучители – Кирил и Методиј. Таа трага која ја оставаме во времето е напишана со наша, македонска кирилица која заслужува бескрајна почит од сите нас за да ја поставиме на исто рамниште со сите светски писма како неизоставен дел од светското културно богатство.
Што се однесува до институциите, не гледам дека кај нив постои загриженост за македонската кирилица, особено за нејзината егзистенција во дигиталната типографија која незапирливо оди напред отворајќи неограничени можности за кои нашите институции воопшто не се свесни дека постојат. Тие, со својот инертен однос оставаат македонската кирилица да чмае закопана длабоко во минатото наместо да засвети со сета своја раскош и богатство содржани во нејзината едноставност – секој глас една буква. Би бил најсреќен ако некоја од нашите институции може аргументирано да го демантира ова мое тврдење.
Но, затоа, Вашиот личен ангажман на ова поле е огромен. Водите ли евиденција, можете ли да ни кажете како изгледаат писмата и фонтовите што ги имате направено во бројки?
Не водам евиденција, тоа изискува премногу време со оглед на сложеноста на она што го работам. Решив дека сепак е поцелисходно тоа време да го посветам на изработка на фонтови кои зборуваат самите за себе. Ќе споменам само еден податок, мојот фонт SkolaSans почнувајќи од неговата промоција во 2013 година па сѐ до денес е преземен од интернет повеќе од милион пати, зборувам во светски рамки, што ме прави особено горд затоа што мојата креација ја употребуваат огромен број корисници. Ако веќе им препуштиме на фонтовите сами да зборуваат можам да го кажам следново: мојот фонт Clone Rounded е дел од типографската понуда на Adobe (https://fonts.adobe.com/fonts/clone-rounded), поставен е таму рамноправно со фонтовите изработени од најголемите имиња на светската типографија како што се Ерик Шпикерман (Erik Spiekermann), Метју Картер (Matthew Carter), Зузана Лицко (Zuzana Licko), Гзавие Дупре (Xavier Dupré), Давид Брежина (David Březina)… Тоа ми причинува огромна чест и задоволство. Clone Rounded се дистрибуира во светски рамки преку компанијата која е посветена на изработка и дистрибуција на мултијазични фонтови на светскиот пазар, Rosetta (https://rosettatype.com/CloneRoundedPE). Овој фонт во 2016 година беше избран меѓу најдобрите 20 фонтови во светот од страна на Typographica (https://typographica.org/typeface-reviews/clone/). Еве, ексклузивно за вас ќе откријам и една тајна, годинава започнав да работам на надградена верзија на овој мој најуспешен фонт кој прераснува во типографски систем составен од 72 фонтови. 🙂 Clone Serif, на кој работам во моментов, е „најмладиот“ член на овој типографски систем и тој ќе биде интернационално промовиран во 2023 година. Инаку, досега имам креирано повеќе од 500 авторски фонтови.
Каде наоѓате најмногу инспирација за создавање нови фонтови?
Насекаде околу нас, од книгите, од графитите, од фирмите напишани на дуќаните од старите мајстори фирмописци, од типографијата присутна на ѕидовите во црквите, на иконите, од оригиналните ракописи на нашите поети, писатели… Типичен пример за тоа е фонтот Аманет кој настана врз база на фотографија од напис на ѕидот од една македонска црква во околината на Прилеп. Аманет содржи оригинална и специфична типографија во која е вткаено богатството на форми и орнаменти карактеристични за нашево поднебје. Тој фонт е бесплатен и секој кој е заинтересиран за негова употреба може да го преземе од овој линк.
Пред повеќе од година го објави твојот фонт направен според ракописот на Рацин, кој го имам видено веќе како живее во една книга („Збор по збор“, во издание на „Гаврош“) – што е супер! Кажуваше дека правиш фонтови и според ракописот на Конески, Вапцаров… Кои други писатели/поети „се во игра“ да добијат свој фонт? 😊
Да, Рацин е еден од фонтовите кој го креирав со многу љубов и огромна почит кон делото на Коста Солев Рацин, „црвениот поет“, кој знаеше на уникатен начин да ја наслика со зборови македонската душа. Се надевав дека ќе добијам можност да гостувам на манифестацијата Рацинови средби во Велес, со цел да им го подарам овој фонт за да ги публикуваат Рациновите песни напишани со него. Исто така, тој би бил достапен за слободно преземање од нивната интернет страница. За жал, таа моја желба никогаш не се оствари. Сепак, фонтот Рацин си го доби заслуженото место во македонската типографија. Сведок сум на прекрасни дела во кои тој се употребува, на мое големо задоволство. Како потврда на ова осамна мурал насликан на потпорниот ѕид, во близина на Саат кулата во Велес, на кој се испишани стихови од „Ленка“, со мојот фонт креиран врз база на Рациновиот ракопис. Автор на муралот е уметникот Бранкица Јордановска. Сосема е „нормално“ во нашава Македонија вакви работи да поминуваат незабележано, за жал. Инаку, пред извесно време започнав да работам на фонт базиран на ракописот на Блаже Конески, обезбедив доволно материјали и изработката е во тек. Не можам да кажам кога точно ќе биде завршен. Кога се работи за креирање на фонтови врз база на ракописот на некоја личност многу е значајна базата на пишани документи која можете да ја обезбедите, колку повеќе оригинални документи се достапни, толку е полесно да се генерира дигитален фонт базиран на оригиналниот ракопис.
Издавачкиот центар „Три“ во поновите книги истакнува кога користи Ваш фонт, што е практика за пофалба. Го следите ли македонското издаваштво? Што би можеле да кажете за изгледот на внатрешните текстови и за типографијата на кориците?
Да, оваа практика е за вистинска пофалба. Издавачкиот центар „Три“ исклучително го почитувам заради професионалниот однос кон употребата на типографијата во нивните изданија. Мислам дека оваа практика би требало да ја следат и другите македонски издавачки куќи. Што се однесува до типографијата на кориците од изданијата на македонските издавачи ситуацијата е „шарена“, сведок сум на извонредни типографски решенија но исто така и на сосема разочарувачки. Се надевам дека ситуацијата во тој поглед ќе се подобрува, се разбира, ако на типографијата ѝ се посвети вниманието кое го заслужува, особено на македонската кирилица.
Неколку книги во издание на „Три“ на чии корици се користени фонтови на Ласко Џуровски
Има ли на повидок помлади наследници дизајнери навлечени на типографија со кои заеднички може да се продолжи да се збогатува македонската кирилица?
Има само обиди, не сум сретнал некој кој навистина сериозно сака да се занимава со оваа работа. Во 2013 година јас организирав типографска работилница, „Типокујна“, на која се обидов да го пренесам моето знаење за креирање фонтови на неколкумина дизајнери кои учествуваа на неа. И покрај успешните резултати и креирањето на десетина кирилични фонтови кои сѐ уште се користат, ниеден од учесниците не продолжи посериозно да се занимава со типографија. Што се однесува на Вашето прашање за „збогатувањето на македонската кирилица“, тоа е приказна сама за себе. По мое мислење, грижата за македонската кирилица треба да биде еден од приоритетите на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Министерството за култура на Република Македонија и Министерството за информатичко општество и администрација. Овие институции немаат воопшто никаква иницијатива ниту пак програма за едукација во областа на дигиталната типографија и македонската кирилица како дел од неа. За да се уверите во ова мое тврдење ве охрабрувам да се јавите во која било од спомнатите институции и да побарате писмен документ на кој е детално претставен изгледот на македонските кирилични букви на еден од стиловите кои постојано се користат на дигиталните медиуми, еве, на пример, нека биде тоа Slab Serif фонт. Пред тие да ви одговорат, а бидете сигурни дека воопшто нема да ви одговорат, ќе ве игнорираат, ви кажувам што ќе добиете како одговор—НИШТО. 🙁 Тажно. Затоа, би го зaвршил овој разговор со апел до сите Македонци, насекаде во светот: развојот на технологијата ни дава можност и моќ, ние самите, да се избориме македонската кирилица да биде рамноправна со останатите светски писма, кирилични и латинични. Македонскиот јазик и македонското кирилично писмо се наше непроценливо културно богатство. Тие се загрозени пред сѐ од самите нас, кога зборуваме и пишуваме неправилно и несоодветно. Затоа, да ги употребуваме правилно, да ги афирмираме и потврдиме во светот како скапоцена придобивка од една стара култура и цивилизација која заслужува почит и поклонение.
БОНУС-ПРАШАЊЕ: Во ракописните исписи наменети за социјалните мрежи ракописното „ш“ го пишувате со цртичка. Еднаш имаше и дебата на Ваш пост за тоа дали треба да се пишува со или без цртичка. Каков е Вашиот став и Вашето образложение?
Технологијата сама го даде одговорот на ова прашање и секоја понатамошна дебата на оваа тема станува беспредметна. Имено, Open Type фонтовите содржат опција (Features) која овозможува секоја буква (карактер) да има повеќе верзии. Тоа ни дава можност да креираме алтернативен карактер за малата ракописна (script) буква „ш“ кој ќе содржи долна црта. Значи, фонтот содржи две различни решенија за истата буква – едно без долна црта и друго со долна црта. Употребата на малата ракописна буква „ш“ со долна црта го решава проблемот на нечитливост кога таа ќе се употреби до малата ракописна буква „и“ или помеѓу две букви „и“, на пример во зборот „напиши“. За да ја избегнеме оваа несакана ситуација, можеме да програмираме постапка која потполно автоматски ќе ја замени буквата „ш“ без долна црта со буквата „ш“ со долна црта, и тоа само на оние места каде што таа се наоѓа пред, помеѓу или после малата буква „и“. Вака, проблемот се решава на сосема едноставен и елегантен начин. Ова е само еден сегмент во кој технологијата за креирање дигитални фонтови ги решава тековните проблеми и недоследности кои се јавуваат при употребата на македонската кирилица на дигиталните медиуми. Но, тоа е веќе друга тема која бара многу повеќе простор за нејзино детално елаборирање.
