Автор: euhouse

Разговара: Наташа Атанасова

Има луѓе што кога ќе ги запознаете, едноставно, среќни сте што продолжуваат да живеат, создаваат и придонесуваат тука, знаејќи дека со своите вештини и квалитети лесно би можеле да се „пресадат“ во некоја друга средина.

За мене, една од нив е Катерина Шекутковска, по професија преведувачка од германски, која ја запознав лани при жирирањето за наградата „Новите!“. Кате е основачка на, веројатно, најмладата издавачка куќа кај нас, „Илика“, а од неодамна и сопственичка на оригиналната книжарница со истото име, кое значи порабено дупче на облеката во кое влегува копче – збор кој таа во едно интервју го поврзува „со функцијата на јазикот, книжевноста и градењето значења, но и со создавањето на простор кој ќе ги прегрне оние кои сакаат да му припаднат“.

Во една пригода рече: „Мене не ми беше сон да имам книжарница, ама еве, денес имам“. Што ти беше сонот и како патиштата те доведоа до отворањето на „Илика“ – прво на издавачката куќа, а потоа и на книжарницата?

Иако „Илика“ – како книжарницата така и издавачката куќа – не беа тоа за коешто порано сонував, денеска сум многу благодарна што преку работата секојдневно доживувам радосни моменти коишто не можев да си ги замислам ни на сон. Всушност, постепено сфаќам дека воопшто не е ни важно каде сум била претходно и што сум планирала пред да ми се случи „Илика“. Важно е што во еден момент бев доволно храбра, а и се најдов и во прилично среќна околност да имам и други храбри луѓе покрај мене, за да го направам првиот чекор кон остварување на една идеја која и денес ми се чини сосема логична: да соработувам со луѓе со сличен сензибилитет за книжевноста и да се обидеме да креираме алтернативни услови за работа во доменот на издаваштвото. За ова, се разбира, е потребен и простор, простор за средби, за експериментирање, за размена. Оттаму и поттикот непосредно по основањето на издавачката куќа да ја отвориме и кафе-книжарницата.

Во „Илика“ сте влезени повеќе луѓе како партнери. Дали ви се улогите строго поделени и каков ви е начинот на организација – имате еден лидер или поделено водство?

Во досегашната практика во издаваштвото, но и во кафе-книжарницата се обидувам да водам отворен дијалог со сите ангажирани во процесите. Бидејќи моментално јас фигурирам како главна и одговорна уредничка, лесно може да се добие впечаток дека на мене паѓаат голем дел од одговорностите и одлуките. Но, всушност, тоа не е баш така. Особено сум горда на нашите книжари, Марија Велинова, Стефан Спасовски и Викторија Грнчаровска коишто работат во книжарницата со голем ентузијазам и задоволство. Тие многу допринесуваат кон креирањето на месечната програма во книжарницата, даваат сугестии и креираат содржини. Се разбира, голема и важна улога имаат и сите оние актери и актерки „зад кулисите“, од администрација па сѐ до дизајн, уредништво и лектура. Вака гледано ми се чини не е релевантно кој е главен, бидејќи, кој и да е, не може сам.

Вашата издавачка политика до пред некое време можеше да се дефинира како: со висок вкус избрана преводна литература, а потоа издадовте и збирка поезија од македонска авторка. Во која насока го гледаш развојот на издавачката политика на „Илика“ во блиска иднина?

Фокусот во издавачката политика „Илика“ уште од самиот почеток не го дефиниравме според категориите преводна/домашна. Мојот личен интерес во книжевноста се ориентира кон современите форми и ангажираноста, особено во прозата и во драмата, а потоа и пошироко, кон актуализирање на дела од класични автори кои се помалку застапени на пазарот. Покрај тоа, отворена сум за соработка со македонски автори и авторки, сѐ додека нивниот израз се вклопува во издавачката програма на „Илика“, но и со кои делиме слична работна етика и смисла за квалитет.

Први и единствени ја издадовте нобеловката Ани Ерно на македонски, што беше своевиден подвиг. На книгата не стои дека е финансиски помогната од некоја институција или фондација, па ако е така, тоа е уште еден подвиг. Дали сте задоволни од интересот на македонската публика за ова дело?

Токму така. „Девојчински спомени“ од Ани Ерно е самостојно финансирано издание, без поддршка од институција или фондација. Среќна сум што досега има солиден интерес за книгата и за авторката, а за ова имавме можност да поразговараме со читателите и читателките и во рамки на два настани во книжарницата: промоцијата на книгата и читачкиот клуб посветен токму на овој роман. Драго ми е што на публиката ѝ се допаѓа нејзиниот специфичен стил и жанрот со којшто оперира, меѓу автофикција и социјален роман, но истовремено и што ја разбира и важноста да ги имаме овие четива на македонски јазик. Покрај тоа што е нобеловка, Ани Ерно пишува за искуства коишто се доста блиски и до нашата реалност, особено до реалноста во којашто се израснати и живеат мноштво жени. Оттаму се надевам дека разговорите за романите на Ерно нема да се сведат само на формата, туку ќе се движат и во насока на книжевната обработка на женското искуство, преплетувањето на социјалното и сексуалното искуство, длабоко втемелениот срам од сопствената сексуалност во контекст на доминантна и токсична машкост. Верувам дека ќе ја продлабочиме оваа дискусија и понатаму кога ќе ги издадеме и романите на Дидје Ерибон и Едуар Луј.

Со радост ќе изјавам дека со нетрпение го очекувам излегувањето на македонски на романот „Тирза“ од Арнон Грунберг, за кој ми кажа дека најверојатно ќе го издадете догодина. Што друго можат да очекуваат гладните за добри книги во периодот што следува?

Во текот на август од печат ќе излезе една фикционална биографија на Силвија Плат по име „Еуфорија“ од авторката Елин Кулхед во фантастичен превод на Катерина Јосифоска. До крајот на годинава планираме да го издадеме и романот „Кој го уби татко ми“ од Едуар Луј, а покрај тоа и да ја збогатиме нашата детска едиција со сликовницата „Животните спијат“ (превод од норвешки јазик на Искра Бадева). Доколку го дозволат тоа условите, ќе се радуваме доколку наскоро излезат од печат и долго најавуваните дела од Рилке и Платонов, но, секако, приоритет ќе ни биде и уште една убава соработка со македонска авторка за којашто повеќе ќе најавиме наскоро.

Во книжарницата „Илика“ секој месец ви е тематски ориентиран: „Ајде да летаме“ беше мотото во февруари,  „Слободни и нежни“ во март, „Пролетта е река“ во април, „Секогаш горди“ во мај, „Патуваме, сонуваме“ во јули. Колку труд вложувате во осмисленото и уникатно промовирање на книжарницата?

Вака поставената концепција на кафе-книжарницата бара многу труд и посветеност, но ни претставува и големо задоволство. Постојаното смислување на нови содржини, креирање на настани или избирање на книги на месецот е нашиот начин на комуницирање со публиката, начинот на којшто сакаме да влеземе во дијалог со неа. Целта на ваквата промоција не е единствено во градењето на идентитет на кафе-книжарницата, туку и во истакнувањето на книги коишто можеби не сме ги забележале во другите книжарници, а го заслужуваат нашето внимание.

Во рамки на овие тематски месеци, а и неповрзано со нив, во книжарницата организирате многу настани и им давате простор на младите талентирани писатели и уметници. Се создава ли веќе заедница на „иличари“ и како би ја опишала?

При изборот на гости на настаните не се водам од категоријата млад или стар, надежен или искусен, но повеќе од прашањето кои се авторите и авторките коишто би можеле да ги ставиме во заеднички контекст. На овој начин сакаме да ја избегнеме формалноста на промотивните настани, да дадеме простор книгите да живеат и по нивната промоција, но и постепено да развиваме култура на дискусија која ќе биде блиска до публиката. Се радувам кога во публиката ќе видам луѓе кои вообичаено не доаѓаат на книжевни настани и ќе успееме да ги возбудиме за некоја книга. Но, покрај тоа, претпоставувам дека е точно видувањето дека „Илика“ е сврталиште на младите, а за мене нема поголемо признание одошто нивната слобода на израз и нивното чувство на безбедност во овој простор.

За каква книжевно-издавачка сцена кај нас, сонуваш?

Сонувам за книжевно-издавачка сцена во која ќе владее одмерена култура на дискусија и критика насочена кон креирање на нови политики за подобри практики на работа и похумани услови. Посакувам колективно повеќе да инсистираме на системски промени во доменот на културата кои би овозможиле да заработуваме достоинствено, а да ја вршиме работата навремено и прецизно. Активирањето на книжевната критика е, се разбира, многу важна. Но, пред сѐ ми се чини дека е исклучително важно да ја извадиме романтиката од уморот, жртвата, изолираноста, како тоа да е небаре некаква формула за успех во креативната работа. Затоа: сонувам за помалку работа, повеќе игра.

Фотографии: Наташа Атанасова

Разговара: Наташа Атанасова

Уредничката професија е најважната професија во издаваштвото. Изборот на делата што се преведуваат и изгледот на книгите како финален производ, формирањето едиции, работата со домашните автори за нивните дела да добијат што е можно подобра форма и содржина, но и обемната административна работа за аплицирање на домашни и странски конкурси – сето тоа влегува во работните обврски на уредниците.

Бисера Бендевска со години работи како уредничка во „Арс Ламина“, најголемата издавачка куќа кај нас. Питома и нежна, професионална и со истенчен книжевен вкус, таа е пример за посветеност на работата и одличен соговорник на ретко опфаќаната тема во медиумите: уредништвото.

Како почна твојата уредничка приказна? Како влезе во издаваштвото и како (о)стана уредничка?

Кога одлучував за својата факултетска наобразба по средното образование, не размислував многу што би можела да работам со квалификациите што ќе ги стекнам – едноставно сакав да студирам на катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“. Но, ако добро се сеќавам, во рамките на програмата на катедрата беа наведени и работни места за кои би биле квалификувани дипломираните студенти од ОКК. Меѓу другите беше и професијата уредник, што ми се чинеше најпримамлива и предизвикувачка. Две години по дипломирањето, наидов на огласот за работната позиција „уредник“ во издавачката куќа „Магор“ (за чиешто реноме знаев посредно преку стручните книги од некои наши професори објавени таму, а кои ги користевме за време на студиите) и ја пратив својата професионална биографија. Добив повик за интервју и за практичен тест, а набргу и станав дел од нивниот тим. Тоа беше воедно и моето прво вистинско работно искуство, по многуте практикантски и волонтерски ангажмани. Во „Магор“ се задржав една година, но не потраја долго кога ми се обратија од издавачката куќа „Арс Ламина“. Отидов на разговор, си се допаднавме и станав дел од издавачкиот сектор во куќата. Во „Арс Ламина“ наидов на прекрасен прием од колегите и адаптацијата на новата работна средина ми беше брза и ефикасна. Еве веќе осма година ја извршувам работата како уредник, со истиот ентузијазам, несмалена љубов кон оваа професија и со целосна посветеност.

Сметаш ли дека за оваа работа е неопходно да имаш добри учители? И дали ти ги имаш(е)?

И за оваа и за која било друга работа е пожелно и неопходно да се има добри учители и ментори. Имав среќа да учам од најдобрите во оваа дејност. Првиот учител и човек кој препозна потенцијал во мене е Владимир Јанковски, со кого работев заедно во „Магор“. Втората учителка е мојата сегашна колешка Оливера Ќорвезироска, која има повеќедецениско искуство во издаваштвото, уште во оние минати времиња кога се поставувале стандардите на професијата, кога уредници биле луѓето што станаа канон во македонската книжевност. Им благодарам што ми овозможија и ми овозможуваат и понатаму да пијам од кладенците на нивните знаења.

Што значи денес да се биде уредник? Кои се твоите обврски на дневно ниво, а кои на месечно?

Обврските и работните задачи на уредникот веројатно не се драстично променети низ времето, што е добар показател дека оваа професија одолева на трансформацијата на светот под влијанието на дигиталната ера. Веројатно придобивките, како што се интернетот и компјутеризацијата, само го забрзаа процесот на прибавување информации и достапноста до нив. И некогаш и денес, уредникот е одговорното лице за целокупниот изглед на изданието. Уредникот е и идеен творец и имплицитен читател и Хермес. Неговата улога се протега од креирање издавачка програма, преку суштинска обработка на текстовите, до контрола на печатеното издание. Во овие рамки се движат и моите обврски и одговорности. Со нашиот уреднички тим предводен од главната уредничка Бранка Бугариска, правиме редовни состаноци на кои ги распределуваме работните задачи за претстојниот месец или подолго, во зависност од обемноста на задачата. Потоа, секоја уредничка (во нашата куќа сите сме жени-уредници) се грижи за својата обврска. Па така, на дневно ниво ја администрирам мојата службена е-пошта и извршувам некои поситни задачи што произлегуваат од покрупните – уредување текст и процесирање на уредениот текст во следните фази од продукцијата на изданието.

Од друга страна, што значи да се биде уредник на преводна книжевност, а што уредник кој работи со домашни автори? И колку од твојата работа ја посветуваш на едната, а колку на другата уредничка работа?

Пристапот и предизвикот од работата на преведен текст и на оригинален текст се разликуваат. Во првиот случај, авторот ја завршил својата работа, неговото дело е затворено и уредникот се занимава со автентичното пренесување на содржината во македонскиот јазичен контекст. Се разбира, уредникот се потпира на професионалноста на преведувачот и неговата работа е „финосување“ на текстот, на неговата читливост и точност. Постојат и случаи кога уредникот му „посредува“ на странскиот автор да се приближи до читателите, кога неговиот текст е „заклучен“, херметичен или е анахрон. Тогаш уредникот пишува наменски придружни текстови или го анотира изданието, со цел да ја олесни комуникацијата помеѓу авторот и читателите.

Работата со домашните автори, пак, е вистинско уживање и практикување на уредничката професија. Уредникот има директен удел во текстот на авторот, активно учествува во обликувањето и во подобрувањето на содржината, грижејќи се да не ги наруши автономијата и сувереноста на авторот.

И на двете работи им се посветувам еднакво, затоа што двете работи на свој начин ја подобруваат мојата работа со предизвиците што ми ги поставуваат.

Каков ти е односот со писателите чиишто книги ги уредуваш, а каков е на писателите кон тебе? И колку и дали се самоцензурираш во поглед на забелешките кон ракописите во зависност од тоа чиј е ракописот?

Од мој аспект, мислам дека успевам да изградам коректен и отворен однос со писателите со кои соработуваме како издавачка куќа. Сите, без исклучок, ми пристапуваат со максимална доверба, отворени се за сите мои сугестии и конструктивните забелешки, а најголема полза од ваквиот однос имаат нивните дела. Јас, пак, им возвраќам со својата одговорност кон доверените текстови и барем засега тоа се покажува како успешен спој. Од веќе споменатото, сметам дека се насетува оти немам потреба да се „самоцензурирам“, а и да било поинаку, убедена сум дека повлекувањето или воздржувањето да се сподели мислењето е погрешно и единствено на штета на писателот и на неговото дело, а и воопшто, на целиот книжевен и културен контекст.

Често слушаме дека кај нас нема вистински уредници во издаваштвото, кои би давале забелешки за подобрување на едно дело и уредничката професија, како и многу други (особено во културата) не се цени доволно. Какви се твоето искуство и твоето мислење на оваа тема?

Имам впечаток дека широката јавност, нестручната, не прави разлика помеѓу уредник и лектор, и честопати кога се коментираат веќе издадени книги, особено во негативна конотација, критиките се слеваат на сметка на лекторот, а не се мисли само на правописните грешки, туку и на синтаксичките недоследности и на лошиот превод. Нешта што се задача на уредникот како координатор на целиот издавачки процес. Па така, се чини дека уредникот е невидлива фигура во едно издание, иако неговото учество е регулирано со закон и неговата улога во изданијата е најодговорна. Затоа, сакам да ти се заблагодарам што ја актуелизираш оваа тема и што се обидуваш да ја промениш нотираната ситуација преку овој разговор, а и преку сите идни заложби што ти се во план.

Колкав дел од твојата работа е читање ракописи на книги што потенцијално би се објавиле? И дали и колку се изненадуваш од нивниот (не)квалитет?

Голем дел од работата на целиот уреднички тим во „Арс Ламина“ е читање ракописи што ги добиваме на нашата наменски отворена е-пошта за оваа цел. Нашиот принцип на работа е таков што сите ги читаме пристигнатите ракописи и потоа ги дискутираме и носиме заедничка одлука за нивното евентуално објавување. Евидентна е појавата на скрибоманија во нашата средина и, за жал, бисерите меѓу ракописите се многу ретки. Со резигнираност ќе кажам дека претежнува чувството од соочувањето со неквалитетот, отколку со квалитетот. Потребна е огромна селективност во изборот на ракописите што „конкурираат“ за објавување, во спротивен случај ќе нè затрупаат шундот и кичот, а тие нема да останат само во книгите, туку ќе се пресликаат и во секој аспект од општественото живеење.

Затоа, пред шест години ја востановивме наградата „Пегаз“ за најдобар необјавен роман, во соработка со Фондацијата „Славко Јаневски“. Целта на „Пегаз“ е потрага по квалитетно прозно писмо и скаутирање на нови писателски гласови кои ќе ја унапредат оваа прозна форма и ќе придонесат во промената на курсот во македонската книжевност во иднина.

Како се надградуваш како уредник? Дали е доволно само искуството да си го направи своето или има и други начини да се учи?

Уредничката работа подразбира постојано надградување. Стекнатото искуство само помага во совладувањето на препреката што ја поставува секој следен текст, и на тој начин тоа се проширува. Затоа оваа работа никогаш не е здодевна и еднолична. Знаеме да се израдуваме кога ќе примениме некој трик што ќе го онеобичи изданието, правејќи да се чувствуваме како магионичари. Всушност, уредувањето ме надградува и како уредник и како човек.

Колку чита еден уредник? 😊 Колку и што сè читаш ти – и за работата и за себеси?

Уредникот е „осуден“ на читање, и тоа е најпосакуваната „казна“ што некој што е привлечен од книжевноста би можел да ја посака. А сепак, тоа не е доволно и затоа „факултативно“ сакам да читам книги кои ќе ме обработат како тесто што се остава да нарасне, пред да добие нова форма на постоење и на цел. Во последно време, под влијание и на работата, повеќе сум изложена на литература за деца и со фасцинација им пристапувам на овие книги. Ако треба да издвојам некој наслов, тогаш еве кои книги ме апсорбираа целосно: седумте сликовници на Маја Мишевска, „Рико, Оскар и таинствените сенки“ од Андреас Штајнхефел, „Аги и Ема“ од Игор Коларов, „Окото на волкот“ од Даниел Пенак, „Кога светот беше млад“ од Јирг Шубигер и други. Кога сакам да се „одморам“ од читање, посегнувам по стрипови и графички новели, конкретно „Дилан Дог“ и „Марти Мистерија“.

И, за крај, дали преферираш да те нарекувам уредник или уредничка и зошто?

Немам преференции и нема да бидам повредена ако ме наречеш и уредник. Јазикот е влезна врата до свеста на колективниот говорител и е поинертен на промените. Во конкретниов случај, феминативот „уредничка“ може побезболно да се смести до својот „маскулинистички“ пандан, затоа што во перцепцијата на луѓето веројатно е полесно да ја замислат оваа професија како „женска“. Сметам дека е поважно родовите стереотипи да ги рушиме со нетипичните избори на професии. Јазикот сам ќе се „нагоди“.