On 13 November, starting at 18:30 in Skopje’s Central Post Office, to mark the 60th anniversary of the Skopje earthquake, Europe House will host the inspiring architectural exhibition that emerged from the “Skopje of the New Generation” competition. The exhibition will be officially opened by Ambassador David Geer, who will also announce the winners of the competition.
The application phase produced excellent innovative architectural proposals, with each one representing an opportunity for a step towards a more inclusive and revitalised city, as well as opportunities for the modernisation of Skopje. We are positively surprised by the quality and creativity of the young architects, as the vision we received from the proposals is truly inspiring and gives hope for the future of the city.
This exhibition will be of an open nature and will take place in front of the counters at Skopje Central Post Office. All those who will be unable to attend the main event will have the opportunity to visit the exhibition over the following three days, from 14 to 16 November between 12:00 and 15:00.
Let’s celebrate 13 November, the day of the city, as well as the fourth birthday of Europe House Skopje!
See you there!
Event details:
Event: Architectural Exhibition “Skopje of the New Generation”
Блазе тебе што имаш време за себе. Лесно ти е тебе со таа професија. Децата ти се сега малку пораснати, па можеш да излезеш да спортуваш. Таква си ти од мала, амбициозна. Не мислиш дека живееш пребрзо? Не купувај карго-велосипед, како ќе возиш две деца на него, немаш ни 50 кила. Маунтинбајк?! Немој, чувај ги рацете, па ти си пијанист.
Колку луѓе на светов, толку изговори. Уште толку повеќе право да се анализира туѓиот живот, да се создава мистика од нечија среќа. Зашто насмеан човек во нашето секојдневие е како марсовец кој го изгубил патот до дома.
Дали една жена смее да биде насмеана? Дали една жена професионалец во својата област, сопруга или штотуку реализирана како мајка смее да продолжи да живее слободно? Дали е нормално таа да биде среќна, задоволна со себе, привлечна? Дали нејзиниот партнер го одобрува тоа?
Кога во едно семејство постои љубов, тоа значи дека јас ја љубам среќата на мојот партнер, но и тој мојата. Постои време кое е само за мене или само за него, па постои време кое е заедничко. Тој, впрочем, и се вљубил во мене токму поради тоа што сум, поради мојата пргавост, бунтовност, постојаната потреба да се обидувам да ги менувам нештата кои се горчина во општеството. Зошто тој ист човек би посакал да станам нешто поинакво? Тоа е почитта за која нема потреба да се зборува, но таа се чувствува. Токму таква слобода и почит заслужува секој човек.
Спортот за мене е слобода. Дружбата со велосипедот подразбира бескрајни разговори во тишина силно гушната од природата, со секој нов ден понекој мал освоен предизвик. Токму тоа „мое време“ ме прави подобар родител, зашто кога јас сум насмеана, тоа значи дека и моите деца се смеат.
Луѓето што ги среќавам и местата на кои ме води велосипедот ме навраќаат кон убавината на наједноставните нешта во животот. Кон свеста за значењето на сопствениот мир и здравје, љубовта во сите нејзини можни облици преточени во секој мал детаљ на природата и примерот кој децата го гледаат и растат впивајќи ги позитивните човечки особини, да се биде упорен, истраен, да се сака и да се вложува во средината која е нашиот дом.
Натпреварите, пак, особено оние надвор од Македонија, патеки кои значат непознати предизвици, исклучително тешки моменти во кои се вложуваме до последниот атом сила помеѓу луѓе со кои сме ривали на патеката, но иако не се познаваме, се грижиме еден за друг, си посакуваме среќа за безбедно да ја преминеме финиш-линијата. Вредности кои како исконски нишки се преплетуваат низ мотивот и пораките на спортскиот дух. Токму спортот и уметноста и сите нивни етички начела се светлината во тунелот за менување на нашата стварност, за надминување на омразата и зависта и сите девијации кои ни го пресретнуваат денот.
Велосипедизмот ме направи свесна за силата која ја поседувам и ми овозможи тие искуства да ги преточам во инспирација за други. Спортувањето ме одведе до исклучителни луѓе со кои ја делиме истата страст и со кои заеднички, многу далеку од материјалниот свет, создаваме од ништо – нешто. Да, туркаме напред и покрај сета завист што ни се сервира на патот затоа што веруваме дека да се биде свесен за сопствената среќа, значи да се жнее убавина и за другите луѓе.
Една жена смее да биде насмеана. Таа мора да се смее секое ново утро, со целото свое срце.
Marking 60 years since the devastating earthquake in Skopje, Europe House is pleased to announce the architectural competition “Skopje of the New Generation.” We invite young architects and urban planners to bring fresh ideas for transforming Skopje into a more inclusive and accessible city. This is not just a design contest but also a mission to improve neglected spaces and better the city for all.
Why Participate?
Revitalize Skopje: This competition offers the chance to breathe new life into old and forgotten areas of the city.
Win Cash Prizes: Contribute to the city’s architecture and also stand a chance to win up to €1,500.
Gain Recognition: Your work will be reviewed by a panel of experts from top universities and organizations, offering you an opportunity for professional recognition.
Who Will Judge?
Entries will be judged by a panel of experts from prestigious educational institutions such as the International Balkan University, University American College Skopje (UACS), MIT University, Faculty of Social Sciences (FON), and the University of St. Cyril and Methodius in Skopje. All entries will remain anonymous, ensuring a fair and equal opportunity for all participants.
Important Dates
Application Start: September 4, 2023
Application Deadline: October 22, 2023
Question Deadline: September 18, 2023 (with answers to be published on September 25)
Awards Ceremony and Exhibition: November 13, 2023
How to Apply:
If you have questions about the competition, submit them via email at competition@europehouse.mk until September 18. Answers willbe published on September 25. Detailed competition guidelines are available for download below this text, in Macedonian, Albanian, and English.
Join Us
Don’t miss this opportunity to be part of Skopje’s future. Let’s work together to create a city that future generations will be proud to call home.
Гласот на младите, местото на новата генерација и Светскиот ден на младите – комбинација која еруптираше со многу енергија, креативност, вештини, знаења и различности.
Започнавме со квиз на Europe House Скопје кој ве води каде ако не на најпознатиот фестивал за млади „Здраво млади“!? 5 добитници со својот пријател ќе одат на фестивалот кој се одржува по 12ти пат!
Скејтавме во Крива Паланка во име на Street културата! Скејт, мурали и Dj сет! Europe House Крива Паланкаги распосла своите вештини низ повеќе локации кои им се омилени на младите во регионот, а соодветно на тоа и секое место имаше свое катче: Скејт катче, DJ катче, Мурал катче, Chill-out зона.
А кога сме кај ѕtreet културата продолживме во Велес каде хип хопот има значајна улога во културата на младата генерација. Затоа Europe House Велес, беше организатор на музичката работилница „Beats” учејќи за процесот на создавање музика. И секако младите имаа прилика да уживаат и во звуците на голем број локални музички артисти на концерт под мотото „Empower The Next Gen – Las Veles Vol.1”.
Europe House Струмица и Центар за истражување и анализи НОВУС и Црвен крст Струмица ги здружија идеите под една иницијативаStrumica YOUth Festival!
150 млади од различни држави меѓу кои и Италија, Полска, Грција и Романија имаа можност да присуствуваат на диџејски сетови, работилници за танц, артивизам, фотографски сесии и сето то низ многу забава!
„Пред да се стемни“, се одржа изложба на фотографии од уметницата Софија Чотирбок со автентично аудио-визуелно искуство во Europe House Битола. Подоцна во денот, во битолската чаршија одекна музика од фестивалот на алтернативна музика „SMOTRA” затоа што секогаш ги поддржуваме младите локални уметници!
Од алтернативна сцена и скејтбординг култура низ улиците на Крива Паланка до украинска уметност во Битола, онлајн квизови, работилници низ Велес и музички фестивал во Струмица,Меѓународниот ден на младитеоваа година личеше на национален празник! Мрежата на Europe House како главен организатор на оваа прослава, беше иницијатор на серија активности низ различни градови, кои ја истакнаа енергијата и креативноста на помладата генерација.
Годинава, на Саемот на книгата во очи ми падна „Ветерната приказна“, една прекрасна книга – прво како предмет, а потоа, за среќа, и содржински ми ги оправда високите очекувања.
Со оглед на тоа што како човештво си го живееме сечењето на планетарната гранка на којашто седиме, има многу книги за деца што се занимаваат со оваа тематика. Меѓутоа, оваа книга со толкава суптилност и вештина ги пренесува најважните еколошки пораки до децата, поканувајќи ги да ѝ се придружат во авантурата на Верта, девојчето кое тргнува да го врати ветерот и да го спаси својот свет од замирање, што едноставно плени.
„Ветерната приказна“ е дело на Ника Гавровска со илустрации на Наташа Андонова и е издание на малата издавачка куќа „Гаврош“, во сопственост на Ника. Бидејќи Ника со години е дел од издавачката сцена – како уредник, дизајнер, автор…, а е и издавач со специјализирано издавачко образование, разврзавме муабет на авторско-издавачко-детско-еколошки теми, сите важни за нашата иднина.
Ника, ти си една од двајцата во Македонија за кои имам слушнато дека студирале издаваштво. Како дојде до таа одлука и какво искуство ти беа постдипломските?
Многу, многу одамна, сакав да студирам драматургија на Факултетот за драмски уметности во Скопје. И додека чекав да се отвори класа, а за да не си го арчам времето, се запишав на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје и почнав со студиите по Француски јазик и книжевност, а наместо јазик под Б, одбрав предмети од катедрата за Историја на уметност т.е. византиска уметност. Имав фантастични професори, луѓе кои ми го променија животниот пат: Калиопа Петрушевска, Илинка Митрева, Елисавета Поповска, Драги Михајловски, Анета Серафимова, а подоцна и Владимир Мартиновски и Лидија Капушевска-Дракулевска… Кога го открив книжевниот превод не сакав да го напуштам. Од оваа перспектива гледам дека тој афинитет кон мешаниот дискурс, амалгамот од текст и слика бил присутен и за време на студиите. Јас немав дилема дека сакам да се занимавам со книжевност/текст/раскажување, ама во тој период ни оддалеку немав идеја дека ќе се занимавам со издаваштво. Можеби токму тој креативен процес во преведувањето, читањето и препрочитувањето, пишувањето и препишувањето е налик уредничката и редакторската работа. Едновремено, додека бев студент, моите родители го водеа бифето на Мултимедијалниот центар „Мала станица“ на Националната галерија, и во тој период тој простор вдоми многу настани од сферата на културата. Во тој амбиент, функционираше книжарницата на „Или-Или“, а Игор Исаковски редовно правеше промоции на проектите од неговата издавачка куќа „Блесок“. Тие спомени за мене се бесценети зашто тогаш за првпат имав можност да ѕирнам зад завесите на една издавачка куќа. Можеби токму тоа било некој прв импулс.
Постдипломските за издаваштво во Лориен, Бретања беа овозможени со стипендија од Француската влада. Главниот корпус предмети беа од типот: француска и франкофонски книжевности, превод, типографија и ликовно обликување, авторски права, уредничка политика итн.., а повеќето предавачи вклучени во образовниот процес беа луѓе од светот на издаваштвото. Од тој аспект, искуството беше незаменливо поради тоа што имавме ексклузивна можност да поминеме низ сите алки од синџирот на издавачката индустрија, а и поради тоа што како група бевме спој на луѓе од различни места во светот – секој беше дојден со сопствениот багаж од својот контекст што дополнително ја збогати размената на искуства.
А, времето поминато во Бретања на крајбрежјето на океанот, пределот на ветерниците, несомнено оставило свој печат на опустошениот пејзаж од почетокот на „Ветерната приказна“.
Во секој случај, Франција е една од земјите кои се колевка на современото издаваштво во Европа. И од тој аспект, привилегијата на студирањето токму таму беше преносот на систематизираните знаења за издаваштвото, кое кај нив функционира како совршено разработен и дефиниран систем.
Лориен, Бретања (фотографија од архивата на Ника)
И, потоа, се врати во Македонија. Колку од знаењето што го стекна е применливо тука?
Применливо дефинитивно не е. Затоа што работите тука ни одблизу не наликуваат на тој амбиент таму. Ајде да појдеме од тоа дека ние немаме дистрибуција. Немаме агенти за авторски права и правници кои се занимаваат само со таа област, па сè уште постои сива зона на што-кој-како. Потоа, зад секоја книжарница стои одредена издавачка куќа, значи немаме независни книжарници и сè дури тоа е така ние имаме проблем. Франција е како Левијатан од издавачи. Пазарот е многу поголем, во и надвор од неа, а и читателската култура е на многу високо ниво. За време на студиите неслучајно избрав пракса во мала издавачка куќа ФЛБЛ (FLBLB) во Поатје, оти бев свесна дека ќе се вратам тука и сакав да направам реална паралела со издавачка куќа кај нас, во случајот, со „Или-Или“.
Сепак, применливо не е, дури понекогаш мислам дека и е недостаток. Ниедни студии не можат да те опремат за овој див амбиент тука, каде треба да научиш како да се бориш против ветерници. Да не се лажеме, фрустрации и проблеми имаат и издавачите во Франција, не станува збор за идеализирање на тоа таму, едноставно амбиентот е стимулативен, додека оваа наша стихија како жив песок те вовлекува да потонеш, заедно со секоја добра иницијатива, каква што беше онаа за Агенцијата за книга. Не знам, можеби тоа ќе биде улогата на „Гаврош“, да даде стимул и верба дека можеме да го промениме нашиот пејзаж. Нѐ чека работа.
Кога и како ти се роди идејата за „Гаврош“? И зошто баш „Гаврош“?
На „Гаврош“ му требаше време да созрее и како идеја, но и јас да се почувствувам подготвена да се нафатам на таа авантура. Инаку, името „Гаврош“ нема никаква врска со моето презиме😊. Секој што го читал романот „Клетници“ од Виктор Иго не може a да не го памети ликот на Гаврош, парискиот гамен, кој не само што е симбол на заборавените деца од улица, оние коишто секојдневно ги игнорираме, туку е и симбол и жртва на Француската револуција. И, се разбира, тука е и основната идеја дека издавачката куќа ќе се занимава со детска книжевност.
Изданијата на „Гаврош“ на Саемот на книгата 2023
Изданијата на „Гаврош“ од естетска гледна точка се книги што би посакал да ги има секој библиофил. Како успеваш да најдеш средства за нив и дали е самоодржливо твоето издаваштво?
Во формирањето на „Гаврош“ си поставив критериуми од кои решив дека нема да отстапам. Кога станува збор за книгите за деца, ниеден избор не е случаен. А книжевноста за деца е онаа која го поттикнува секојдневниот ритуал кој се остварува меѓу читачот и детето, читателот во зародиш. Сликовницата, тој квадратен предмет е оној што го овозможува преминот во светот на фикцијата.
Изданијата на „Гаврош“ не се пркос на електронските изданија, кои се тука, ќе постојат и ние не можеме да избегаме од нив. Тие се повеќе одговор на масовната продукција каде што се стимулира и симулира еден тотален дисреспект на читателското око.
А каде се наоѓаат финансии? Јас секоја година конкурирам во Министерството за култура и во Град Скопје. Меѓутоа, ние не можеме да се потпреме само на таа поддршка и голем дел од овие изданија се самофинансирани. Затоа што сметам дека тоа е единствената можност да ја реализираш сопствената визија – колку што можеш, колку што ти држи чергата…
„Бел“ (фотографија и скица)
Одвај чекам да поразговараме за „Ветерната приказна“, која беше и повод за овој разговор. Но, пред тоа, кажи ми збор-два за другите книги што ги имаш напишано и кои ти се најдрагите изданија на „Гаврош“?
„Бел“ е љубовна приказна меѓу детето Бел и Месечината, којашто еден ден ќе го здогледа во паркот и ќе тргне по него и практично никогаш повеќе нема да го напушти. Ќе го набљудува и оддалеку. На некој начин е приказна за неприкосновената љубов каква што е мајчинската.
И во „Бамбино“ е видлив твојот родителски порив за пишување на приказната.
Можеби, „Бамбино“ навистина има врска со раѓањето на син ми Никита, кога ми стана јасно дека нашата навидум еманципирана средина сепак има одредени очекувања од машкото дете. Дека сѐ уште постои поделба како и во родителскиот пристап, така и во околината. Па така, „Бамбино“ стана приказна за односот меѓу таткото Брада и малиот Бамбино и строгите татковски очекувања дека во даден момент тој треба да престане да биде дете и да го подготви да стане „маж“. За среќа, Брада ќе се разбуди од длабокиот сон на тагата пред да биде доцна.
Во „Бамбино“ ја обработуваш и темата за смртта на мајката, тема која во нашава презаштитнички настроена современост пред децата често се одбегнува или се ублажува…
Првото издание на „Гаврош“ е мојата најдрага сликовница – „Сигрид и ноќта“, на шведскиот автор Јонс Мелгрен, во која основната тема е загубата и тагата по загубата. На промоцијата во Скопје во тогаш постоечката „Менада“ имаше реакции од публиката токму за ова што го зборуваш, дека нашиот менталитет, нашата култура е таква што практично ние тие теми ги одолговлекуваме, ги заобиколуваме, го заштитуваме колку што можеме повеќе детето. Дури ни јас не се сеќавам дека сум била на погреб како дете. Одговорот на Јонс беше дека во нордиските земји тие не само што не ја избегнуваат таа тема, туку се обидуваат колку што е можно повеќе да биде застапена во книжевноста за деца. Зарем нема деца кои не загубиле некого? Макар тоа да е и милениче. И тогаш кога детето се чувствува осамено во својата несреќа, мисли дека само нему му се случува вакво нешто, тогаш во својата книга ќе открие и препознае дека и некој друг поминува низ истото и тоа е неверојатна утеха.
П.С. Во „Бамбино“ не е нагласено дека мајката е почината, туку дека заминала. За мене беше важно нејзиното отсуство и неможноста да го заштити своето дете од строгиот татко. Колку што таа беше присутна во „Бел“ и секогаш е тука за него, дури и од сенка, тука ме водеше стравот од тоа, а што без „мене“ кога двајцата ќе бидат препуштени еден на друг. Се разбира, не појдов од тоа да го осудам Брада за неговата суровост, само да ја разберам. 🙂
„Ветерната приказна“
„Ветерната приказна“😊. Ова е една прекрасна книга, како предмет, но и книга со моќна приказна преку која децата заедно со Верта на еден волшебен начин ги откриваат еколошките предизвици на нашето време и начинот на кој можеме да се соочиме со нив како индивидуалци и како колектив. Како течеше целиот процес на креирање на книгата, која е дел од еден поголем проект, именуван The Ways of The Heroes?
„Ветерната приказна“, како приказната за Верта и нејзиниот дедо во светот без ветер и китот Гра е приказна која живееше во мене многу одамна, долго пред постоењето на „Гаврош“. Проектот „The Ways of The Heroes“ е мозаик од седум партнери, а предводник е Македонскиот народен театар. Кога беше одобрен од програмата „Креативна Европа“ на Европската унија, се договоривме дека работата ќе оди верижно. Идејата на партнерите од Србија „Ехо Анимато“, беше да се снимат 12 кратки документарни филмови за 12 поединци, по двајца од секоја од шесте земји – поединци кои прават промени на микроплан, кои можат да инспирираат и во чии дела и јас и ти би можеле да се препознаеме. Процесот на селекција беше долг, снимањето траеше цела година и јас и Наташа Андонова сфативме дека не можеме да чекаме да завршат, па тргнавме полека да го конструираме светот на фикцијата.
Илустрации од „Ветерната приказна“
Ама низ приказната има и изјави од снимените видеа…
Да. Со Наташа појдовме од тоа да го изградиме светот на „Ветерната приказна“, а потоа во него ги внесувавме 12-те ликови. И беше многу ризично – дали овие луѓе кои постојат во реалниот свет ќе успеат да го вдишат светот на фикцијата и дали ќе функционираат во светот на Верта, дали ќе успеат, секој на свој начин да ѝ помогнат во нејзината авантура…
Процесот беше обратен и беше прашање на експеримент. Практично, јас се запознав со моите ликови кога излегоа кратките документарни филмови, и тогаш ги внесов нивните цитати во приказните. Потоа, откако излезе книгата, за време на промоциите на изданијата во сите партнерски земји, и кога ги запознав овие ликови од фикцијата во живо тоа беше тотално надреално искуство. Јас живеев со нивните видеоинсерти додека ја пишував приказната, а кога ги запознав вистинските Кристина, Силво, Елмедина… не можев а да не ги перципирам како ликови од приказната.
А како тие се доживеаја себеси како ликови од приказната полна со „мит и магија“?
Многу, многу интересно. И со сите има по некоја интересна анегдота. На пример, шивачката Маја Модријан од Словенија, илустраторката Наташа реши да ја претстави со фустан со милион фиоки. И кога Маја ја доби книгата, вчудоневидена нè праша „од каде знаевте дека имам опсесија со фиоки“ за потоа да ни испрати фотографии од нејзината колекција на мали фиоки. Силво Рожман од Словенија пак, којшто ѝ го дава јаболчето што на крајот ќе го спаси светот на Верта, дојде на промоцијата со неговиот сок од јаболка и верувајте дека тоа беше најубавиот сок што во животот го имам пробано. И така натака…
Колкав предизвик беше „Ветерната приказна“ за илустраторката, а и од уреднички аспект?
Наташа Андонова направи повеќе од триста цртежи во јаглен техника, на различни хартии. Нејзиното ателје во еден момент беше преплавено од хартии. Овие цртежи потоа ги скениравме еден по еден, ги чистевме дигитално еден по еден и тоа беше можеби најмачниот дел од работата. Ризикот се состоеше во тоа како јагленот ќе се однесува на хартијата за печатење по дигиталниот пренос и затоа многу внимателно ја биравме и хартијата на којашто требаше да биде испечатена книгата. Првенствено идејата беше приказната да се печати на многу поголем формат и книгата да има многу помалку страници, но откако „забегавме“ – и јас со приказната, и Наташа со илустрациите што го следеа дејството, форматот мораше да се смали.
Настрана од пишувањето на приказната, најубавиот дел беше создавањето на книгата. Создавањето на една илустрирана книга се случува токму во моментот кога се спојуваат сликата и текстот на страниците. Практично кога се прави преломот. Имено, јас уживам во тој процес многу повеќе отколку во пишувањето на приказната и се чувствувам најкомотно, исто како да се наоѓам во студио за монтажа. Токму тука се создава ритамот на раскажувањето, вербално и визуелно и тука се раѓа магијата на книгата.
А од аспект на уредништво, ова беше на ниво на докторат, затоа што изданието е преведено и на сите партнерски јазици. Проблемот се состоеше во тоа што проектот „Патишатата на хероите“ е пишуван две години пред почетокот на пандемијата и никој ни насон не можеше да предвиди колку ќе порасне цената на хартијата. Па затоа, додека работев со петмина преведувачи паралелно, книгата се преведе на српски, словенечки, грчки, италијански и босански, меѓутоа испечативме многу помали тиражи од предвидените, симболични тиражи.
Страници од „Ветерната приказна“
Една од важните теми во книгата, настрана од еколошките, е темата на заборавот. Зошто ѝ даде особено место и кои се другите теми што тебе ти се важни, а кои можеби толку не доаѓаат до израз?
Во голема мера, „Бел“, па и „Бамбино“ и „Ветерната“ се приказни коишто кружат околу стравовите. И ако треба да го лоцирам основниот генератор за овие приказни, тоа се моите основни лични стравови.
Во релацијата меѓу Верта и дедо ѝ е вплотена таа интимна тема, темата на заборавот, на деменцијата. Неименуваниот дедо секој ден заборава сè повеќе. Оттука, основниот мотив на Верта да тргне во потрага по ветерот е од многу лична природа.
Се разбира, стравот од заборав ја подразбира борбата да се сочуваат спомените. Често, спомените се единствената утеха за загубата и стануваат тајно прибежиште во кое одиме секојпат кога реалноста станува неподнослива.
Од еколошка гледна точка, кои ти се најголемите стравови?
Ми се чини како заблуда дека најмрачните стравови околу уништувањето на оваа планета сѐ уште да ги врзуваме за некоја далечна иднина. За жал тие ги живееме и денес, скриени зад сечиј несовесен потег. Вистината е дека два дена несобраното ѓубре во главниот град среде лето беше краток трејлер за можното сценарио за една еколошка катастрофа во нашето зацементирано и урбанизирано легло. Ми се чини дека основниот проблем е сфаќање на одредени состојби здраво за готово. Пандемијата ги разбуди моите најдлабоки стравови, ама ја разбуди и мојата фантазија. Никогаш не сум мислела дека носењето на маска ќе ми понуди удобност. А сепак, светот на Верта без ветер исполнет со магла, го живееме речиси секоја зима, по неколку денови, а некогаш и подолго.
Ние возрасните ај што ги ставаме работите под тепих, ама од друга страна, се плашам дека на децата, уште не влезени како што треба во светот, им накалемуваме преголем товар дека е нивна задача да ги средуваат еколошките проблеми што упорно ги натрупуваме.
Товар или мисија, зависи како ќе го именуваме. Секоја генерација со своето бреме. Можеби бремето на оваа генерација што доаѓа е, имено, да се износи со консеквенциите од нашето несовесно делување. Така што, тоа може да биде и мотивација за многу млади луѓе. Подигањето на свеста околу тие прашања не мислам дека е товар, туку можеби најголемиот дар што можеме да им го дадеме. Практично, еден од главните предизвици на „Ветерната приказна“ од самиот почеток беше како овие теми кои можат да бидат товар или бреме, да ги адаптираме на начин на којшто приказната ќе ја разбуди свеста, без да се наметне дидактика по секоја цена – немој вака, зошто така… Затоа што, преку метафората за отсуството на ветерот и она патување низ светот, колку и да е бајковит и нереален оној свет на Верта, може да се види широката слика – дека сечењето на една шума не го засега само ветерниот залив, го засега целиот свет, дека постои поврзаност помеѓу сè.
И, за крај, уште едно прашање за една приказна што некако прерано заврши. Што се случи со твојата кафе-книжарница „Гаврош“?
Понекогаш, за судбината на некои проекти постои и факторот на forcemajeure. Еден незавршен проект на „Гаврош“, делумно неуспешен заради почетокот на пандемијата, беше кафе-книжарницата „Гаврош“, што функционираше многу кратко, само една година, и беше обид за книжарница специјализирана само за илустрирана книжевност, со предност на детската книжевност. Во моментот не бев подготвена да се износам сосема со таа приказна, а почетокот на пандемијата практично си го направи своето, па поради неизвесноста на ситуацијата бев принудена да се повлечам од просторот. Меѓутоа, тоа не е завршен проект, туку проект ставен на пауза и се надевам дека во некоја блиска иднина ќе може да му се вратам.
Europe House во соработка со Умно.мк ја креира рубриката „Надреден знак“ во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумна на теми што нè засегаат
Пишува: Венко Андоновски, писател, професор
Кога пред дваесет и три години, во една викендичка во Берово го пишував романот „Папокот на светот“, се решив на една постмодерна игра: решив ликовите од вториот дел на романот да ги именувам со имињата на ликовите од романот „Шега“ на Милан Кундера. Не само што наоѓав паралела меѓу тоталитарните амбиенти во кои „живееја“ моите ликови од Папокот и оние на Кундера од Шега, туку пред сѐ го сторив тоа затоа што „Шега“ беше (и до ден-денес остана) еден од моите омилени романи.
Ако некој тогаш, во тој септември пред дваесет и три години ми кажеше дека по дванаесет години сепак Милан Кундера ќе седи спроти мене и ќе ме праша – зошто сум ги позајмил имињата на неговите ликови, сигурно ќе мислев дека човекот има смисла за фантастика. Но ете, јас, дванаесет години подоцна сепак седев спроти Кундера, со што се докажа дека неможното всушност и не постои. Дури и кога не се остварува, неможното бдее над нас како потенцијалитет. Таков е, едноставно овој наш свет: дури и кога тврдиме дека сите луѓе се смртни, ние сепак кажуваме само хипотеза. За со сигурност да се тврди дека сите луѓе се смртни, треба да се почека крајот на човечката раса, и потем гласно да се објави: еве, нема веќе новородени луѓе на Земјата, и сите умреа, па според тоа – сите луѓе навистина биле смртни. Но, сѐ додека се раѓаат нови луѓе, не може да се изговори како вистина реченицата „Сите луѓе се смртни“. А кога тука ќе се вклучат уште и делата што зад себе ги оставил некој великан, тогаш станува јасно дека едно е да починеш, а друго да умреш. Откако ја примив веста за смртта на Кундера, јас верувам дека тој само почина. Не е можно тој да умре.
Затоа, да се вратам на потенцијалитетот и на можноста да го сретнам Кундера. Тогаш немаше дури ни навестувања дека тоа би можело да се случи. Кундера си живееше во Париз, јас никогаш не бев бил во Париз, ниеден мој роман тогаш не беше преведен на француски за да би можел Кундера да чуе за мене. Трето, иако неколкупати се обидував на Кундера да му го пратам романот „Папокот на светот“ (со неговите позајмени ликови) барем на англиски, таа работа не успеа. А кога конечно стапив во контакт со неговата сопруга Вера (преку „Табернакул“, кој тогаш беше носител на авторските права на речиси сите книги на Кундера за Македонија), добив кус одговор: „Не праќајте го романот, Милан не чита англиски“. И со тоа навидум беа закопани сите шанси дека еден ден ќе му ја стегнам раката на еден од моите идоли.
Но, што носи денот, не носи годината; ми телефонира еден ден Цветан Враживирски, тогашен директор на „Табернакул“, поет и препејувач и ми вели: „Што мислиш – да покренеме една меѓународна награда, ние, од ’Табернакул’? Зошто Македонија да не ги чести најдобрите светски писатели за опус, зошто постојано да чекаме тие нас да нѐ признаат?“ И без да ми даде шанса да одговорам, испалува рафално во слушалката: „Еве, за почеток да му ја дадеме наградата на Милан Кундера.“ И јас останувам нем: почнувам да верувам дека моите патишта со патиштата на Кундера не се разминале засекогаш. Сфаќам дека ќе го видам и дека како член на жирито (Ферид Мухиќ, Горан Стефановски, Цветан Враживирски и јас) ќе го угостам Кундера во Скопје.
Речено-сторено. Професорот Мухиќ му напиша убаво писмо на Кундера во кое ја образложи идејата за наградата, Кундера ја прифати наградата, но ме зачека нов шок: тој напиша дека годините не му дозволуваат да патува со автомобил (не леташе со авион) за да дојде во Скопје и да ја прими наградата! Си реков: „Сепак, не ни било пишано да се сретнеме во животот“.
Идејата беше, бидејќи тој сепак ја прифати наградата, таа (статуетка, две објавени негови книги и паричен износ) да му бидат предадени преку нашите дипломатски канали во Париз. Но, се случи, повторно, пресврт: Кундера се јави со писмо во кое предложи ние да дојдеме кај него, наместо тој кај нас. Рече дека ќе подготви скромен коктел во неговиот дом и дека ќе нè прими на час-два. Тоа веќе беа подобри вести.
И така, еден февруарски ден, пред 12 години, во 11 часот, се најдовме на договорената адреса во Париз и чекавме Милан да се зададе од некаде, бидејќи така вети во телефонскиот разговор. Го чекавме на договореното место, пред еден хотел, со видлива возбуда, која се забележуваше кај сите: кај професорот Мухиќ, кај мене, кај Цветан кој ја држеше в раце спакувана не баш малата статуетка на наградата, кај Андријана, која требаше да ни послужи мене и на Цветан како преведувач. И одеднаш, некој рече: „Ене го, доаѓа“.
Секогаш ќе ја помнам таа силуета: исправена фигура на крепко и бодро суштество во добра возраст, со брзи и неверојатно долги чекори, како да станува збор за младич. Ми се чинеше дека токму така треба да чекори авторот на романите кои говорат за кршливоста, но и за титанскиот подвиг на човекот додека е гостин на овој свет. Како што наближуваше, веќе му се препознаваа острите, решителни црти на лицето, и по една минута тој стоеше пред нас и се поздравуваше. Ми оставија впечаток неговите бистро-езерски очи, нешто меѓу сино и зелено; но, не беше работата во бојата на очите, туку во нивната проѕирност, нивната бистрина, што никако не се совпаѓаше со замислите за изморен поглед на мудар старец. Очите му беа најживото нешто во појавата, и во тоа имав можност да се уверам и подоцна, за време на коктелот, а и на ручекот, со кој нѐ изненади сите по коктелот.
По неколку минути се наоѓавме во станот на Вера и Милан Кундера. А нема ништо попредавничко за станарот од предметите и изгледот на станот во кој живее. Да, токму така: предметите се придавки-кодоши кои говорат за оној што ги користи. Лифтот водеше директно во станот на Кундера, во неговото претсобје, што говореше за една несомнена желба за што поголема дискреција и изолација од луѓе. Да не се среќаваат непотребно соседите, да се нема потреба од соседи – за тоа подоцна и ми говореше мојот идол. Гледам: во претсобјето мал статичен велосипед: педалите му беа речиси излижани, со што се објаснуваше и витата става на Милан, но и извајаното тело на неговата Вера. Очигледно, мојот идол беше во подобра физичка кондиција од многу мои врсници, кои можеа да му бидат синови. И потем, второ претсобје, поголемо од првото, во форма на квадрат. Тука ме пречека уште едно изненадување: на сите четири ѕида – огромна, богата библиотека. Приоѓам за да видам кои се омилените автори и книги на мојот идол и доживувам уште еден шок: сите книги, од сите четири ѕида се од еден ист автор. Тоа е Милан Кундера. „Каков нарцис“, си помислувам без цензура, и во тој миг ми приоѓа Вера, која ми објаснува дека порано Милан имал илјадници книги од други автори, но дека пред некоја година ги подарил сите, на оние на кои им се потребни. Верувал дека веќе нема ни што да научи ни што ново да напише (таа реченица мојот идол ја повтори неколкупати потоа и на ручекот), и затоа Вера се погрижила да му ги собере на едно исто место барем неговите книги, преведени на сите светски јазици (меѓу кои и кинески!). Гледам и не можам да се изначудам: пред мене се простира планетата Кундера – се гласат неговите ликови на отпадници од општеството, љубовници, еретици, скептици, блудници, расипници, сладострасници, донжуани, лекари, сликари, поети, девојки што се смеат безразложно, се гласи неговата теорија за полифоничен роман со многу есеизам, се гласат неговите есеистички пасажи за кичот, за народната уметност, за музиката, за сѐ и сешто – на сите јазици на кулата Вавилонска!
По влегување во дневната соба, не бев воопшто изненаден кога забележав дека Кундерови воопшто немаат телевизор. И тој и таа сметаа дека таа ѓаволска направа служи само за контрола на масите и за затапување на сетилата, перцепцијата и мислата, дека е една паноптичка кула на ридот од која се гледа и се ѕирка дури во спалните соби на луѓето. Имаа само еден мал лаптоп, колку за пишување и најверојатно, кореспонденција со електронска пошта, која ја водеше Вера.
На коктелот во станот на Кундера присуствуваа важни луѓе: тука беа Антоан Галимар, сопственик на легендарната истоимена издавачка куќа со неговата сопруга, еминентниот критичар Лакис Прогуидис, натурализиран Французин од грчко потекло, еден талентиран француски писател, миленик на Кундера и Галимар. Човекот имаше сигурно 45 години, а за него говореа како за млада надеж на француската литература. Милан ми го улови збунетиот поглед и ми објасни: „Во Франција не ве сметаат за сериозен писател пред да наполните 60 години“, ми вели и се насмевнува со оние свои тиркизни очи.
Вера Кундера, која изгледаше најмалку дваесет години помлада одошто беше, скокаше од човек до човек и со секого разменуваше понекој збор. Беше јасно дека без неа Милан тешко би се снашол во својот сопствен дом. Дури, тешко би се решил и која пијачка да ја избере. Вера сугерираше, тој главно прифаќаше како послушно дете. Откако таа му сугерираше да пие вино наместо вотка, тој ја пружи својата ковчеста рака и неверојатно нежно, речиси младешки ја погали Вера по образот. Не знам зошто, ама тоа негово движење ќе го помнам до крајот на животот: тоа беше гест на осумнаесетгодишен младич кој со срам првпат ја погалува девојката по која копнее!
Потем доаѓа до уште едно изненадување. Цветан Враживирски предлага да се фотографираме, да остане спомен од предавањето на наградата. Сосема вообичаено нешто, речиси клише кое го делат сите модерни култури. Но, и тука – отстапка. Милан не сака да се фотографира. Не сака ни сам, а камоли со други луѓе. Се разбира, културата ни налага да не прашаме зошто е тоа така, какви мотиви се кријат зад тоа. Наместо одговор, Милан ми вели (не знам зошто мене, кога Цветан го моли за фотографија!): „Имам готови мои фотографии, ќе ви подарам на сите по една, со мој автограм и со посвета.“ И мене ми текнува на еден познат лик од светската книжевност кој се обидуваше да го фотографира Бога, и дојде до заклучокот дека тоа не е можно, не затоа што Бог е невидлив, туку напротив, затоа што е секаде околу нас и дека треба да се фотографира целиот свет, до најситната подробност, до мравата и микробот, за да се добие комплетната фотографија на Бога. Така беше и со фотографирањето со Кундера, тој мудар, каприциозен, а сепак човечки топол литературен Бог, вистинско дете заробено во тело на човек во зрела доба.
По коктелот, заминуваме на ручек, во прекрасен амбиентален француски ресторант, во близина на станот на Кундерови. На ручекот присуствува француската книжевна и издавачка елита, а Вера веќе се погрижила да направи таков распоред што сите ние, македонската делегација, ќе добиеме соговорник што ќе нѐ изненади! И јас разбирам зошто таа два месеца однапред бараше список и информации – кој доаѓа, што е по професија, кој од нас со кој јазик се служи! Мене за соговорници ми се „паѓаат“ – критичарот Лакис Прогуидис (спроти мене), Вера (десно од мене), а лево од мене седи сопругата на Галимар. „Убаво“, си мислам. „Сега треба да се зборува паметно и воздржано“.
Но, спонтаноста нѐ занесува сите. Се разместуваме затоа што секој со секого сака да поразговара. Конечно, доаѓам спроти Кундера. „Многу убави зборови слушнав за вас“, ми вели. „Цветан говореше за вас многу убаво, и јас ве молам да ми доставите една копија на француски од вашиот роман ’Вештица’. Ми рекоа дека имате француски превод во ракопис, и јас со задоволство ќе го прочитам.“ Јас му се заблагодарувам, однапред му се извинувам за евентуалните пропусти, а тој одеднаш ме прашува: „Во претходниот ваш роман сте ги користеле имињата на ликовите од мојот роман ’Шега’. Од каде таква потреба?“
Молчам, и бидејќи Милан се мачи со англискиот, а јас не говорам француски, се решавам на најефикасно решение. Велам: „Можеби тоа се случило само за да се сретнеме еднаш, и еднаш да ми го поставите ова прашање; не треба да се бара никаква друга логика или мотивација во тоа“. Тој ме гледа проникливо со оние негови тиркизни очи на дете и ми вели: „Романот сигурно не е лош, штом вака одговарате на прецизни прашања. Најмногу мразам кога некој пишува роман во кој се даваат математички прецизни, ама лажни одговори. Суштината на романот е да ги навестува можностите за кои говорите.“ И токму тогаш нѐ прекинува Антоан Галимар, кој најавува дека по ручекот сака да нѐ прошета низ неговата издавачка куќа.
Потем знам само дека се поздравивме со Милан, дека тој ми вети дека ќе ми пише што мисли за „Вештица“ откако ќе ја прочита, и тоа беше сѐ од мојот контакт со него. По два месеца добив мислење од Кундера за „Вештица“: краток предговор за планираното француско издание. И ден-денес тоа ми е најомилената литературна критика, по онаа што ја добив од Петре М. Андреевски, за истиот роман.
Таа куса средба со Милан значително ми смени некои сфаќања за романот, и посебно – ми уништи цел еден арсенал предрасуди за „чистотата“ на овој жанр. Кундера и во предговорот лаконски укажа на многу плодотворни „пукнатини“ во „Вештица“ кои можат да се исполнат со брилијантни есеистичко-романескни страници.
Тука сопирам. Во моментот кога Кундера веќе не е со нас, сакам ова мое сведоштво да остане како охрабрување до сите млади уметници кои имаат свои идоли, за кои веруваат дека се недостижни и дека никогаш нема да можат да ги сретнат или да разменат збор-два со нив. Тоа не е точно: светот е мал, а и идолите изгледаат големи и недостижни сѐ додека не седнете спроти нив и додека не го изустат првиот збор. Тогаш забележувате дека имаат и трема.
Јас сум среќен човек: го запознав мојот идол, Кундера. На маса ја држам фотографијата на која е ликот на тоа литературно божество, и на која со сребрен фломастер пишува „За Венко од Милан“. Сфаќам: боговите, сепак, и кога се фотографираат, се фотографираат сами. Дури и да има други крај нив, на сликата има место само за еден. Така е тоа затоа што Словото е Светлина, а Светлината сепак одбира еден меѓу многумина.
Нека му е светло местото на Милан таму каде што е, во праизворот на Светлината!
Повод за овој текст се дваесетината изданија на ПичПрич, настан посветен на раскажувањето приказни, кој се одржува повеќе пати годишно од 2016 година, и неколкуте изданија на ПичПрич во рамките на Викендот на гордоста, каде што темата секогаш е иста – „Срамота!“
ПичПрич е иницијатива чија цел е да ја негува женската усна историја, односно да ги претстави и да им даде значење на сите оние важни настани, појави и превирања за кои не се сметало дека „заслужуваат“ да влезат во официјалната, канонизирана историја затоа што претежно им се случувале на или ги вршеле жените. Истовремено, иницијативата се труди и да ги нормализира женските и маргинализираните искуства и доживувања на светот, да даде ново толкување и на нов начин да ги претстави доминантните односи на моќ. Ова се изведува преку раскажување приказни од 10 до 12 минути, вистинити или фиктивни, на претходно зададена тема. Намерата на темите на ПичПрич е да произлегуваат од некое типично женско искуство, но секогаш да бидат доволно широки за да можат да се толкуваат на десетици начини („Влакна“, „Првиот пат кога“, „Бев сама“, „Добив“ итн.), додека Срамота! секогаш во фокус го става срамот насочен кон луѓето што се доживеани како поинакви, особено ЛГБТИК+ заедницата.
Причината зошто се решив да пишувам за ова е тоа што со секое ново издание одново се изненадувам од релевантноста на раскажаните приказни, но и од интересот што публиката го пројавува за овие настани, особено со оглед на нашиот повеќедецениски контекст на транзиција и апатија. Неизбежно доаѓам до заклучок дека ваквиот облик на раскажување приказни, на споделување на трауматските доживувања низ остар хумор и саморефлексија е еден од најподатливите начини да се пренесат и споделат дел од можеби најгорливите проблеми со кои се соочува денешното општество.
Многубројни се фактите кои ја потврдуваат важноста на приказните и раскажувањето, од тоа дека се основата за нашето поимање на светот, најлесниот начин на содржајно учење, како и срж на речиси сите уметности. Тие се најлесниот начин да се разбереме себеси, но и да се поврземе и поистоветиме со другите и непознатите. Приказните на ПичПрич и Срамота! се често лични и доживеани, раскажани во безбеден простор, пред публика која е жедна за теми што се сметаат или за недоволно пристојни или за премногу тривијални да се обработат од „официјалните“ канали. Понатаму, приказните се непретенциозни – не се расфрлаат со сложени теоретски поими и постулати, туку ги покажуваат закономерностите и аномалиите на живеењето низ призмата на личното искуство (свое, или туѓо) што уште во старт поставува основа на поистоветување меѓу публиката и раскажувачките. Ги дестилираат доминантните политички и социо-економски околности во ударот што паѓа врз грбот на поединката/поединецот и траумата што произлегува од таквиот удар, а јавно раскажаната и освестена траума често постигнува катарзично, терапевтско дејство – соочување со она што било или е, но и замислување нови начини како може да (се) биде.
Зазорот поврзан со искуствата што се цензурирани, за кои „мора“ да се молчи, а кои често знаат да бидат формативни, е заменет со чувство на солидарност, при што абјектното станува прифатливо. Им се восхитувам на храброста на раскажувачките да се нафатат на теми кои влечат длабоки корени на срам и омаловаженост, отфрленост и преку раскажувањето, често и со доза на интелигентен хумор да ги преобразат во чист извор на прифаќање на себеси и на другиот.
Во деценија кога самото човештво испишува нови тешки колективни трауми и се чини дека повторува претходно многупати направени бесмислени грешки, во контекст кога можноста од доаѓањето на „судниот ден“ ни се чини сѐ пореална како заробеници на малите „црни огледалца“ што секојдневно ни го цицаат вниманието, раскажувањето приказни дава трошка надеж дека сепак човештвото ќе ги преброди сите премрежиња и ќе најде смисла во денешниот фрагментиран свет.
