Автор: euhouse

Интервјуто го подготвивме во соработка со блогот за култура Блен.мк, како дел од рубриката #CultureMatters.
Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

Романот „Еуфорија“ (со поднаслов „Роман за Силвија Плат“) од шведската писателка Елин Кулхед е една обземачка книга. Кога ќе почнете да ја читате, гласот на Силвија Плат толку длабоко почнува да навлегува во вас што се чувствувате запоседнати.

Опсесивно голтате страници и страници од приказната што еуфорично во прво лице ви ја раскажува самата Силвија Плат. Читате за тоа што ѝ се случува, како се чувствува и како се справува со сè во текот на последната година од нејзиниот живот и итате да стигнете до крајот – трагичниот крај кој сите го знаеме, но кој во книгата нема да го најдете. Затоа што ова е роман за талентираната, плодната, креативната, љубовната, екстатичната, борбената, депресивната, скршената… роман за живата жена Силвија Плат, која како Атлас го носи целото бреме на патријархатот врз своите плеќи.

Авторката на овој роман, шведската писателка Елин Кулхед, на покана на нејзината издавачка куќа „Илика“, во јануари гостуваше во Скопје. Успеав да ја запознаам за време на промоцијата на книгата во „Europe House“, каде што го договоривме ова дописно интервју.

Верувам дека на секое интервју и на секоја промоција, сите те прашуваат: Зошто токму Силвија Плат? Откако промотерката Калина Малеска го постави како прво на промоцијата во Скопје, си реков дека ќе го заобиколам ова прашање. Ама потоа сфатив дека интервјуто нема да биде комплетно без него, па затоа еве го пак. Елин, зошто одлучи да пишуваш роман токму за Силвија Плат?

Отсекогаш ме фасцинирале пишувањето и гласот на Плат. Кога имав дваесет години и ја открив нејзината литература преку дневниците и песните, можев да се поистоветам со неа како со амбициозна млада авторка и со реалноста што сакала да ја портретира со толку остра психолошка прецизност. Подоцна, пак, кон неа ме привлече тоа што можев да се поистоветам со неа како мајка на мали деца, како авторка што веќе има издадено свои дела и како сопруга на поет. Плат е симбол на некој што создава во рамки на патријархалната логика каде што не може, не смее и не ѝ е дозволено да ја стави нејзината уметност пред мајчинството или пред бракот. Последната година од нејзиниот живот, која била една од нејзините најпродуктивни книжевни години, таа раѓа второ дете, оставена е да се грижи сама за децата и ѝ се рушат соништата врз коишто го граделе заедничкиот живот со Тед Хјуз. Сфатив дека Плат тогаш била неверојатно осамена и почнав да се интересирам за тоа како изгледала последната година од нејзиниот живот. Додека пишував, неколку нејзини писма од 1962 и 1963 година беа објавени за првпат; во овие писма Плат ѝ ја опишува ситуацијата во којашто се наоѓа на нејзината психијатарка, на кристално јасен, компетентен и самосвесен начин – целосно спротивно од фабрикуваната слика за Плат како ментално болна, пред сè. Ме погоди тоа што сфатив дека Плат пишувала и друга проза во текот на оваа последна година од нејзиниот живот, и роман, и дневнички записи, но ништо од тоа не е зачувано за следните генерации. „Еуфорија“ е роман кој се обидува да ја пополни празнината меѓу текстовите што ги пишувала секојдневно и да се држи до животот каков што можел да биде.

Пред да го читам романот, никогаш не сум помислила да ги поврзам депресијата и еуфоријата. Но, по „Еуфорија“, особено кога станува збор за Силвија Плат, никогаш нема да можам да ги раздвојам. Како дојде до тоа на еуфоријата да ѝ дадеш централно место во романот?

За време на моето пишување сфатив дека Плат на крајот од својот живот, всушност, првично била преморена мајка на мали деца, а не ментално болна или луда. Била оставена сама во една многу кревка ситуација. Можам да се поистоветам со оваа ситуација и со внатрешната осаменост на мајчинството на повеќе начини. Па така, на некој начин, почнав да ја препрочитувам митологијата за Плат, да создавам нови нишки низ кои може да се гледа таа. Низ овие нови нишки видов личност којашто, всушност, била многу моќна и силна, и посветена на љубовта, уметноста, среќата и на оние што ги сакала. Таа сериозно го сфаќала животот и сè правела со цело срце. Исто така, наѕирнав нова светлина околу неа, онаму каде што претходно гледав темнина и вина. Сакав да ја именувам оваа силна волја за живот на оваа многу силна и способна жена и уметница како „еуфорија“. Затоа што еуфоријата исто така во себе има и темна страна. Како и женскоста.

На промоцијата на книгата кажа дека првата асоцијација на луѓето за Силвија Плат е депресивна поетеса што завршила трагично и дека со романот ти си сакала да ја претставиш како толку многу жива во таа уметнички најплодна година, кога таа и го нашла својот глас. Како успеа ти да го најдеш во себе твојот глас, кој воедно ќе биде и нејзиниот?

Го најдов додека пишував. Го најдов додека ја читав Плат и другите кои пишувале за неа или кои биле во нејзините кругови (како на пример, Ен Секстон, Роберт Лоуел, Елизабет Сигмунд, Алан Силитоу, Тед Хјуз). Во тоа време голтав сè што имаше некаква врска со нејзиното време, гледав филмови од педесеттите и шеесеттите… Бев како сунѓер, го впивав секој грам од универзумот на Плат. А потоа, морав да погледнам длабоко во себе и да го најдам внатре, така што тоа беше совршен спој на нејзината поетска оставштина и на моето пишување во моето време. Навистина сакав да стигнам до глас и темперамент кои би можеле да бидат како да се нејзини, без реално да бидат нејзините.

Трагичното во животот и смртта на Плат е што не успеала да ги дочека големите промени што ќе ги донесе сексуалната револуција во поглед на правата на жените. Колку сметаш дека нејзината приказна е инспиративна од феминистичка гледна точка и денес, за таа борба да продолжи?

Плат е трагичната хероина на феминизмот, нашата загубена душа. Сите ние сме биле Плат во нашите најтешки периоди. Тешко е да се биде жена во општеството и во моментов не се чини дека работите се подобруваат.

Мислам дека сакав да покажам дека животот на Плат има нишки кои се провлекуваат и во материјалот на нашите животи. Дури и сега, како жени, ние сме растргнати меѓу креативноста и грижата, уште сме посилно поврзани за нашите деца отколку што се нашите партнери, а мајчинството ништо не ни простува.

Уште ми е многу голем предизвик да бидам мајка и да работам во исто време. Децата едноставно ме сакаат дома, ако може така да се каже – тие се конзервативни, си сакаат целосен пристап до мајка им. И не можам да ги обвинувам, исто и јас се имам чувствувано во врска со мајка ми и ја осудував кога немаше да биде покрај мене, многу повеќе отколку што сум го осудувала татко ми.

Имаше ли етички дилеми во однос на претставувањето на Силвија Плат како лик?

Романот е една форма на извор на знаење, каде што можете да се нурнете во мотивите што сакате да ги откриете и да ги истражувате. Моето пишување е литерарно и фикционално, а јазикот може да поврзе мисли, идеи, време и глас на совршен начин ако го користите како што треба. Преку приказната, можете да откриете нешто што било скриено или што дотогаш не било увидено. Мислам дека во тоа се состои етиката. Мојата етика, исто така, вклучува и големо количество љубов и почит кон мојот лик и длабоко и промислено разбирање на нејзината ситуација.

Колкав ти беше периодот на подготовка за пишувањето на романот и што сѐ опфаќаше?

Ми требаа 13 месеци за да го напишам романот во целост, а потоа уште една година за уредување. Сите истражувања, вклучително и патувањето до куќата на Плат и Хјуз во Девон во јужна Англија, ги правев паралелно со пишувањето. Кога почнав да пишувам, син ми немаше ниту една година. И ако размислам подобро, тоа што ја имав откриено Плат толку млада и што веднаш се вљубив во нејзиното пишување, можеби беше и долгогодишно подготвување за овој роман и без да бидам свесна за тоа.

Какво искуство беше за тебе доаѓањето во Скопје, личното запознавање со издавачот, промоцијата на романот, кој е преведен на повеќе од 20 јазици, и разговорите со читателите и нивните реакции?

Прекрасно ми беше Скопје и мојата посета на Северна Македонија се покажа како патување за паметење. Ми се чини како многу топла и гостопримлива земја. Сите што ги запознав беа толку пријатни. Во исто време, сериозно посветени на книжевноста и особено заинтересирани за моето пишување. Прашањата што ги добив беа длабоки и добро обмислени. Ја обожавав храната! И, најдобро од сè е што напишав неколку многу важни поглавја од мојот нов роман во хотелот. 😊

Интервјуто го подготвивме во соработка со блогот за култура Блен.мк, како дел од рубриката #CultureMatters.

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

По доделувањето на овогодишната државна награда „Св. Климент Охридски“, во јавноста одекнаа зборовите од моќното обраќање на професорката Маја Бојаџиевска, единствената жена меѓу четворицата добитници. Таа е професорка на Катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и наградата ја доби како признание за своите долгогодишни остварувања во областа на воспитанието, образованието, културата и уметноста.

Со цел да го продолжиме одекот од нејзиниот говор, во кој, меѓу другото, истакна дека наградата ја посветува на сите нејзини невидливи претходнички, го направивме ова интервју, со кое и на симболичен начин, сакаме да ја заокружиме оваа 2024 година.

Професорке, силно беше периодов да се слушне вашето обраќање по повод добивањето на наградата „Св. Климент Охридски“, каде што зборувавте за проблемите во образованието, за културата и за нерамноправното вреднување на трудот на жените во нашето општество. Дали во денешно време зборовите на интелектуалците допираат онаму каде што се упатени?

Зборовите кои ги искажав во текот на свеченото доделување на најголемата државна награда „Св. Климент Охридски“ беа мои критички ставови во однос на статусот на образованието како еден од најважните и најделикатните системи во рамките на државата, но и ставови за статусот на жените во рамките на тој систем и пошироко, во културата.

Тие зборови беа искажани во Парламентот – највисокото законодавно тело. Во собраниската сала беа присутни многу колеги, пријатели и познаници – мои и на другите тројца добитници – но таму не забележав ниту еден пратеник, ниту еден функционер, не дај боже – министер за култура или министерка за образование, со други зборови, ниту еден од оние политички фигури кои управуваат со тие важни системи и кои креираат политики во спомнатите области. Нивното отсуство беше јасен показател за тоа колку тие покажуваат почит не кон една или друга личност – туку кон највисоката државна награда, воедно, и за тоа колку поседуваат подготвеност да го слушнат ставот на оние кои, еве, вие ги нарекувате интелектуалци.

Оттука, одговорот на ова прашање се разбира дека е негативен. Од една страна, мислам дека помалку од кога било се слуша зборот на интелектуалците, а од друга страна, самиот поим интелектуалец крајно се релативизираше и стана испразнет од значење во нашето екстремно поларизирано општество. Вие и самите забележувате дека и интелектуалците се делат на „ваши“ и „наши“ – за што се (сме) и самите виновни, бидејќи премногу е долга листата на оние кои  постојано се ставаа и се ставаат во служба на една, друга или трета политичка опција. Според строгата дефиниција на зборот, интелектуалецот е секогаш оној којшто критички ја преиспитува стварноста и нејзините феномени, тој/таа би требало непристрасен, непоткуплив, постојано да опстојува во слободата на својата критичка свест, што, се разбира, носи определени ризици, но тоа е клучната димензија на тој етос. И покрај сѐ, и покрај тоа што, како што би рекол Ниче, „нема уши за мојава уста“, нашата должност е постојано да укажуваме и да ја менуваме стварноста – со зборови и со дела.

Вие сте дел од образовниот систем во земјава со децении. Низ какви сè метаморфози има поминато и кој е неговиот сегашен облик?

Тие метаморфози, за жал, одат во правец на деградација, а историјата на таа деградација е долга. Денешниот „облик“ на образовниот систем е резултат од низа погрешни чекори, низа почнати и недовршени „реформи“, и покрај респектабилните и искрени напори на ретки поединци кои се обидувале со професионален пристап да ги подобрат состојбите во образованието.

Клучниот проблем, според мене, лежи во фактот што статусот на образованието во нашата држава никогаш не доби приоритет, никогаш не го доби заслуженото ниво на важност. Од независноста па до денес, секогаш нешто друго беше поважно. Затоа, главните чинители во доменот на образованието: учениците – оние коишто учат и се здобиваат со знаења и учителите – оние кои ги подучуваат генерациите – опстојуваат заедно во една долга и жална агонија, во држава каде што тие се принудени да се движат по рабовите на некои небитни координати на општествениот статус. Тоа индиректно значи дека не се цени знаењето, не се валоризираат постигнувањата, не се почитуваат стандардите и критериумите во овој сложен процес нужен за растењето на една заедница.

Сите зборуваат денес за корупција, тоа е најстрашната болест на целото општество. Но што значи зборот корупција? Тоа не е ни оддалеку само криминална операција на „давање и земање пари“, во својата највулгарна варијанта. Зборот корупција ни укажува дека нешто е „расипано“. Што е тоа што е „расипано“? Што е тоа што е „расипано“ во образованието? Тоа се токму стандардите и критериумите за определување на важноста и степените на знаењето. Според тоа, кога се тие категории расипани, обликот на системот е конфузен.

Колку тој облик е рефлексија на состојбата на нашето општество и на нашата држава?

Се разбира дека ваквата слика е директна рефлексија на состојбата во нашето општество. Кога ќе се погледне образованието во пошироката општествена рамка, вие ќе се здобиете со впечатокот дека државата, во доменот на образовните политики не знае каде сака да стигне. Идеите за квалитетно, реформирано, модернизирано, инклузивно образование, за жал останаа само празни флоскули.

Во 2011 година имав прилика да ги запознаам професорите Павел Згага и Славко Габер, двајцата најодговорни луѓе за успехот на Словенија во образовните реформи, луѓе кои ги водеа преговорите во поглавјето за образование при пристапувањето на Словенија во ЕУ, од позиција на професори по социјални науки и експерти за едукативни политики и од позиција на именувани функционери. Како што е познато, Словенија стана полноправна членка на ЕУ во 2004 година, по успешните реформи, за кои беше најпрвин потребен домашен политички консензус. Тие ми посведочија дека нивниот успех беше во голема мера резултат на политичка волја, на темелна посветеност кон идејата дека образованието има национален приоритет и дека е клучен, натпартиски национален интерес за што тие тимови потрошиле цели десет години работа, значи од 1994, ако не и пред тоа. Значи некој/некои политички сили биле доволно зрели и далекувидни определувајќи ги најкомпетентните, најлибералните експерти, позиционирајќи ги на најодговорните министерски места од кои тие поединци го дале својот максимум за напредокот на образованието… да не одам понатаму, сите знаеме каде се наоѓа Словенија денес во науката и во образованието, а каде се наоѓаме ние.

И конечно, ако ја доведеме паралелата до крај, што ќе видиме на нашата страна? Има една страшна статистика дека кај нас, во нашите влади најкратко „траат“ министрите за образование, просекот е 18 месеци. Тоа значи дека кај нас, таа политичка волја која ја спомнав погоре, изостанува. Тоа значи дека некои овде проценуваат, со децении наназад, дека образованието не е никаков приоритет… Не сакам ни да се сеќавам на мракот и ужасот што го облеа образовниот систем во долгата деценија на владеењето на Груевски за кој образованието беше „битно“ само како поле на контрола и изживување на, како што велеше професорката Мирјана Најчевска, „кецарошите“. На тоа време, како што знаете, му почна крајот кога се побунија студентите и професорите, но иако потоа следеше период на внесување само малку кислород во оваа сфера, сѐ уште сме далеку, не сме го изодиле патот на кој образованието ќе стане клучен државен приоритет.

Бидејќи работите во образованието, во постојан контакт сте со младите луѓе. Што гледате во нив, во поглед на нивниот креативен потенцијал, мотивираноста, желбата за знаење и подготвеноста за борба со сè што (ќе) ги чека?

Тоа е најважното прашање, токму младите со нивниот креативен потенцијал и желбата за знаење. Овие нови генерации студенти многу се разликуваат од претходните, се разбира, поради низа социјални фактори, пред сѐ поради низа комплексни глобални (и локални) промени кои се одвиваат со жестока динамика, потоа, поради сеопфатната дигитална револуција и умножените виртуелни реалности — едноставно, поради соочувањето со предизвици од поинаков вид.

Тоа што успевам да го видам се определени промени во нивото и видот на концентрација при студирањето, промени во љубопитноста, што е разбирливо, затоа што е тешко да останете онака „детски“ љубопитни кога сѐ што ви треба го имате на дофат на раката, во мобилниот телефон…

Но и покрај тоа, и покрај неповолните општи трендови во културата во која се обликуваат, барем кај оние студенти со кои ние, моите колеги и јас, комуницираме на Филолошкиот факултет, забележувам исклучителна мотивираност и желба за знаење. Ние навистина многу се трудиме на Катедрата за Општа и компаративна книжевност, освен знаења во доменот на книжевноста и критичката теорија, да ги подготвиме студентите и за она што се нарекува реална, животна борба, да им помогнеме да го изградат својот етос на професионалци во доменот на хуманистиката, базиран на суштински сет од вредности. Гледајќи ве вас и другите што доаѓаат по вас, немам никакво сомнение дека младите луѓе кои се определуваат за овој пат допрва ќе го покажат својот потенцијал.

Размислувајќи за нерамноправноста од секој вид, мислите секогаш ме водат накај немањето емпатија. Катедрата за Општа и компаративна за мене е инкубатор на емпатични борци и борки за поправедно општество. Каква е моментално ситуацијата на ОКК?

Точно таква каква што ја опишавте. Таа катедра, уште од своето основање пред повеќе од четири децении, на некој начин, од различни причини, била „осудена“ да функционира низ борба со некои поспецифични предизвици за разлика од постарите катедри во поширокото поле на филологијата. Отприлика, нашата приказна ми личи на некои народни приказни каде што „најмалото дете“, седмото или деветтото дете во едно семејство, мора да помине низ низа иницијациски искушенија и така да се искали во „голем јунак“.

Без лажна скромност, поради постигнувањата на нашите студенти во широк спектар на области во општественото живеење – од образованието и културата, новинарството, издаваштвото, невладиниот сектор, граѓанскиот активизам – навистина се гледа дека Катедрата е значаен инкубатор за, како што велите идни борци за поправедно општество. Големо е нашето задоволство и среќа кога гледаме и читаме за постигнувањата на сите овие прогресивни, либерални, талентирани, млади луѓе – сите кои располагаат со раскошен „вишок“ општествена свест.

Во Вашето обраќање по повод наградата потсетивте на зборовите на проф. Урошевиќ дека на меѓународната сцена културата е нашиот адут, нашиот најзначаен влог за животната сила и отпорноста на колективот. Кој губи, а кој добива од невложувањето и некористењето на овој адут?

Не знам кој добива, или кој мисли дека добива. Ако некој воопшто мисли дека добива од „невложување“, тогаш тој многу греши. Гледајте го професорот Урошевиќ! Што прави тој во целиот свој професионален век? Јас го познавам уште од 1982 година, кога дојде на факултетот, мојата генерација тогаш беше веќе во вториот семестар на студиите по компаратистика… Па, оттогаш и сѐ до денес, тој само „раздава подароци“, или, со други зборови, само „вложува“. Без престан зборува за книжевноста, за уметноста, ги дисеминира своите енциклопедиски знаења, пишува илјадници страници поезија и проза, книжевни есеи, им помага на сите поранешни и сегашни студенти, им позајмува книги и информации за литературата, референци кои на постдипломците и ден-денес им се корисни во научните истражувања… Тоа е вложувањето за коешто зборувам, тоа е – да се обидам поетски да се изразам – „дарување од полнотија“. Тоа е таа совршена, суптилна „трансакција“, кога се дава без ништо да се побара за возврат, тоа е адутот кој победува и кој ни е толку многу потребен во една поширока, системска димензија.

Што Ве плаши најмногу кога помислувате општо на иднината, а што, пак, најмногу Ве радува?

Не можам да кажам дека помислувам којзнае колку на иднината, особено не на „среќна иднина“ – сметам дека тој концепт е некој вид буржоаско-капиталистички фантазам.

Доволно е што ја имам привилегијата поради професорската работа постојано да бидам со млади луѓе и постојано да ја чувствувам радоста и гордоста од нивните постигнувања кои се трудам да ги следам, во сите домени на нивните професионални ангажмани. За среќа, тие постигнувања се такви што не оставаат место за никаков страв. Но, она што сепак, ме загрижува е непрекинатиот тренд на заминување на младите во странство, на отселување на најдалечни дестинации, особено оние заминувања кои се резултат на тоа што својата земја се доживува како непријателска средина во однос на животниот, креативниот или професионалниот потенцијал на поединецот.

Еднаш, во приватен разговор, една млада личност, особено страствена, талентирана и умна, ми рече: „Бегаме, да, во извесна мерка и поради тоа што вашата генерација ја зафркна работата“. Тоа, за жал, е точно. Не можам да кажам дека ме плаши, персонално, да ја прифатам одговорноста за тоа што „мојата генерација ја зафркнала работата“, но можам само да продолжам да учам од младите и евентуално, да најдам начин, во она време кое преостанува, да се обидам да поправам понекоја грешка…

Пишува: Денис Јанкуловски, граѓански активист

Europe Housе во соработка со Умно.мк ја реализира рубриката „Надреден знак“, во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумни на теми што нè засегаат

Отсекогаш сум сакал да волонтирам, да помагам онаму каде што можам и колку можам. Уште како мал го барав начинот на кој ќе можам да дадам свој придонес. Понекогаш помислувам зошто не се случи и порано, но одамна моја девиза е дека сè се случува тогаш кога треба да се случи.

Моментот на мојата директна и вистинска вклученост, кога се пронајдов, иако веќе во своите педесетти години, е кога ја запознав малата Ерато, девојче во аутистичен спектар, која ми ја покажа патеката по која треба да бидам граѓански активист и волонтер. Таа ме воведе во еден необичен, различен свет и ми овозможи секојдневно да запознавам, дознавам, учам и да го зголемувам бројот на моите другарчиња со атипичен и типичен развој.

Моето волонтирање е токму на таа тема, односно зголемувањето на свесноста за различностите, за лицата со атипичен развој, нивно прифаќање, почитување и инклузија во општеството. Начинот на кој го правам тоа, секако заедно со една огромна армија волонтери, е преку организирање инклузивни дружби од најразличен вид, на пример, заеднички посети на зоолошката градина или противпожарна станица, работилници на различни теми, новогодишни забави и родендени, како и главниот, најголемиот настан на Школка посветен токму на инклузијата.

Зошто волонтирам? Затоа што за мене тоа е еден од најубавите начини да покажеш дека си човекољубец, дека сакаш да помогнеш, да бидеш вклучен во подобрување на квалитетот на нечиј живот, а со тоа и на својот. Таа помош, тоа подобрување некогаш може да ни личи дека се мали нешта, но верувајте, секоја помош е значајна и добредојдена. Некој ќе рече дека во денешно време парите се и повеќе од потребни. Да, но ништо не се споредува со својата исполнетост во срцето и душата, а кога на сето тоа ќе ги додадеш радоста, среќата, насмевките и прегратките кај децата и, секако, кај нивните родители/старатели, љубовта која се шири, множи и споделува, тогаш знаеш дека не е сè во парите. Она што многу ме радува е што на настаните што ги организираме од година на година се зголемува бројот на волонтери индивидуалци, стручни лица, особено сум радосен и горд што е голем бројот на волонтери од средни училишта и студенти од разни факултети. Не помалку среќен ме прави и зголемената свесност кај многу компании кои освен што го помагаат настанот логистички, се вклучуваат и како волонтери. Или со два-три збора, пресреќен сум што успеав волонтеризмот како моја водилка и начин на живот да го пренесам на многумина.

Кога ќе направам споредба со првите настани во 2018 заклучно со последниот во јуни 2024 година на Школка, можам слободно да кажам дека има големи промени во прифаќањето и почитувањето, во зголемувањето на свесноста за различностите и за човековите права, во будењето и анимирањето индивидуалци и компании и, секако, најмногу во волонтирањето. Тоа ме прави горд затоа што успевам да го промовирам и да биде широко прифатено волонтерството како начин на живот.

Едноставно е: Волонтирај!

Денис Јанкуловски, граѓански активист