На 1 декември, во четврток, ќе се одржи промоцијата на новиот роман на нашиот писател Венко Андоновски, „Папокот на светлината“. Иако насловот можеби наведува дека романот е продолжение на „Папокот на светот“, врвниот роман на Андоновски од пред 22 години, сепак, станува збор за поврзаност на многу поспецифичен начин, која вреди да се открие со и за своја душа.
Ако сте од оние најљубопитните читатели и сакате подготвени да го земете новиот роман в раце, додека деновиве го препрочитувате „Папокот на светот“, верувам дека со овој разговор уште повеќе ќе ви се разгори љубопитноста за тоа што се крие меѓу кориците на „Папокот на светлината“.
Разговараше: Наташа Атанасова
За некој ден на јавноста ќе ѝ биде достапен Вашиот нов роман, „Папокот на светлината“, кој ни го најавивте уште на почетокот на пандемијата. Денес гледаме дека тоа што тогаш се чинеше како груба скица, всушност, е многу јасен концепт до кој верно сте се држеле. Како и што работевте на романот во овој период?
Работев само на едно нешто: самопознание. Мислам дека секој добар роман е во суштина автобиографски (иако тоа не мора да се види жанровски), што значи дека мора да понуди пресметка со себеси. Себеси се предизвикувате на двобој, нема некој друг, лош, нема некој кој е виновен за вашата судбина. Свесен сум дека автобиографизмот како пристап кон романот денес не е во мода. Повеќето писатели денес пишуваат за нешто што не го ни виделе ни искусиле: за војни во кои не учествувале, за правата на лицата со инаква родова ориентација, а често самите писатели не ѝ припаѓаат на таа ориентација. Да пишувате за нешто што не сте го искусиле, тоа гарантира обично бестселер, зашто тие теми се во мода, ама јас не сум од тие автори: јас верувам во исповедна книжевност, верувам дека сепак човек треба да се познава прво најдобро себеси. Кога пишувате бестселер, а пишувате за нешто што не ви е познато, доволно е да кажете дека клоцата боли, затоа што тоа го знаете теоретски, од други книги. Сосема друго е кога пишувате исповед за една клоца која самите сте ја искусиле. Првото е теорија на клоцата, второто е сеќавање на една клоца. А сеќавањето е чувство, не слика.
Така што, во овој роман се занимавав со злото, прво во себе. Сакав да го изгонам. Не верувам дека сум успеал, зашто суетата е почеток и крај, и почетен вирус и метастаза на сите зла. Но, барем пробав. Но, бидејќи човекот е социјално суштество, романот стана и расправа за злото во светот. Како што запишав и во романот, злото еволуираше од средновековните претстави кои се негова прва материјализација. Средновековието беше невино и го замисли злото како човек со опашка и рогови, ама модерното доба го претвори него во релација, структура – идеологија, партија, тоталитарна држава. Тоа зло на крајот повторно се отелотворуваше во еден лик, ликот на Диктаторот. Најнакрај, по еден Хитлер или Сталин, во постмодерната доба, злото стана раствор, инфузија: тоа влезе во сите клетки и капилари на општествените дискурзивни практики. И сега не го гледаме, затоа што е насекаде. А медиумите се иглите на таа инфузија. Секој што е медиумски поврзан во мрежа (а денес секој човек е медиум, доволно му е само да има мобилен телефон со просечни перформанси за да биде медиум и да пишува статуси), пренесува (најчесто!) зло. И што е најтрагично: не сме ни свесни дека сме зли. Тоа е како човек да е болен, а да не знае дека е болен. Колку што мене ми е познато, човек од грип чувствува дека има грип; ама човек умоболен не знае дека е умоболен. Излегува дека денес злото трајно склучи брак со умоболноста и слабоумноста. Слабоумноста денес раководи со светот, за жал.
Она „јас“, тој престол на суетата, е толку силен што не можеме ни да умреме без страв дека ќе го изгубиме, зашто „јас“ е сè што поседуваме, најсилната лична заменка, најсилниот капитал на суетата без кој не се може…
„Папокот на светлината“, стр. 18
Човекот и неговите вечни животни прашања за љубовта и бесмртноста, за (не)верноста и смртта, за (не)постоењето на Бог и на Сатаната, за доброто и злото… се присутни и во „Папокот на светлината“, како и во останатите Ваши дела. Иако тука приказната сурфа на брановите на христијанското православно учење, таму оддолу како да ја носат и струите на источната, индиска философија. Би се согласиле?
Се разбира. Секоја религија денес е за почит, секоја духовност и мистика. Иако се залагам за духовен свет, и иако ѝ припаѓам на културата на православното христијанство, јас сум сепак уметник. А уметноста е апокрифна работа: таа служи да постави прашалник секаде каде науката, религијата и човекот поставиле извичник, во смисла: Sic! Јасно ми е! Да бидеш уметник значи да се сомневаш. Затоа и ја напишав на самиот почеток „Азбука за непослушните“, роман со видливо обожување на Христа, ама со изразен сомнеж кон сите кои се колнат во него. За мене останува важна онаа реченица од тој роман: „Оној кој вистински верува, ќе се сомнева во својата вера, зашто ако слепо верува, ќе му поверува и на нечестивиот, кој често ја зема маската на Христос“. Па дури и светогорските отци сведочат за своите падови во верата, кога им се чинело дека Христос ги напушта, дури и дека го нема; подоцна сфатиле дека чувството дека Христос ги напушта значи дека ги остава духовно да пораснат, како што татко мора да го пушти седиштето на велосипедот на своето дете кога го учи самостојно да вози.
Инаку, источната филозофија, посебно теоријата за реинкарнацијата, ја имаше во „Папокот на светот“. Овде не е јасно изразена. Попрво би се рекло дека овде ја користам астрофизичката теорија за паралелни вселени, што во теологијата би се препознало како СИМУЛТАНОСТ на сите времиња, во она прочуено ОНОЈ КОЈ БИЛ Е И ЌЕ БИДЕ. Ако тоа се однесува на Бога и Богочовекот (сепрезентен и сетемпорален), и ако човекот сака да му се доближи, тогаш и човекот би можел да биде оној кој бил, е и ќе биде, што значи постои во сите времиња, вечен е. Но не како род, туку како личност, како поединец, како сушто. Како душа.
„Фонтот е совршена облека на ѓаволот, наспроти ракописот“ – вели Јан во своето предавање по семиотика во романот. Поднасловот на вашиот роман, пак, е: „Роман во три фонта и еден светлински ракопис“. Во романот има есеистички дел посветен на фонтот и ракописот, при што раскажувачот ја брани страната на ракописот, додека писателот и издавачот, сепак, остануваат на страната на фонтовите 😊.
Се разбира, и јас користам фонтови, не сум калиграф од средниот век. Користам компјутер (иако сè прво пишувам на рака). Фонтот во мојот роман е само метафора за една страотна стилско-тематска унификација на книжевноста. Човек не треба да заборави дека тој владее со кодот, а не кодот со човекот; фонтот мене ми служи, не јас нему. Ако јас му служам на клишето, а не тоа мене, ќе се претворам во семиотички папагал кој подеднакво говори на различни јазици и користи најразлични „фонтови“ (клишеа, стилови). И ќе можам да пишувам занаетчиски добро во сите стилови и на сите теми (за да профитирам со слава, награди и пари), ама нема да знам кој сум јас во суштина, која е мојата сушност. За жал, денес, на теренот на книжевноста на дело е еден нов, западен соц-реализам: сите современи светски „бестселер писатели“ пишуваат исто. Нема персоналитет, нема личносност во тоа колективно пишување на исти теми кои гарантираат успех. И дури, пишуваат со ист стил – брутално, соголено, веристички опседнати од болното и патолошкото. Освен тоа, даваат само дијагноза за еден свет кој е болен, кој не чини. Па сите го знаеме тоа. Но има ли некој писател да понуди медикамент? Каде е тука лечебноста, куративната димензија на книжевноста? За мене книжевноста треба да лекува и да биде утешител, а не само да поставува дијагнози.
Јас, и кога користам туѓ фонт, како сега во моментов, испишувам мисли со свој ракопис. Ракописот воопшто и не е прашање на раката (тоа е само калиграфија), туку на душата. Знаете како порано ги броеле мртвите на фронтот откако телата веќе биле изедени од црви и мршојадци? Според бројот на униформите, кои се потрајни од телата што ги носеле. Униформите се фонтот. Така ние набргу според фонтот, според стилското клише, според жанровскиот „рецепт“ ќе ги броиме покојните „големи“, „светски“ писатели на бестселери. Ги има насекаде. Ги има и кај нас, во Македонија, и се занесуваат дека се нешто недостижно.
И така, барајќи сè нови и нови метафори си поредби за „брзина“, ќе ти се случи од она поле зборови кои ја означуваат брзината на светлината, да влезеш во она мрачно поле од јазикот, со зборови кои ја означуваат брзината на темнината. Сите знаеме колку изнесува брзината на светлината, ама само Лукавиот ја знае брзината на темнината.
„Папокот на светлината“, стр. 175
Јан е писател, професор по семиотика и наратологија, пишува сценарија и во многу други работи неговиот лик се поклопува со Вас како личност. Јан и греши и континуирано се преиспитува и се себеспознава. Каков беше за Вас овој процес на понирање во длабините на Вашата душа создавајќи го ликот?
Нема потреба да кажам низ што поминав: се погледнав себеси отстрана, како да сум некој друг. Сакав да знам каде сè сум згрешил во животот, па на крајот излезе – а каде НЕ сум згрешил?! Јас не бегам од себе и своите „согрешенија“. Сакам да бидам подобар човек. Ги имам сите дипломи што ми се потребни, само една ми недостига: „Дипломиран добар човек“. „Папокот на светлината“ е желба за таа диплома. Уште не сум дипломирал, знам. Веројатно сум апсолвент. Имам уште грешки за исповедање пред себе. Но, за тоа ќе читаме во „Папокот на тишината“, кој, ако даде Господ, треба да ја затвори оваа папок-трилогија.
Лела, еден особено важен лик од романот, пишува „Книга за книгата“, а нејзината другарка Ања, која знае и да ѝ замери што премногу е навлезена во светот на книгите, ќе каже: „го сетив оној добропознат мирис на стари книги, што смирува како капки валеријана или како темјан на литургија“. Се препуштаме ли ние, Македонците, доволно на мирисот, допирот и вкусот на книгата?
Се препуштаме. Знаете што: кога се појави „Папокот на светот“, еден мој пријател, искусен издавач и добар, солиден писател, ми прогнозираше 200-300 продадени примероци, поради „тешкиот стил“ и „архаичниот јазик“ во првиот дел. Романот до сега има над 18.000 печатени примероци, а не е во задолжителната лектира. Гоце Смилевски направи „лом“ со „Спиноза“ и „Сестрата на Сигмунд Фројд“. Тоа не се „лесни“ дела. Блаже Миневски одлично минува кај читателите, иако неговите дела бараат навистина труд од читателот: тоа се интелектуални етиди. Се читаат и млади писатели, одлични и не лесни за читање: Петар Андоновски, Живко Грозданоски, Наташа Сарџоска. Да не говорам за поетите (кои секогаш се помалку читани): Никола Маџиров ви е веќе класик, Виолета Танчева-Златева е блиску, Елена Пренџова е сјајна, Димитар Арнаудов допрва доаѓа. Ве молам не лутете се вие, млади мои пријатели лепословци, што не сте спомнати: не можам во моментов сите да ве набројам! Сјајна и богата е (по)младата македонска литература денес, треба да се гордееме со неа. Иако се читаат (и за жал се наградуваат во Македонија) и „лесни“ автори, ние Македонците, сепак не сме за фрлање како читатели. Доволно време живеев во Србија за да можам да ви кажам – Србите помалку си ги ценат вредните писатели од нас. Една моја пријателка, Србинка, која присуствуваше на „Деновите на Маџунков“ во Струмица не можеше никако да сфати како тоа салата, три вечери по ред е полна, со 500 луѓе, во мал град, за чест и почест кон еден писател?! Кај нив тоа одамна не постои. Дваесет луѓе во публиката е полн погодок, за класици како Ќопиќ, Павиќ, Ќосиќ!
Читателите во „Папокот на светлината“ се присутни на еден интересен начин, преку игривите забелешки на маргините, кои се всушност и единствени реченици испишани со „ракопис“, што отвора сосема нова димензија во комуникацијата меѓу романот и читателите, меѓу читателите и писателот. Како ги доживувате Вие овие ракописни забелешки?
Па, јас ги смислив. Сакав да ги охрабрам читателите сè почесто да читаат со молив. Сите мислат дека со молив се пишува, а јас со молив читам; кога пишувам, најпрвин пишувам без молив, во главата, потоа на хартија. Сакав да ги мотивирам читателите да бележат свои мисли на маргините. Да му се спротивставуваат на Големиот Писател. Или да го пофалат кога заслужува, да бидат вистински и најискрени, непотплатени книжевни критичари.
Сè додека има по библиотеките книги со подвлечени пасуси и книги „исчкртани“ по маргините, ќе има и комуникација на релацијата писател-читател. Треба да нè радуваат исчкртаните книги. Тоа се прочитани книги. Но, познавав и библиотекари кои беа хипохондрици во таа смисла. Казнуваа ако чкрташ по книгата. Само стерилните колекционери на книги се лутат на белешки оставени на маргините. Затоа се и само колекционери. Луѓе кои сакаат книги, собираат книги, ги каталогизираат и педантно ги редат по полиците според бојата и форматот, ама не водат љубов со книгата.
Навредата е најголема јадица за чесниот човек: со неа, оној кој навредува го поробува навредениот, кој самиот доброволно останува на јадицата на навредувањето.
„Папокот на светлината“, стр. 35
Во повеќе наврати низ романот ја споменувате важноста на нашата писмена и духовна традиција, имате алузии на Горан Стефановски, кој длабински го истражуваше нашиот идентитет. Што значи во ова време кога владее еден општ презир кон тоа што сме, да си ја познаваме, почитуваме и надградуваме традицијата?
Драго ми е што го спомнавте Горан Стефановски. Тој е наш, а светски драмски автор. За жал, Запад не го препозна доволно, затоа што Горан инсистираше на етноидентитетот на Македонците и посебно на неговото Дебар Маало, како Маркес на своето Макондо или Чинго на својата Пасквелија. А за Македонците Запад веќе имаше изградено клише: не се многу битни за светската историја.
Мојот став за нашиот идентитет е познат: Македонија не е од вчера, не е од АСНОМ наваму. Македонија е просветителско-светлински проект од Библијата до денес. Македонија е република во воздух, која постои расеана по светот, интерконтинентално, по ербаси и боинзи со кои патуваме кај нашите роднини-иселеници. Македонија е писмо, слово, Логос од првиот словенски универзитет до денес. Мене не ме интересира „историјата на иднината“ (слоган на нашите брзозачевлени Европејци, регрутирани во владејачката партија преку рурални партиски организации), мене ме интересира иднината на историјата. Кој нема историја, тој не е човек, туку предмет. Масата во мојата дневна соба нема историја, јас имам. И уште нешто: ние, под влијание на деконструкцијата и Дерида, а имајќи го Ферида (Мухиќ), кој не го препознавме и вреднувавме доволно во Македонија (како што Европа не го препозна доволно Стефановски), претеравме со тврдењето дека нема стабилни идентитети, дека сите идентитети се „распрснати“ и „ли(з)гави“. Притоа не разликуваме идентитет од столб. Столб и идентитет не е исто. Земете ја за пример архитектурата. Градбата ја држат столбови, не ја држи идентитетот: без разлика дали градбата е според идентитет училиште, болница или црква, таа ќе опстане само ако има столбови. Затоа, не смее да се поништи разликата меѓу столбовите на доброто и злото, машкото и женското, срамното и бесрамното, невиното и грешното, природното и неприродното. Тука сум „конзервативен“ (како и Мухиќ), ама во ова време на толку умножени авангардисти, да бидеш конзервативен можеби значи да бидеш авангарда пред авангардата. Идентитетот е јасна работа: не може нешто во исто време да биде и А и не-А. Не може да биде и жирафа и не-жирафа. Така, едно нешто не може во исто време да биде и Македонец и не-Македонец. А тоа се бара од нас, како услов за влез во ЕУ, под притисок на Бугарија. А ние наивно веруваме дека Европа е една и обединета. Треба да се прашаме: постојат ли единствена европска култура, единствена европска политика, единствен европски морал? Не. Никогаш и не постоеле. Европа е поим како „овошје“. Не можете на продавачот да му кажете „Дајте ми 600 грама овошје“. Можете да кажете „дајте ми 200 грама банани, 200 грама портокали, 200 грама јаболка“. Земјите на Европа не се единствени по ниедно прашање, освен по прашањето дека Балканот е „слепо црево“ и „темно петно“ на светот, за што Јулија Кристева напиша одлична книга, во која им одговори дека нивното гледање на Балканот е само нивна нечиста совест, црна потсвест за она што самите го правеле: крвопролевање и војни. Европа е денес балканизирана, повеќе и од Балканот.
Ако „папокот на светот“ беше една широка метафора, која ако се обидеме да ја збиеме би можеле да кажеме дека се сведува на метафора за животот, да им откриеме ли на идните читатели на новиот роман која е метафората што се крие зад „папокот на светлината“?
Самите ќе сфатат. Светлината е смисла. Кандило запалено од небесата и пренесено во чесниот и свет Дом, со деца-ангели и пород. Толку е тоа, нема други зборови за тоа. А и овие зборови се премногу. Зашто во добрата уметност, како и во животот на добриот и скромен човек, многу зборови се малку, а малку – доволно.
Насловна фотографија: Мики Јевтовиќ
На средина од ситуацијата што ја наведов во претходното прашање би требало да се најде издржаната критика наменета за поширока публика, на приемчив јазик и достапна преку масовен медиум. „На полпат“ е книга со издржани критички текстови, напишана со прекрасен јазик и чие читање е уживање. Останува уште прашањето дали книгата денес (имајќи ги предвид малите тиражи кај нас) е соодветен медиум за таквата критика да стигне до широката публика?
Прва постојка – село Курбиново, црква Св. Ѓорѓија, 12 век. најпознат по т.н Ангелот од Курбиново. Стилот на уметникот зад фреските, кон крајот на XII век ќе биде пренесен и употребен во катедралите во градовите од италијанскиот регион Тоскана, каде што подоцна, врз основа на овој тип на фреско-сликарство, ќе се развие и светски познатата италијанска ренесанса. – Приказна која ја знаат мештаните, а ние имавме среќа да ни ја раскаже еден од нив. Недалеку подолу бевме срдечно поздравени и од трло кози, кои беа многу љубопитни околу нашиот фотографски објектив. Па, многу вешто го „украдоа“ сето внимание и за брзо тие станаа ѕвезди на нашето патување.
