Пишува: Наташа Атанасова

Живко Грозданоски: Чест е да се биде повикан на некои патувања

Годинава во најтесниот круг за наградата Роман на годината влегоа четири романи, меѓу кои и „Писмо за Глорија“ на Живко Грозданоски. Читајќи ја, сфаќав дека со оваа книга Живко прави голем исчекор во пишувањето и особено воочлив ми беше неговиот напредок како писател. Но, колку што бев позитивно изненадена од стилот, структурата и содржината на романот, во исто време толку и се чудев за своевидниот молк за книгата во јавноста. Пишувајќи автофикција и играјќи си со приказните и со измислиците, вистината и лагата, по долгата „подготовка“, Живко во оваа книга ни ја открива и дијагнозата што ја добил пред шест и пол години, прашањата што таа му ги отворила и начинот на кој „Глорија“ му го сменила животот – теми за кои сметам дека и тоа како вреди јавно да се разговара.

Интересно е што в раце држиме автофикциска книга од македонски автор, по не многу време откако Нобеловата награда за литература минатата година ја доби Ани Ерно и со тоа во светот и во соседството почна наголемо да се зборува за овој жанр. Имаше ли предзнаења за автофикцијата пред да почнеш да пишуваш или пишувајќи ги истражуваше нејзините специфики?  

Контурите на поимот „автофикција“ се поматни од оние на поимот „роман“. Иако „автофикција“ е релативно стар збор, првпат спомнат во седумдесеттите, посебниот интерес за него, ми се чини, е од пред четири-пет години, додека нобеловата награда за Ени Арно од лани само дополнително го популаризираше зборот. Но, би рекол дека многумина од нас имаа искуство со автофикција уште пред да почнеме овој „жанр“ да го нарекуваме така: „Куфер за тројца“ (2014), на пример, е исто така автофикција – во голема мера и таа збирка од три новели е инспирирана од мои автобиографски приказни. Така што, можам да речам дека имав искуство со автофикција кога го пишував „Писмо за Глорија“. А имав и некои „предзнаења“ и обѕири – еден добар текст на оваа тема објавен е на Гардијан, на пример. Конкретно за пишувањето на „Писмо за Глорија“ силен импулс ми даде „автобиографијата“ – во наводници автобиографија – на Куци, „Сцени од провинциски живот“. Особено неговата сјајна самоиронија. Куци, патем, вели дека секоја автобиографија е фикција, и секоја фикција е автобиографија.

„Можеш да избегаш од сè: и од градот, и од земјата, и од континентот, и од луѓето ќе избегаш, но – како да избегаш од прогонот на твоето сопствено тело, кое тргнало против тебе?“

„Писмо за Глорија“, стр. 119

Автофикцијата се занимава со раскажувачко истражување на „граничните ситуации“ во животот на обичниот човек. А во „Писмо за Глорија“ и ти пишуваш за овие гранични ситуации…

                                                                                                                                                                                                                                                                   Моето разбирање за изразот „гранична ситуација“ е поконкретно: се поистоветува со сфаќањето на Јасперс – тоа се екстремни настани што водат до драматична промена на нечиј светоглед по пат на искусување неискажливи чувства и душевни состојби. Затоа, би рекол дека интересите на автофикцијата како жанр се многу пошироки од конкретните доживувања на граничните ситуации. Тоа од една страна. Од друга, граничните ситуации не можат да бидат тема на конкретен жанр, затоа што се занимаваат со неискажливи состојби. Но, иако се неискажливи, човек чувствува потреба одново и одново да ги искаже. Тоа се случувало и со Достоевски, и со неговите искуства при епилептичните напади.

„Писмо за Глорија“ е едно длабоко и бавно четиво, кое ѝ пркоси на брзата денешница со наслов „немам време“ и поднаслов „немам фокус“. Пишувајќи ја твојата медитативна и интроспективна проза, имаше ли замислен, идеален читател? Или, едноставно, таа произлезе од желбата да се искористи исцелителната моќ на пишувањето, без да размислуваш кому се обраќаш?

Книгата само условно би ја нарекол „интроспектив проза“: тоа е пред сè фикција. Оној што ја врши интроспекцијата е пред сè лик (и наратор) – што прво се инспирира од мојата животна приказна, а потоа откачува. Инаку, да, имав свој замислен читател, но – на прв поглед – не му бев особено наклонет. Во книгата се цитира Гомбрович: „Јас пишувам против, а не за читателот.“ Но тоа е, секако, игра. Замислениот читател на раскажувачот му е потребен како скапоцена „точка на отпор“, како оној камен од кој ракот се трие за да се ослободи од стариот оклоп, што во случајов е старата приказна. Но, од друга страна, тој читател е и жив човек што се поведува на патување, а тоа водење треба да биде и одговорно кон него, но и пред сè со верба во него. А тоа што голем број од ликовите во книгата се живи личности ме наведе на тоа сериозно да го преиспитувам начинот на кој сите тие се спомнати во романот. Така што, не знаев, но и донекаде знаев кому се обраќам и со кого комуницирам. Терапевтската моќ на пишувањето е важна, но во суштина не е најважна – тоа би било себично.

„Мора да го запишам ова“, си вели по секоја нова коинциденција, по секое ново мало заокружување на приказната, но чуму тоа собирање белешки, во суштина? Има ли некаква смисла во тој порив, зошто да се храни, кому би му било грижа за неговите лични случајности? Па дури и да ги прекодираовие белешки во некаков ракопис, којзнае колку хаотична приказна би било тоа: зошто некој би се занимавал со неговиот личен хаос?

„Писмо за Глорија“, стр. 146

Зошто реши да раскажуваш во трето лице еднина, а не во прво?

„Писмо за Глорија“ е книга што во голема мера е инспирирана од мојата лична животна приказна. Но, тоа е далеку од мојата лична приказна, и пред сè од тоа како јас неа ја доживувам: „Писмо за Глорија“ е фикција, која мојата животна приказна ја користи само како подлошка: има некои клучни „скршнувања“, претерувања, драматизирања… Мислам дека e многу тешко, ако не и сосем невозможно, во прво лице еднина да пишуваш приказна што ќе биде инспирирана од твојата лична приказна, и тоа „да го протнеш“ како фикција. Иако се обидов во прво лице, брзо се откажав: се чувствував лажно. Не пишувам автобиографија, си реков. И го побарав вистинскиот глас. Го барав сè додека не дојдов до „Укинат театар“ од Булат Окуџава, а потоа и до „Џозеф Антон“ од Салман Ружди, и пред сè до „Сцени од провинциски живот“ од Џон М. Куци. Да, ова е тоа, си реков. Видов колку се забавувал пишувајќи Куци. Колку се дистанцира, често со хумор, од себеси. Па почнав и јас да се забавувам.

Деновиве, возејќи се во автобус ме полазуваат морници помислувајќи на сцената со канцерогенскиот коментар и мултипласклеротичната суптилност со која ја откриваш дијагнозата на Ж., на тој-јас, што е, сепак, ти. По повеќе години чување на болеста подалеку од јавноста, преку романот ја откриваш на сите. Дојде ли со оваа исповедност некакво олеснување? И, да, како си – и душевно и телесно сега откако се ослободи од тежината на чувањето?

Несомнено дојде до олеснување, до некој вид ослободување. Но, тоа олеснување го чувствувам само како мало навестување на едно друго, поголемо ослободување што допрва доаѓа. Овој разговор сега, на пример, исто така го доживувам како една од станиците на патот од тоа поголемо ослободување, и благодарен сум ти. Постои стигма кон многу автоимуни состојби (и кон болестите воопшто, јасно); колективното ниво на свест е ниско.

Јас сум, за среќа, добро. Телесно сум добро: само на левото око се јавува повремена заматеност, а имав и болки на десната рака (за среќа, сега многу поретко). Уморот, исто знае да биде напорен, да ја малтретира психата. Како и да е, состојбата може да биде и „полоша“, но може да е и „подобра“: еден инспиративен пример за тоа е виолончелистот Боб Кафаро.

Често се сеќавам на Апостол Павле, кој благодари за болеста, за која вели дека е „трн“ што го потсетува на вистинскиот пат. Нешто како лед-диода што покажува дека не е спуштена рачната, или дека нема доволно гориво. Интересен е и односот на Достоевски кон болеста. Можам да кажам (брутално упростувајќи) дека поради ова ми се случи препуштање и длабоко мистично искуство („Глорија“) што од корен ми го промени светогледот, начинот на кој гледам на себеси, на оние околу мене, на животот, на смртта… Сега во себе имам една благодарност, една самодоверба, една љубов кон другите за која порано не знаев. Ми се случува и за миг да изгубам трпение, но главно имам прифаќање на нештата, и една луда, манијакална верба во силата и во добрината на другите, во нивната моќ со љубов и со кротост да учествуваат во обликување на околината. Главно сум благодарен за секој нов ден, со возбуда и со љубопитност го посматрам светот наоколу. Како да бев еден човек до 30 години, како да сум друг сега. Имам и епизоди на слабост и на нетрпеливост, јасно, но почесто со зазор помислувам: „еј, да не ми се случеше ова, ќе си останев – и тоа којзнае до кога! – истиот: неинициран преживувач, снаоѓач, сомничав и исплашен, несвесен за вистинската природа, своја и на луѓето, која е љубов, светлина. Често помрачена, од гордост и од малодушност, но сепак, во суштина светлина, радост. Затоа имам разбирање и милост за личните слабости и за слабостите на другите. И често помислувам и на Пјер Паоло Пазолини, на првите стихови од една негова песна: “Solo l’amare, solo il conoscere conta…”. Само да се љуби, само да се спознава вреди.

Во романот ја споменуваш и коментираш Сонтаг, една од моите омилени мислителки, која трипати во животот се борела со ракот и која во есејот „Болеста како метафора“ вели дека дискурсите за болестите треба да се исчистат од сите метафори. Ти сметаш дека тоа, всушност, не е можно. И, да, ние луѓето не можеме без тоа апстрактно и метафорично разбирање на сè што ни се случува, па така и на болестите. Дали Глорија е победоносната метафора во твојот случај?

😊 Да, точно е дека не можеме без апстрактно и метафорично разбирање. Тоа е вткаено во нашиот јазик и во нашиот начин на размислување до тој степен што каков било „обид“ за „требење“ на метафорите би бил крајно смешен. На пример, во твоево прашање велиш дека Сонтаг „се борела“ со рак. 😊 Има конкретни истражувања, од кои произлегува дека најчесто не е пожелно пациентите да го гледаат соочувањето со здравствениот предизвик како „борба“, како „војна“. Затоа што борбата исцрпува, а војната е ужасна. Но, има и други начини да се гледа на здравствените предизвици, на сите предизвици. На пример, се предлага „патувањето“ како метафора. И психијатарот Ирвин Јалом, во книгата „Дарот на терапијата“ предлага терапевтот и неговиот клиент да бидат „fellow travelers” – „сопатници“. А победоносната метафора во мојот случај е – пловидбата. „По природниот тек на нештата“. Тоа е она што периодов, целата оваа година (а и претходно, позадински), целосно ми ги обзема вниманието и сосредоточеноста. Со исклучок на некои „екскурзии“, како патувањето до саемот на книгата во Лајпциг, или ова интервју, на пример – но и тие екскурзии си имаат своја конкретна и јасна цел, токму по тој тек.

 

Мора да се дојде до вистинската метафора, многу зависи од тоа. Но, ако „војна“ е погрешна, штетна метафора, кои се вистинските?

Долго ќе си го поставува тоа прашање, а потоа ќе ја сретне Глорија, и неговиот живот ќе почне да плови по она што тој ќе го нарекува Природниот тек на нештата. Значи, можеби „пловидба“ е подобра метафора од „војна“?

„Писмо за Глорија“, стр. 122

 

Во книгата „Не умирам“ („The Undying“), авторката Ен Бојер, која го опишува своето искуство со ракот на дојка, вели дека секоја сериозна болест доаѓа со нов речник на зборови. Кои се најважните зборови што влегоа во твојот речник по добивањето на дијагнозата?

Да, и книгата „Ранетиот раскажувач“ од Артур В. Френк почнува со приказна за личност која вели дека откако ѝ бил дијагностициран некаков синдром морала „да научи да мисли поинаку“. А тоа го подразбира и „инструментот“ за мислење, т.е. јазикот. И кај мене се случи истото: кај мене влегоа не само нови зборови и изрази, туку цел еден систем, нов светоглед. За почеток, за да се сфати мојот искрен однос кон оваа состојба – МС се смета за „состојба“: тоа е посоодветно од „болест“ – треба да се има на ум една вистина што мислам дека ја имам прочитано во суфи-приказна: „суфи е да гледаш како наближува неволја, и да се радуваш“. Ова е тешко сфатливо, но тешко сфатливи се и оние зборови на Исус: „љубете ги непријателите свои“. Да се има хронична состојба може да биде и некој вид повик – да се биде посветен на некои вакви, можеби необични, „наивни“ вистини. А тоа, самото по себе, за мене е радост, возбуда. Можеби звучи лудо, но интуицијата ми вели дека чест е да се биде повикан на некои вакви, ретки патувања.

Клучните зборови што влегоа во мојот „нов речник“ се „љубопитност“ и „можности“ (наспроти „предрасуда“), потоа и (радикална) „ремисија“, па „заедништво“, и уште повеќе „служење“, „верба“, „благодарност“, „радост“, „љубов“, „прошка“ „препуштање“… Ако Ен Бојер спомнува „нов речник“, а Артур В. Френк вели дека „Ранетиот раскажувач“ е негов „прибор да преживување“, за мене „по природниот тек на нештата“ и сите изрази во него ги доживувам како мапа, како светилник. Како штит и меч. Или, мојот нов „оперативен систем“.

Твојот благодарен (и благороден, би додала) пристап кон работите беше видлив изминативе години. Во тој контекст, сакам да ја споменам честитката за Влада Урошевиќ при освојувањето на наградата Роман на годината, во чиј најтесен круг беше и „Глорија“. Од една страна, целосно ми е разбирлив таквиот однос со оглед на тоа на тоа какво великаниште е Урошевиќ, но од друга страна, како сите на момент да нè збунува таа искреност, како да не сме навикнати на неа…

Искрено, мене ме изненади изненаденоста на другите. А многу спонтано ми дојде таа радост за наградата на Урошевиќ, и едноставно сакав да го споделам тоа. Ја имав прочитано неговата „Вистинита, но не многу веројатна приказна…“, и го објавив моето мислење. А тоа дека не сме навикнати на таков гест… тоа е можеби така затоа што почесто навикнати сме на гордост – во најразлични облици. И тоа е така насекаде, не само „кај нас“. Затоа мене, заради мојата лична добросостојба клучно ми е да зборувам и да пишувам за – и пред сè по – она што го нарекувам „по природниот тек на нештата“. Тоа е мојот „кохерентен свет“, во кој се кријат „безброј можности“, како што вели Јасперс: свет што настанува откако (по искусувањето на неописливите чувства) човек ќе успее да спои „рефлексија, имагинација и формативна мисла“. Ова можеби не е сосема јасно, но… сè во свое време. 😊

Помина половина година од објавувањето на „Писмо за Глорија“. Каков е твојот однос кон твоето дело со текот на времето? Живееш ли уште со него во мислите?

Ова прашање ме потсетува на книжевната средба со Георги Господинов во Лајпциг пред некоја недела. Откако го допишал „Засолниште во времето“, романот во кој една од централните теми е деменцијата, авторот бил да се види со некој пријател невролог, и му се пожалил дека се плаши дека ги има сите симптоми на деменција. Неврологот му рекол дека тоа е очекувано: тој е сè уште внатре во ликот, и ќе му треба малку време за да си дојде на себе. И ова не е ништо ново, но многу ме потсети на мојата моментална состојба: и јас како сè уште да не сум излезен од Ж. А тој е во голема мера „негативец“. На едно место нараторот за него вели „Сè што можеше да погреши – сè погреши, секаде каде што можеше да не успее – секаде не успеа.“ Се смеев кога го пишував ова, а штом човек може да напише нешто слично во книга инспирирана од личната приказна, тој очигледно има извесна самодоверба. Но, јас верувам дека емпатијата, позитивна или негативна, е принципот по кој функционира општеството, а човекот е поводливо суштество, па ризик е да се сочувствува со „лоша“ слика за себе, и логично е да треба време потоа „да се излезе“ од тоа. Но, трезвено се посматрам. И гледам како доаѓаат фини нешта.