Колумни Archives

Создаваме поубав живот за сите

Posted on октомври 29, 2025 by milan

Europe Housе во соработка со Умно.мк ја реализира рубриката „Надреден знак“, во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумни на теми што нè засегаат.

Пишува: Анастасија Павловска, Здружение за креативна одржливост „Комбо“

Во време кога сè повеќе живееме „секој за себе“, кога купуваме повеќе отколку што користиме, а ретко се прашуваме што оставаме зад нас – постои едно место што го создадовме во Железара и кое нè потсетува дека може и поинаку.

„Комбо“ не е само здружение за креативна одржливост, ниту само простор. Тоа е идеја дека креативноста, одржливоста и заедништвото можат да одат рака под рака во создавањето поубав живот за сите.

Од запуштена просторија во Железара, со малку пари, многу пријатели, стари предмети и креативно размислување, успеавме да создадеме простор кој е автентичен и внимателно осмислен до секој детаљ – со една цел: да ѝ дадеме на населбата место каде што жителите ќе може да се собираат, креираат и да соработуваат.

Решивме здружението да го наречеме „Здружение за креативна одржливост“ бидејќи една од нашите главни цели е да го намалиме отпадот што завршува на депониите преку неколку активности: редизајн и препродажба на стари предмети и облека, редонирање на други здруженија, како и организирање работилници каде што учиме, креативно создаваме и откриваме нови начини за креирање од отпад.

Социјалната мисија на „Комбо“ ни беше јасна уште од самиот почеток бидејќи тоа беше нешто што нам, како млади креативци, ни недостигаше – чувство на колективност и припадност во заедницата, место каде што ќе запознаваме нови луѓе, ќе соработуваме и ќе создадеме можности за млади уметници кои сакаат да се промовираат и да се надградуваат во своето поле.

Преку сè што правиме сакаме да покажеме дека креативноста не бара многу ресурси, туку поддршка, ентузијазам и храброст.

Како овие мисии изгледаат во реалноста, може да се види преку соработката со младиот бенд „Калико“. Целата приказна започна кога тапанарот и неговата девојка станаа чести посетители на нашиот простор и брзо се спријателивме. По неколку кафе-муабети дознавме дека „Калико“ имаат снимено сингл, но немаат средства да го снимат својот прв албум. Наместо приказната да заврши таму, решивме дека тоа е моментот каде што ние, како „Комбо“, можеме да помогнеме – им обезбедивме студиска сесија со продуцент од самата населба, а паралелно со нив работевме на визуелниот идентитет и пакувањето на албумот, направено од рециклирана хартија (остатоци од печатница), со магнети собрани од ризли за цигари и рачно изработена графика.

Резултатот беше 21-минутен албум со огромно значење – доказ дека со малку ресурси, но со многу креативност и заедништво, младите можат да создаваат и да растат во активни и одговорни чинители во општеството.

Преку Маалскиот бувљак, „Комбо“ ја продолжува својата мисија и ја шири својата позитивна енергија. Овие настани ги гледаме како многу повеќе од продажба на работи од втора рака – тие се место на интергенерациска дружба, каде што сите учат едни од други. Младите носат свежи идеи, постарите споделуваат искуство, а меѓу нив се создава нешто ретко денес – чувство на блискост и припадност.

По секој бувљак добиваме безброј пофалби и позитивни реакции и од изложувачите и од посетителите – кои го опишуваат „Комбо“: „исто како дома“, „место за мир и дружба“ или „прибежиште од бучниот и брз скопски живот“.

Со своето постоење, „Комбо“ ја движи културата надвор од центарот и ја враќа во маалата. Децентрализацијата на културниот живот значи дека креативноста не треба да се случува само во галерии и институции – таа може да расте во гаражи, дворови и стари маалски простори кои повторно оживуваат. Во Железара тоа веќе се случува: „Комбо“ го реосмисли јавниот простор меѓу црвените згради како место за изложби, концерти, работилници и средби, каде што културата се создава од луѓето за луѓето.

Особено значајно ни е што „Комбо“ е прифатено со топлина од соседите и најблиската заедница. Денес гледаме како кај луѓето во маалото се случуваат мали, но вистински промени: повеќе размислуваат еколошки, сакаат да ги донираат старите работи, внимателно избираат што купуваат и активно придонесуваат во комуналната градина што ја создадовме преку иницијативата „Ре-засади“. Таа градина стана симбол на заеднички труд и грижа за природата – место каде што и растенијата и односите растат.

Во суштина, „Комбо“ е доказ дека промената може да почне од едно маало. Од неколку луѓе кои веруваат дека одржливоста не е само вирален тренд или маркетинг-стратегија, туку начин на живеење. Потврда дека заедницата може да биде најубавиот материјал од кој нешто се создава.

*Содржината на колумната е единствена одговорност на колумнистот/ката и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Лидија Танушевска: Фасцинацијата од делата ми е мотивација за книжевните преводи

Posted on октомври 16, 2025октомври 16, 2025 by milan

Разговара: Наташа Атанасова

Лидија Танушевска е професорка на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и врвна книжевна преведувачка од полски на македонски јазик. Преку нејзините преводи ги запознав делата на Олга Токарчук, но и полската репортерско-документаристичка проза, кои се подароци од посебен вид за читателите на македонски јазик. На 2 октомври таа беше прогласена за добитничка на наградата за книжевен превод „Драги“, па ете ни го, го зграпчивме, поводот за овој разговор.

Лидија, како си? Те држи ли уште еуфоријата од добивањето на наградата за книжевен превод „Драги“?

Одлично сум, фала! По наградата се чувствувам многу релаксирано. Се олабавив и ги оставив на страна сите работни обврски, рокови, планови. Бидејќи, нели, сум добитничка на наградата „Драги“ и сега ми е сè дозволено😊. Се шегувам, но мислам дека заслужив мал одмор, бидејќи периодов беше напорен, па, и самото исчекување и доделување на наградата беше стресно, бидејќи речиси до крај не се знаеше дали ќе ја добијам, нема да ја добијам, што да кажам ако ја добијам, вообичаениот стрес пред јавен настап итн.

Од доделувањето на наградата „Драги“ за 2025 г.

По толку години преведување и по толку преведени книги, какво е чувството по завршување на еден превод и при почнување нов?

Кога завршувам еден превод чувствувам големо олеснување и ослободување од товарот на делото. Додека преведувам, чувствувам како да ме зграпчило и само на тоа мислам, ми се провлекуваат прашања и зборови што би можеле да бидат подобар еквивалент со денови откако веќе сум го превела тоа. Потоа, живеам со тоа дело уште кусо време, до лектурата, кога повторно треба да го гледам, а кога ќе биде дадено во печатница, веднаш сакам да заборавам на него и да правам други работи, професионално и приватно. Обично следува долг период од еден до друг превод бидејќи не се занимавам исклучиво со книжевен превод. Но, таа друга работа, исто така, ме заморува, па, едвај чекам да фатам да преведувам, бидејќи тоа ми дава задоволство, иако и ме исцрпува.

Деновиве го читам романот „Емпусион“ од Олга Токарчук, во твојот превод за кој ја доби наградата. Уживам во леснотијата со која раскажува таа и се восхитувам на твојата лексика, на големиот фонд (енциклопедиски, стручни) зборови, нешто што ме врати на доживувањето и на нејзините „Бизарни раскази“. Со оглед на тоа што имаш преведено 7 книги од неа, што значи за тебе да ја преведуваш Токарчук на македонски?

На некој од Конгресите на преведувачите на Олга Токарчук кои се одржуваа на две години од нејзиното добивање на Нобеловата награда, некој од нејзините преведувачи рече дека Олга Токарчук го направила познат и славен. Се разбира, преведувачот не е никогаш толку познат и славен како писателот, но и во мојот случај, може да се каже дека е донекаде така: со преводот на „Правек и другите времиња“ на Токарчук го добив првото „Златно перо“, а со нејзиниот „Емпусион“ наградата „Драги“ и мислам дека некои луѓе од книжевниот свет кај нас веќе ме препознаваат како „преведувачката на Олга Токарчук“, со што тотално се идентификувам. Долго пред 2007 година, кога беше објавен првиот превод на Олга Токарчук на македонски јазик, но и долго пред да бидам свесна дека ќе станам книжевен преведувач, сакав да преведам нешто нејзино, бидејќи бев фасцинирана од неа уште на самиот нејзин почеток, во деведесеттите години од минатиот век и немав со кого да ги споделам тие доживувања од читањето на нејзините дела. Всушност, поради неа станав книжевен преведувач, тогаш се роди мојата желба да преведувам, во 1998 г., кога се вратив од Полска во Македонија и немав со кого да ја споделам фасцинацијата со Токарчук. И тоа остана мотивацијата за секој превод што досега сум го направила, споделувањето со македонскојазична публика.

Друг твој преведувачки „фах“ е прочуената полска репортерско-документаристичка проза. Имаш преведено повеќе дела од легендарниот Капушќињски, потоа од Шчигел, Балук, Јагелски, Шабловски, Стурис… што го гледам како твоја мисија да го внесеш во нашиот јазик и култура ова важно полско и светско културно наследство. Има ли таа мисија и други димензии?

Да, фасцинирана сум од полската книжевна репортажа. Навистина е ова моја мисија, да ја внесам на нашата книжевна сцена полската школа на пишувањето книжевни репортажи. Неверојатно е што Ришард Капушќињски не беше преведен на македонски јазик сè до 2014 година, кога излезе мојот превод на неговата „Империја“, додека тој во светот беше познат многу порано, уште во осумдесеттите години на минатиот век – дури и големиот Габриел Гарсија Маркез го поканил да води работилница за пишување репортажи на неговите семинари во Мексико. Маркез, кој го сметал Капушќињски за „мајстор“ на репортажата, честопати велел: Клучот до знаењето е самиот живот. Според него, новинарството е книжевен жанр, така треба да се мисли за него и во тој правец да се развива. И тоа е дел од мојата „мисија“ со полската книжевна репортажа, да ги убедам македонските читатели дека тоа не е само документаристичка проза, во која се содржани факти, туку дека во неа се применуваат книжевни средства, кои ги прават тие дела многуслојни и сложени, исто како и романите и расказите, дека овие писатели внесуваат емоции во своето пишување, ја набиваат приказната со неизвесност, ги градат и развиваат ликовите, исто како што тоа се прави во другите прозни книжевни жанрови. Се обидувам во секоја пригода кај нас да ја популаризирам оваа полска школа, па, еве, и овде најавувам настан на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ на 4 и 5 ноември оваа година, кога ќе ни бидат гости тројца репортажисти од Полска: Мариуш Шчигел кој ќе одржи мастерклас за тоа зошто и како пишуваат овие автори и малку повеќе ќе ја објасни таа мистерија околу книжевната репортажа, како и Камил Балук и Марго Рејмер кои ќе водат работилници за студентите на факултетот, поврзани со пишувањето книжевна репортажа. Тие денови ќе биде и промоцијата на книгата на Марго Рејмер „Калта послатка од медот. Гласовите на комунистичка Албанија“.

Преведувачката работа е самотна работа. И напорна – како за умот, така и за телото. Пријатели кои се преведувачи саркастично се фалат со сите нивни дијагностицирани „ози“ (кифоза, лордоза, сколиоза…). Како се носат твојот ум и твоето тело со твојата преведувачка работа?

Имам и јас дијагноза: дископатија на четвртиот и петтиот десен прешлен, но тоа се решава со вежби, удобен стол, поставеност на телото и сл. Но, летово, кога преведував почнаа многу да ме болат зглобовите на прстите на рацете и тоа малку ме загрижува. Умот уште ме држи, а тоа што го заборавам – се наоѓа на интернет. Напредокот на технологијата влева надеж и за подобрување на овие состојби – еден мој постар колега преведувач од Холандија раскажуваше дека веќе не пишува, туку користи алатка што го пренесува неговиот говор во пишан збор на компјутерот.

Во време кога Chat GPT стана алатка за сè, па и за брз и прилично точен превод, се плашиш ли за иднината на преведувачката професија?

Брзиот и точниот превод не се составни елементи на уметничкиот превод, во кој спаѓа книжевниот превод, па, според тоа – не би требало да ме загрижува иднината на книжевните преведувачи. Но, сепак, ме загрижува тоа што луѓето стануваат сè позависни од технологијата и полесно им е да го вклучат електронскиот уред отколку сопствениот мозок. Доволно е да снема струја неколку часа, не дај боже неколку дена, и луѓето се однесуваат како муви без глави. Што ако тоа се случи еден ден – се исцрпат енергетските извори, а гледаме дека сè оди кон уништување на природните богатства на планетата Земја. Тогаш нема да биде загрозена само преведувачката професија, туку и опстанокот на луѓето. Немам многу оптимистички визии за иднината на Земјата, за жал. И досега, во историјата на човештвото, книжевноста и уметноста, воопшто, многу пати биле во загрозена ситуација и секогаш тоа било малцинство ентузијасти кои не работат за пари, туку од ентузијазам. И сега, книжевниот превод се прави повеќе од ентузијазам, отколку за егзистенција.

За крај, дали, како што вети при врачувањето на наградата „Драги“, на Олга Токарчук веднаш ѝ беше соопштено за наградата? 😊

Да, ѝ беше. Одговори вака:

Има две грешки во овој краток текст – таа не се снаоѓа многу добро со пишување на телефон, но, зарем е тоа важно кога знае да напише прекрасни книги! Текстот гласи: „Лидија, честитки! Прекрасна си!“ И во преписката со Драги Михајловски, која ја препрочитував деновиве, Драги започнува еден мејл со: „Лидија, прекрасна Лидија!“ Мене ова „прекрасна“ од вакви двајца великани ме издигнува до небеса! Нема што друго да барам!

*Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

Кристина Е. Крамер: Книгите за превод ме наоѓаат мене

Posted on септември 26, 2025септември 26, 2025 by milan

Разговара: Наташа Атанасова

Кристина Е. Крамер е славистка и македонистка, универзитетска професорка од Торонто, Канада, која веќе неколку години е во пензија. Меѓутоа, нејзината неуморна работа на превод на дела од македонската книжевност со годините само како да се засилува. Крамер досега има преведено многу книги од македонски автори, меѓу кои се делата на Луан Старова, Гоце Смилевски, Лидија Димковска, Петар Андоновски, Влада Урошевиќ…

За препевот на обемниот избор од поезијата на Ацо Шопов, пред две недели Крамер, заедно со Ролу Грау, ја доби меѓународната награда за превод „Драги“, што ја доделува издавачката куќа „Антолог“. По тој повод, а во име на денешниот Европски ден на јазиците, го подготвивме ова интервју со неа.

Кон македонскиот јазик во младоста Ве има привлечено македонската народна песна. А што е тоа што Ве задржа повеќе од три децении да се занимавате со нашиот јазик и култура?

Кога бев студентка студирав и лингвистика и компаративна литература. Јазикот и литературата секогаш беа споени за мене. Бев во Ленинград во 1974 г., во Софија во 1977-ма, а во 1978-ма пристигнав првпат на бреговите на Охридското Езеро. Бев одушевена. Охрид тогаш беше потивок. Во дворот на Хотел Палас секоја вечер – македонска музика и играње. На семинарот тогаш, се сеќавам дека учествуваа врвни професори: Оливера Јашар-Настева, Лилјана Минова-Ѓуркова, Божо Видоески, Франтишек Мареш, Зузана Тополињска, Збигнев Голаб, Ерик Хемп… Кога немаше предавања шетав низ уличките, се сретнав со една стара баба па со неа пиев чај секој ден во нејзината бавча, се запознав со еден бакарџија кој, со жена му, ме поканија дома на селска кајгана, се сретнав со келнерка која работеше во рибен ресторан и се дружев со неа и нејзините млади пријатели. Значи, од моите први денови овде се среќавав со секакви луѓе кои ми покажаа дека овде има жива култура, дека овде би можела да најдам секакви интересни теми за истражување и да бидам во средината на една култура која беше сè уште полна со специфичност, со своја посебна атмосфера. И повеќе од 4 децении сум имала поддршка и во Македонија и во Торонто, и со оваа поддршка и доверба во мене, се трудев да им вратам нешто значајно на Македонија и на Македонците.

Каков е Вашиот однос кон македонската книжевност, земено општо, а каков кон прозата, драмата и поезијата, гледано поединечно?

Јас почнав да се интересирам за македонската литература уште од самиот почеток на моите докторски студии. Како студентка знаев многу македонски народни песни. А кога бев во Скопје на специјализација цела една година со Фулбрајтова стипендија во почетокот на осумдесеттите години, работев во Институтот за македонски јазик. Собирав материјал за мојата докторска работа на модалноста во македонскиот книжевен јазик и работев со картотека што имаше примери земени од секаква македонска литература, весници, списанија… Oва ми беше првата средба со имињата на македонските автори: Цепенков, Миладиновци, Јаневски, Конески, Малески, Андреевски, Чинго, Фотев, Солев, итн. Потоа, добив книги од Матеја Матевски преку Комисијата за културни врски со странство – Ѓорѓи Абаџиев, Стале Попов, Кочо Рацин и други. Овие книги беа jaтката на мојата лична библиотека на македонска литература (а сега се во нашата универзитетска библиотека). И ова знаење за историјата и на јазикот, и на литературата ми даде многу широк поглед на развивањето на македонскиот јазик и литература. Значи, ме интересираше како јазикот се развивал во сите негови политички, јазични и книжевни процеси.

Првите книги што сум ги читала? „Децата од нашата улица“ од Зекерија, „Зоки Поки“ од Оливера Николова, потоа, барем „Крпен живот“, „Големата вода“, „Пиреј“, куси раскази од Мето Јовановски, збирката „Лозје“ од Блаже Конески, „Табакерата“ од Абаџиев. Со моите студенти читавме и некои чинови од драмите на Антон Панов, Васил Иљоски, Горан Стефановски и поезија од Блаже Конески, Катица Ќулавкова, Константин Миладинов, Владимир Мартиновски, Лидија Димковска и други.

Значи, мојот однос кон македонска литература од самиот почеток беше поврзан со моите лингвистички студии за кодификацијата на јазикот, а потоа со предавање македонски јазик во странство. Не беше поврзано со книжевноста како академско поле. Не беше систематично.

Кога почнав да преведувам пред петнаесет години, размислував само за проза, романи и куси раскази. Во 2000-та ги читав „Татковите книги“ и си мислев, ако еден ден преведувам, оваа книга ќе ми биде првата.

Има многу интересни современи автори и купувам повеќе отколку што можам да читам, но литературната сцена е многу жива и активна и не можам да читам или да преведувам колку што би сакала.

Имате преведено многу прозни дела од македонски на англиски, а за преводот на романот „Лето во кое те нема“ од Петар Андоновски се закитивте и со наградата за превод на Британскиот ПЕН Центар. Колку се консултирате со самите автори во врска со преводот на нивните дела?

Краток одговор? Многу! Не знам зошто, но најмногу сум работела со живи автори и имам со нив многу активно допишување. Прашувам кога нешто не ми е јасно, кога има збор што никако не можам да го најдам во речници или онлајн, тие ми даваат совет и поправки. Еден превод е секогаш соработка – сакам преводот да биде точен и затоа, работам директно со авторите, со редакторите, зборувам со Македонци во Торонто, прашувам лингвисти и таму и овде коишто знаат и англиски и македонски. На песните на Шопов имавме посебна чест да работиме многу тесно со ќерка му, Јасмина Шопова. И, доаѓам во Скопје барем еднаш годишно за разни истражувања и да го освежувам моето знаење на современиот македонски јазик. Кога сум овде се сретнувам со авторите со кои соработувам. Знам дека во преводите секогаш ќе има грешки, но сакам да бидат колку што е можно помалку.

Во едно убаво интервју токму со Јасмина Шопова, зборувавте за одлуката за препев на поезијата на Ацо Шопов во соработка со Роли Грау и за целиот комплексен процес на преводот. Дали имате информации од издавачот каква е рецепцијата на поезијата на Шопов во САД?

Имавме преубави рецензии, на Инстаграм имаше 225 лајкови и линк до песните на онлајн-списанието „Asymptote“, на самата книга има рецензија од Борис Драљук и Шон Котер. Други рецензии беа објавени од американските професори Денис Ферхатовиќ и Сибелан Форестер и книгата беше на списокот на „EuropeNow’s 2023 Favorite Books in Translation“. Тешко е да знае повеќе за рецепцијата, но сега книгата ќе има нови читатели, нови обожаватели на негова поезија.

Од доделувањето на наградата „Драги“

За овој превод, заедно со Грау, месецов ја добивте меѓународната награда „Драги“. Кога се видовме накратко во живо во Охрид, ми кажавте дека наградата Ви е многу важна и значајна. Зошто?

Ние кои преведувамe не работиме за награди, работиме бидејќи нешто нè повикува да наоѓаме зборови, фрази и изрази за едно книжевно дело да живее во друг јазик. Работата не е лесна, има стотици начини да се греши и нема начин вашиот текст да биде ист како оригиналот. Затоа, чувството на успех тешко се достигнува. Со оваа награда ние можеме да почувствуваме дека Македонците мислат дека ние до некој степен успеавме нивен поет да се реализира на англиски, дека неговиот дух ќе инспирира читатели на англиски. Многу бевме трогнати кога ги рецитиравме двете песни на македонски и англиски на доделувањето на наградата во Охрид и луѓето многу емоционално реагираа.

Ми спомнавте и дека во „фиока“ Ви стојат три преводи од македонски на англиски, меѓу кои и „Не кажувам“ од Петар Андоновски и „Единствен матичен број“ од Лидија Димковска, кои ги преведовте минатата година на барање на Македонската асоцијација на издавачи за претставувањето на Саемот на книгата во Франкфурт и дека активно барате издавачи за нив. Колку ваквите „агентски“ активности се дел од Вашата работа?

Многу македонски автори немаат агенти, а без агент многу е тешко да најдат издавач. Пред неколку дена зборував со една мала издавачка куќа во Торонто. Секој ден им стигнуваат најмалку тринаесет ракописи. Како да ги прочитаат сите? Како да ги изберат добрите? Станува сè потешко и потешко дури и да најдат луѓе за да ги читаат ракописите. За „Сестрата на Зигмунд Фројд“ од Гоце Смилевски од „Пингвин“ ме прашаа мене, и за „Страв од варвари“ од Петар Андоновски, ме прашаа од „Партиан“. А за другите, јас сама требаше да го испраќам секој ракопис до многу издавачки куќи, а однапред знам дека речиси сите од разни причини ќе одбијат да го земат бидејќи имаат премногу ракописи, не знаат многу за македонска литература и нема финансиски средства за непознати автори. Со агент е полесно и се има повеќе избор. Поддршката од Министерството за култура е критично. А без никаква поддршка станува и потешко. Јас имам доверба во квалитетот на романите и на мојата работа и упорна сум. Па и „Хари Потер“ беше одбиен 12 пати пред да биде објавен.

Што е последно од македонската книжевност што Ве има фасцинирано и што би сакале да го преведувате?

Добро прашање! Освен двата романа што веќе ги споменавте, имам превод и на „Маџун“ од Влада Урошевиќ и барам издавач за овој роман. Почнав да го преведувам и „Вистинита но не многу веројатна историја за семејството Пустополски за куќата покрај Вардар и за четирите прстени“. Живееме во несигурни времиња и овој роман е многу интересен, тежок и забавен за преведување. Инаку, прво сакам да најдам издавачи за преводите коишто ги имам, а потоа да продолжам да читам понатаму. Можеби некои куси раскази од разни автори, не знам… Се вратив од Охрид со куп нови романи. Ќе видиме. Не знам како, но книгите ме наоѓаат мене.

Фотографии: (1) Дијана Тишко (2) Ричард Франз и (3) фото тимот на наградата „Драги“.

*Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

ЦЕРН ме научи дека науката не постои во изолација

Posted on септември 25, 2025септември 25, 2025 by milan

Пишува: проф. д-р Мимоза Ристова

По што е познат Европскиот центар за нуклеарни истражувања – ЦЕРН? Можеби веќе знаете, но ете да ве потсетам дека ЦЕРН е лабораторијата во која е сместен најголемиот акцелератор на честички во светот – големиот хадронски колајдер (LHC). Со него во 2012 година беше откриен Хигсовиот бозон, честичката која го објаснува механизмот за формирање на масата на елементарните честички. ЦЕРН, воопшто, е местото на најголемите откритија во физиката на честички. Тука се прават фундаментални истражувања за составот на материјата и природните сили. Освен Хигсовиот бозон, тука се развиваат знаењата за најситните градивни честички на материјата – кваркови, лептони, антиматерија и многу други. ЦЕРН е урнекот по кој треба сите да се водиме, во кој успехот е плод на меѓународна научна соработка. Во него учествуваат повеќе од 100 земји и над 10.000 научници. Покрај тоа, ЦЕРН е познат и како родно место на интернетот. ЦЕРН е образовна машинерија, тука работат стотици млади истражувачи и инженери од целиот свет, тука учат, соработуваат и градат кариера.

Кога се родил ЦЕРН?

По Втората светска војна европските научници сфатија дека ако сакаат да го сопрат трајното одлевање на мозоци од Европа во САД, што се случуваше најинтензивно поради напливот на фашизмот и нацизмот и поради погодностите што им се нудеа на европските мозоци во рамките на „Менхетн проектот“, и ако сакаат да ги вратат младите научници во Европа, мора да се создаде заеднички современ истражувачки центар кој ќе може да им конкурира на американските државни лаборатории. Така, по војната, поточно во 1949 година, на конференција на УНЕСКО било предложено формирање европска лабораторија за физика на честички. До 1954 година официјално беше основан ЦЕРН, со што се создадоа услови европските научници да останат и да си истражуваат во домашна лабораторија наместо да заминуваат во САД.

Мојот ЦЕРН

Во 2020 година ја имав извонредната привилегија да поминам цела една година во ЦЕРН во Женева, Швајцарија. Оваа уникатна можност не беше само професионална пресвртница, туку и лично патување во самото срце на меѓународната научна соработка. Целта на мојот престој беше тесно поврзана со развојот на проектот Југоисточно европски меѓународен институт за одржливи технологии (SEEIIST), визионерски проект инициран под водство на проф. Хервиг Шопер. Инаку Шопер, поранешен генерален директор на ЦЕРН, кој почина пред нецели два месеца, на 101 година, ја даде оваа монументална идеја, да се создаде мал ЦЕРН за земјите од Балканот за да се покаже дека закрвавените народи можат во мир да творат за благосостојбата на човештвото. Инаку, токму Хервиг Шопер е заслужен за реализацијата на грандиозната идеја за градење тунел за акцелераторот LEP со периметар од 27 километри на швајцарско-француската граница кај Женева, а кој потоа, со засилените технологии на магнети и инјектори беше претворен во LHC (големиот хадронски колајдер). Тој во својот екстремно плоден животен и работен век направи и уште неколку вакви помали проекти, како што се Беси во Германија и СЕЗАМЕ во Јордан (заедничка лабораторија за неколку арапски земји и Израел).
И покрај страшната пандемија, за мене 2020 секогаш ќе биде година на моја силна трансформација, учење и обновена посветеност на улогата на науката како мост меѓу народите. Работа во тимови кои се сестрано хетерогени, секако дека и научниците од непријателски држави и завојувани страни тука со здружени сили во мир и со почитување работат на врвни истражувања. Со тоа им даваат пример на политичарите дека за напредок се потребни заеднички пријателски напори.
Да напоменам и дека моја некогашна студентка и магистрантка д-р Ангела Глигорова речиси цела деценија работи во ЦЕРН на проекти за антиматеријата (создавање антиводород) на проекти кои се финансирани од програмата на Европската комисија – HORIZON.

Храм на меѓународна соработка

До 2020 година организацијата прерасна во живописен центар со повеќе од 10.000 научници и инженери од целиот свет. Да се работи во ЦЕРН значеше да се влезе во универзум каде што научната извонредност се среќава со секојдневна дипломатија. Секој ходник, секој состанок и секој заеднички проект во ЦЕРН потсетува дека силата на оваа институција не лежи само во технологијата, туку и во луѓето. Во текот на мојот престој имав можност да соработувам со истражувачи од цела Европа. Се радував кога ќе ги чуев сите можни јазици во една голема просторија, ресторанот нa ЦЕРН познат како R1. На кафе-паузите со колеги од многу земји споделувавме не само научни, туку и фасцинантни разговори за храна, музика, историја, спорт и филозофија.

SEEIIST: Визија за Балканот

Во таков контекст, мојата задача беше јасна, но амбициозна: да придонесам во развојот на проектот SEEIIST, иницијатива создадена со цел да обезбеди врвна научна инфраструктура на Балканот (синхротронски акцелератор). Неговата главна мисија е двојна: прво, да овозможи најсовремени истражувања во терапијата на рак преку примена на јонски зраци, и второ, да ја поттикне научната соработка и изградбата на капацитети во регион кој историски бил обележан со војни, поделби, политичка нестабилност и конфликти. SEEIIST носеше и симболична димензија: проект што ќе ги обедини земјите од Балканот, од кои некои неодамна доживеале војни и длабоки поделби. Тоа беше можност да се трансформира наративот за регионот, од минати конфликти кон заедничка иднина на соработка, иновации и одржлив развој.
Глобалната пандемија во таа 2020 година го натера ЦЕРН, како и многу други институции, да се приспособи на работа од далечина, ограничен пристап и неизвесност околу патувањата. Недостигот на директна човечка интеракција и војните во Европа го забавија донекаде процесот на одлучување за создавањето на малиот ЦЕРН за Балканот.
Сепак, искрено се надевам дека идејата за SEEIIST, иако заспана, ќе смогне сила за да воскресне и да го закити Балканот со еден научно-технолошки бисер како што е ЦЕРН.

Гледајќи наназад, мојот престој во ЦЕРН ја вообличи мојата претстава за тоа што значи да се биде научник вклучен во општеството. Работењето на SEEIIST ме научи дека науката не постои во изолација, туку дека таа е длабоко вплетена во социјалното, политичкото и етичкото ткиво на нашата современа доба. Проектот не е само за некакви зраци, невидливи со голо око, a кои излегуваат од акцелераторите и се судираат со други, туку е за надеж за лекувањето на повеќе видови рак, за кои радиотерапијата со рендгенски зраци не ветува голем успех. Тоа е проект на помирување и градење подобра иднина за граѓаните на Балканот.

Петра Селишкар: Планината на човекот му го враќа времето за рефлексија

Posted on септември 18, 2025септември 18, 2025 by milan

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

На годинешното издание на еден од најмилите фестивали кај нас, „Македокс“, имав можност да изгледам неколку филмови. Од нив, документарниот филм „Планината не оди никаде“ ме остави со подзинат ум. Приказната за четворицата браќа овчари кои живеат сами на бачило со своите овци на врвот Солунска Глава, во исклучителен однос со кучињата и со планината – ме фасцинираше. Со оглед на тоа што периодов односот човек-природа ми стана важна тема за размислување, некако природно работите доведоа до ова интервју со режисерката на „Планината не оди никаде“, Петра Селишкар.

Неодамна ги читав книгите на Капка Касабова, а за време на „Македокс“ имав можност да направам интервју со неа, во кое таа зборуваше и за нејзината последна книга, „Анима“, во која се занимава со пасторализмот. Веднаш по интервјуто, на „Македокс“ го гледав Вашиот филм „Планината не оди никаде“ и некако имав чувство како работите да се надоврзуваат по некој судбински тек. Како Ви се јави интересот за снимањето на овој филм?

Интересно е што многу луѓе гледаат врска помеѓу „Планината не оди никаде“ и „Анима“ на Капка Касабова. Сега конечно ќе ја прочитам книгата, а Капка конечно ќе го гледа мојот филм. Многу беше интересно што оваа година се сретнавме на „Македокс“ и мислам дека се препознавме – како што понекогаш се случува со креативните души. Како што би рекле пастирите од мојот филм: „си мирисаме исто“.

Долг беше патот кон планината – во секоја смисла. Финската продуцентка Кристина Первила, која пред многу години беше на „Македокс“ во жири, имаше желба да ги види шарпланинците кои работат со стока на планините. Така Марјан, кој во филмот се појавува како одгледувач на кучиња, ја однесе на планина и под една смрека спиеше малиот Зариф. Ми донесоа фотографија што беше клучна – и оттаму почнавме со идејата за филм и ја пронајдовме фамилијата.

Филмот е сниман во екстремни услови – во дивина, во бачило под Солунска Глава каде што се пристапува само со теренски возила, во опкружување со многу животни како овчарски кучиња, овци, крави, коњи.., на место каде што нема струја и интернет… и тоа долг период. Колку пати требаше да се качите и симнете од горе и како живеевте и работевте и Вие лично и останатите членови на екипата додека се снимаше?

Престанав да бројам колку пати сме биле… На почеток, првите години одевме само јас и Бранд Ферро, а последните три со екипа, снимавме пет години, претежно во летниот период. Немаше струја, а и водата беше далеку. Условите беа планински – како што сите знаат во Македонија, каде што има овци, таму има и кучиња. До Солунска Глава има многу лош пат – не знам дали може воопшто да се каже дека постои пат. Дури и војската оди со хеликоптер на работа, а ние одевме со коњи и специјални џипови за такви терени. Водата, нормално, преку зима и пролет прави свои патишта, така што патот никогаш не е ист.

Бевме доста голема екипа за документарен филм, со огромна логистика за вода, храна, опрема, шатори за спиење, агрегати за полнење на техниката… Секој ден беше предизвик – качување со тешка опрема, невреме, кучињата што на почеток не ни дозволуваа слободно движење, нема тоалет, нема дрво за да се скриеш од сонцето, па едноставно треба да го прифатиш животот на отворено.

Снимавме кај Зекир, Зариф, Басри и Бесир, во нивното горно бачило каде што се овците, а и во второто долно бачило, со Зани и Зарифе, каде што беа кравите – таму има шума и многу волци. Децата ме прифатија како втора мајка, а изгледа и кучињата го разбраа тоа. Инаку, имаше околу 20 кучиња – многу големи (шарпланинци, карабаши, кангали, мешанци). Прекрасни животни – нежни и посветени на човекот и на работата со овците.

Филмот за мене беше како едно патување во времето, кога човекот живеел во тесна и самоодржлива врска со природата и „дишел“ во просторот. А, во суштина, патувањето е само во просторот – на 40 км воздушно од Скопје, најгусто населеното место за живеење во земјава. Како гледате на нашиот денешен „цивилизиран“ однос кон природата?

Природата има моќ да те излечи, ако ѝ дадеш време и можност. Современиот, градски човек најчесто не е свесен за нејзината исцелителна моќ. Брзиот живот – или подобро речено, лошо потрошениот живот во градовите резултира со немоќ и апатија поради недостиг на допир со чист воздух и физичка работа, со постојано движење во природа.

Нашите Зариф, Зани и Зекир секој ден пешачат најмалку 30 километри со овците, молзат, прават сирење, готват, одат 3 км за да наполнат вода. Замислете – тоа е како цел ден да вежбаш јога, пилатес, фитнес и плус џогинг во планина. Денешниот свет нуди многу можности, но токму поради тоа најчесто немаме фокус и јасна цел. Затоа планината на човекот му го враќа „украденото време“ – времето потребно за рефлексија. Природата дава можност за медитација, дури и без да бидеш свесен дека медитираш.

Соочени со проблемите околу нас, често сме растргнати со прашањето „should I stay or should I go“, кое го мачи и еден од браќата овчари, кој веројатно ќе замине од семејството и од планината. Што е потребно за масовното бегство да почне да се врти во обратна насока – кон природата?

Мислам дека тоа прашање „дали да останам или да си одам“ се појавува кај секој човек во одреден период од животот, бидејќи промената не доаѓа лесно. Сепак, Зариф се врати назад кај своите браќа – на некој начин тој знае дека е одговорен за своите овци и за браќата, кои без него не би можеле да се снајдат. Се работи за традиција што постои со векови и ако се прекине, тоа страшно ќе влијае врз начинот на живот.

Во Македонија сè уште има многу знаење, некое „племенско“ разбирање, за во големите фамилии да може да се задржи поврзаноста со земјата и планината. Нашите деца се свесни дека на Запад не е подобро – таму исто така би работеле без одмор секој ден. Но, исто така се свесни дека овде работат за себе, за своите овци и семејство. Тоа е одговорност, но и еден вид слобода. Се надевам дека ќе издржат, а во меѓувреме условите за сточарство ќе се подобрат. Само така може да има вистинско враќање кон природата – не преку туризам.

Од филозофско-медитативните разговори на браќата за смислата на животот и живеењето (таму) е произлезен и насловот „Планината не оди никаде“, кој сосема разбирливо го заменил првичниот наслов на филмот („Долината на Шарко“). Дали овие разговори се поттикнаа и засилија со вашето присуство таму или, едноставно природно е природата да го поттикнува размислувањето за тие вечни теми, за смислата на животот?

Да, тие се доста филозофски настроени. Така зборуваат, тоа им се врти низ глава – имаат поширок поглед на светот и повеќе време, бидејќи немаат интернет и не се „трујат“ со телефон по цели денови. Само на врвовите има мрежа. Нормално дека разговорите се случуваа и во интеракција со мене – никој порано не ги прашувал што размислуваат. Мене токму тоа ме интересираше – како размислуваат и чувствуваат во таа широка планинска димензија, како им течат мислите на млади момчиња од 6 до 21 година.

Како жена-мајка добивав сигурно поинаков одговор од нив. Не ме интересираше антропологија или политика, туку како растат деца сами на планина, заедно со кучињата и каков е нивниот однос. Мислам дека токму кучињата ги држат на планината. Во село не би можеле да живеат со толку кучиња, а единствениот слободен простор е токму планината. Истото важи и за нашите јунаци.

По македонската премиера на филмот овациите беа долги и меѓу публиката беше забележлив голем восхит. Какви беа реакциите што стигнаа до Вас?

Реакциите беа фантастични. Изгледа дека на луѓето многу им се допадна филмот. Имавме прекрасна публика, покрај голем дел од екипата која е незаменлива, предводена од Сара Ферро. Филмот ги воодушеви особено визуелно, а тоа е заслуга на Бранд Ферро, и нормално поради присуството на Зекир, Басри и Бесам, кои се симнаа од планината специјално за проекцијата. За мене, и покрај Vision du Réel и наградите во Мексико и Црна Гора, вистинската премиера секогаш ќе биде „Македокс“. Благодарна сум на екипата која одгледа таква публика – единствена.

Кога да ја очекуваме проекцијата на филмот во Кинотеката на Северна Македонија, којашто ја најавивте, а можеби и низ други киносали низ земјава?

Проекцијата во Кинотеката на Северна Македонија ќе ја организираме наскоро, а се надевам и во други киносали низ земјата. Дистрибуцијата започнува на почетокот на октомври и се надевам дека ќе направиме проекции низ цела земја со тоа што ќе успееме да ја финансираме промоцијата, за да може македонскиот документарен филм да допре до публиката и во малите градови.

Насловна фотографија: фотографскиот тим на фестивалот „Македокс“

Новата поезија: меѓу каноните, современоста и слободата

Posted on август 26, 2025 by milan

Содржината на колумната е единствена одговорност на колумнистот/ката и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Пишува: Јосип Коцев, поет

Од оние сум што веруваат дека поезијата има вонвременски својства, па пишувањето за „млада поезија“ малку ги распаметува сказалките на мојот книжевен часовник. Не е тајна дека во нашата средина, поетите, дури и оние на средни години со неколку објавени книги зад себе, со децении влегуваат во категоријата „млади и надежни“, па можеби оваа моја временска дезориентираност е и оправдана. Сите поети се млади, gau de amus igitur. Затоа, наместо за младата, би прифатил еден терминолошки компромис и би пишувал за новата поезија, иако не сум наклонет кон преголеми поетски декларации и апстрактни дефиниции бидејќи за мене поезијата е конкретен миг на доживување, пресек на чувството и мислата, а расправите за неа честопати се бескрајни, самодоволни и затрупани со субјективни флоскули. И сепак, еве, свесно паѓам во таа замка одговарајќи на прашањето: Како ја гледам новата, млада поезија?

Социјална ангажираност – секако, но зошто не и поглед навнатре?

Изминативе две години имав можност да соработувам со една издавачка куќа што се занимава со препеви и преводи на автори од помалку застапените источноевропски јазици – бугарски, хрватски, украински, летонски – на огромниот шпански книжевен пазар. Повеќето од овие поети и писатели се млади луѓе, родени по падот на железната завеса и она што веднаш го забележав кај нив беше ослободеноста од диктатот на социјалната ангажираност како задолжителна книжевна легитимација. Наместо да зборуваат од позиција на колективна судбина или историска неправда, тие се насочени кон интимното, личното, експерименталното. Во нивните песни урбаните пејзажи се слеваат со дигиталните простори, а јазикот слободно се движи меѓу локалниот колорит и глобалните културни кодови. Ова враќање кон искреноста, кон суптилната човечка чувствителност без задолжителна обврска кон „големите“ наративи е можеби најсуштествената одлика на новата поезија. Таа покажува дека интимниот, личниот глас може да биде исто толку моќен и релевантен колку и оној што држи политички говор од сцената.

„Поетската генерација“ – коинциденција и чиста статистика

Термините „поетска генерација“ или „писателска генерација“ отсекогаш ми звучеле редуктивно. Зошто би го подредувале поетскиот израз на еден автор во иста кошница со група туѓи поетски изрази само според годината на раѓање, како да станува збор за административна статистика? Имаме автори родени во првата деценија на 21 век чии песни носат далечен призвук на традиција и архаичност, и обратно – поети родени во 70-тите што пишуваат со современ јазик и им припаѓаат на најактуелните културни регистри. Новата поезија треба да ја одразува вистината за творењето – тоа е длабоко самотнички, сурово индивидуален процес. Секое дело треба да стои само за себе – со свој сопствен ризик, своја сопствена боја и глас. Време е поезијата да се ослободи од тој вкотвен став на редење „поетски генерации“ – како да се работи за воена регрутација во која сите мора да носат исто оружје и униформа. Наместо да се бара еден генерален „поетски призвук“ за цела група автори родени во иста декада кои фаќаат фреквенции во тие рамки, сакам да верувам дека секој млад автор ќе најде сила да застане сам зад своето дело и слободно и надгенерациски ќе го збогатува хоризонтот на различности.

Отворена покана за замолчаните

Историјата на литературата е истовремено историја на објавените гласови, но и на замолчаните, одмолчаните, премолчаните, избришани од видното поле или истиснати на маргините. Неодамна се прашував колку ли само замолчани и маргинализирани луѓе заминале од овој свет со креативна имплозија во себе? Долги децении книжевните друштва функционирале како затворени клубови. Луѓе со слични биографии, интереси и идеолошки погледи се собирале, се читале меѓусебно и си ги обезбедувале видливоста и местото во „колективниот портрет на литературата“. Критиката често се заменувала со колегијална потврда, а надворешните – особено жените и припадниците на маргинализираните групи или оние без пристап до тој круг – останувале невидливи. Новата, млада поезија, а и литературата воопшто, ми се чини дека сè појасно претчувствува и признава една проста, но радикална вистина: каноните не се ниту вечни ниту неутрални. Тие се производ на историски околности, културни хиерархии и префинети (или понекогаш брутални) механизми на одредување чиј глас е подобен на моменталните општествени услови и „вреди“ да преживее. Таа е и свесна дека преиспитувањето на канонот не значи бришење на ничие име или гонење од салонот на книжевноста, туку отворање на вратите за оние што никогаш не биле поканети да влезат.

Нова шанса за автентичност

Денес, автор кој никогаш не би бил поканет во тесните книжевни друштва може да допре до широк број читатели ако неговото дело ја пронајде својата публика онлајн. Алгоритмите, иако каприциозни, понекогаш се пофер од човечките порти – не прашуваат во кој круг седиш или каде циркулираш, туку дали твоите зборови предизвикуваат реакција кај читателот. Новата поезија денес има историска шанса да го одмине патот на старите клубови, да остане љубопитна и да ѝ одолее на опасноста повторно да се затвори во нови, уште потесни виртуелни кругови и групи на интерес. Социјалните мрежи, блоговите, поткастите, независните списанија и дигиталните платформи ѝ даваат можност да излезе пред светот без посредници, без чекање формално „влегување“ во канонот. Ова носи и креативна слобода – поетите можат да експериментираат со форма, да мешаат медиуми (текст, слика, звук, видео), да објавуваат интерактивно, да градат публика без филтри. Сепак, и ваквото големо расејување во дигиталниот простор како неограничена сцена не е без ризик. Тука е секогаш присутната книжевна хиперпродукција што е доволно луда и самоуверена да галопира неконтролирано, без потребниот сигнал од критиката (а во голем дел и без реакција од читателската публика). Но тоа е друга тема за размисла.

Верба

На крајот, верувам дека новата поезија ќе се избори за својата слобода. Таа има шанса да биде таква каква што сака да биде, и поангажирана и поперсонална, да ја прифати различноста како норма, а не како исклучок, да се ослободи од генерацискиот норматив и да зборува со јазикот што ѝ прилега, без да се плаши. И, се разбира, да остане верна на својата огромна поврзувачка моќ иако доаѓа од најосамените предели на човечката душа.

Зошто оваа приказна сега?

Posted on јули 31, 2025 by milan

Пишува: Ангела Несторовска, филмски продуцент, „Сектор филм продукција“

Понекогаш знаците не се светлечки билборди. Не се ниту гласни аплаузи. Понекогаш, тие се тивки, едноставни и ненаметливи, но клучни. За мене, „надредниот знак“ се појави кога бев дете. Еден исклучително жежок летен ден, тетка ми ме одведе во киното „Бамби“. Го гледавме „Три бои: Сино“, во празна сала, во 16 часот, кога сонцето ги претопуваше улиците на градот. Можеби некој друг би го заборавил тој миг како обичен спомен. Но, јас знаев: тоа беше знак.
Оттаму почна сè. Љубовта кон филмот, приказната, сенката, тишината. Почна нешто што не можев тогаш да го именувам, но тоа подоцна стана мојот живот.

Години подоцна, одам по тој пат со истата љубопитност. Работам како филмски продуцент („Сектор филм“), постојано во движење меѓу сопствените и туѓите граници – географски, уметнички и ментални. Соработувам со различни тимови, менталитети и земји. Домашни проекти, меѓународни копродукции, работам и како продуцент на странски продукции. Меѓу секој филм и секој пат си го поставувам истото прашање: „Зошто оваа приказна сега?“ И секогаш има одговор. Некогаш нежен. Некогаш тежок. Но, секогаш присутен.

Од сите земји во кои сум работела, една ми останува особено блиска: Грција. Таму не само што снимавме, таму раскажувавме заеднички приказни. Таму, филмот „Зад стоговите сено“ (Piso apo tis thimonies / Behind the Haystacks) на режисерката Асимина Проедру, во грчко-германско-македонска копродукција доби рекорден број награди на Грчката филмска академија во 2023 година, вклучувајќи и награда за најдобар филм (награда за продуцентите).
Тоа беше повеќе од успех. Тоа беше знак. Надреден. Потврда дека нешто вистинито, нешто наше, нешто балканско – може да биде разбрано, примено и прославено и надвор од нашите граници. Македонски и грчки кастинг. Локации од двете земји. Заедничка екипа. Заеднички сензибилитет. Филм што зборува едно исто. И највредното што го научив од таа соработка е токму тоа дека кога еднаш ќе те препознаат надвор од границите, нема враќање назад. Не поради суетата, туку поради одговорноста. Стануваш амбасадор на сето она што можеме да го направиме — со малку пари, но со многу срце.

Работата во Грција ме донесе и до една сосема нова реалност: американската продукција “Tin Soldier”, каде што ѕвезди како Роберт де Ниро, Џејми Фокс, Скот Иствуд, Џон Легуизамо и Рита Ора работеа рамо до рамо со локални екипи. Еден ден бев во Скопје со домашен тим, веќе другиот ден — на сет во Грција, со холивудски режисер, троен буџет, различни култури и бројни недоразбирања на ден… Но, функционираше.

Во тој свет каде што сè е прецизно, навреме, испланирано до последниот детаљ — нè сакаат затоа што знаеме да импровизираме. Затоа што сме израснати да се снаоѓаме во незгодни ситуации, да преговараме со локални институции, да најдеме начин да снимиме сцена без да затвориме цела улица. Тоа е нашиот таен адут. Балканската упорност. Балканската снаодливост.

Во нашата професија малите победи се најважните. Не зборувам за црвени теписи. Зборувам за моментот кога некој, далеку од твојата земја, ја гледа твојата работа и вели: „Ова вреди.“ Тоа не е само признание за еден филм. Тоа е признание за сите борби, сите чекања по фондови, сите ноќи без сон, сите „не“ што те научиле да го чекаш вистинското „да“.

Патот на македонскиот филм е пат на европскиот филм. Во филмската индустрија ние одамна сме Европа, особено кога станува збор за реализирани копродукции. Имаме професионалци што знаат да создаваат филм, но потребна ни е поддршката, и тоа континуирана.
Филмската индустрија не ни дава ништо однапред. Но ни дава знаци. Понекогаш тивки. Понекогаш длабоки. Од нас зависи дали ќе ги препознаеме.
Јас избрав да ги следам.

Ивица Баковиќ: Преведувањето на македонските современици и класици е насушна потреба

Posted on јули 28, 2025јули 28, 2025 by milan

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

Со Ивица Баковиќ се запознавме во мај, за време на Саемот на книгата, кога беше во Скопје на двонеделен престој во рамки на мрежата „Традуки“, а во организација на издавачката куќа „Готен“. Ми остави впечаток на љубопитен трагач по највозбудливото во современата македонска книжевност, добар познавач на македонските класици и посветен преведувач од македонски на хрватски, кој искрено и ентузијастично се грижи за пробив на македонските автори во Хрватска.

Ивица е професор на Филозофскиот факултет во Загреб и неговата перспектива во поглед на тоа кои дела треба да се преведуваат и на кој начин можеме да работиме на уште поголема видливост на македонската книжевност надвор, е особено важна.

Ивица, од каде љубовта кон македонскиот јазик и македонската книжевност?

Со македонската книжевност прв пат дојдов во контакт во куќната библиотека каде што го имавме сараевското издание („Веселин Маслеша“) на романот „Две Марии“ од Славко Јаневски, но интересот за македонската книжевност доаѓа од мојот интерес за словенските книжевности, култури. Дури кога се запишав на славистика и кроатистика на Филозофскиот факултет во Загреб почнав подетално да се запознавам со македонската книжевност, особено на предавањата на професорот Борислав Павловски, а и со македонскиот јазик на лекторските вежби кај професорката Борјана Прошев-Оливер.

Некако во текот на студирањето веројатно се родило тоа што би можело да се нарече љубов. Секако, улога во тоа имаат и моите први патувања во Македонија кога како студент учествував на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура (првите лекторски вежби кај Лидија Танушевска, потоа разговорите за книжевноста во секцијата кај Весна Мојсова-Чепишевска). И така, полека ги продлабочував своите сознанија за јазикот и литературата, а со тоа и онаа субјективна врска.

Во текот на мај преку мрежата „Традуки“ беше на двонеделен престој во Скопје. Колку често доаѓаш во земјава и колку ти значи тоа за твојата преведувачка работа?

Во врска со тоа можам да кажам дека сум привилегиран, бидејќи во Македонија сум еднаш до два пати годишно и тоа многу ми значи за преведувањето. Привилегиран сум затоа што моите престои во Македонија се поврзани со работа на Филозофскиот факултет на Универзитет во Загреб (најчесто доаѓам на конференции, а понекогаш и како наставник на стипендии и размени). Секогаш кога сум во Македонија се обидувам да се информирам што има ново од книжевната продукција, обавезно одам во скопските книжарници, разгледувам и купувам нови наслови.

Но, овој пат, на резиденцијата имав прилика да ѝ се посветам исклучиво на преведувачката работа, на талкање низ книжарниците. Имав среќа и што во тој период се одржуваше Саемот на книга, па имав прилика на едно место да најдам нови, ама и некои постари наслови, но и да се запознам со некои од авторите, да се сретнам со издавачите и со луѓето активни на тоа поле, да бидам на неколку промоции и книжевни разговори што е од големо значење бидејќи така се воспоставуваат врски кои се важни во оваа работа.

На саемот добив и неколку извонредни препораки за нови наслови со коишто пријатно бев изненаден. Освен тоа, бидејќи во текот на тие две недели немав толку обврски како вообичаено кога доаѓам, можев и да шетам низ Скопје, да се качувам на Водно, да откривам некои за мене нови места. Преведувањето за мене сепак не е само седење со глава закопана во книгите и речниците.

Книги од македонски автори преведени на хрватски од Ивица Баковиќ

Од македонски на хрватски ги имаш преведувано Живко Чинго, Владимир Јанковски, Петар Андоновски, Румена Бужаровска, Симона Јованоска… Што од она што го имаш преведувано најмногу ти има легнато, а што најмногу те има измачено?

Тешко ми е да одговорам на ова прашање затоа што, кога некој превод е готов, објавен и конечно зад мене, ми се чини дека го заборавам интензитетот на сите фрустрации и маки со коишто сум се соочувал во текот на преведувањето. Во преведувањето секогаш уживам, тоа ми доаѓа како некое бегство од секојдневието, од некои рутини, па дури и кога искрснуваат навидум ненадминливи проблеми, тие ми претставуваат предизвик во позитивна смисла. Сепак, еве, можам да кажам дека најмногу ми има легнато преведувањето на Депонија од Славко Јаневски, бидејќи од порано многу го сакам неговиот стил, а и Невестата на змејот од Влада Урошевиќ беше едно возбудливо патување во сите можности на јазикот.

Каква е рецепцијата на делата што ги имаш преведувано во Хрватска и од што најмногу зависи тоа?

Во Хрватска имаме нешто што се вика ЗАМП, а станува збор за Стручна служба за заштита на авторски музички права при Хрватското друштво на композитори. Од таа служба секоја година преведувачите добиваат податоци за тоа колку пати е некоја книга позајмена од народните библиотеки (значи, сите библиотеки во Хрватска).

Според податоците за 2023 година (уште не ми се достапни податоци за 2024), најмногу се позајмуваат книгите на Румена Бужаровска и Петар Андоновски. Бужаровска е веќе препознатливо име кај хрватските читатели, но и кај книжевните критичари, нејзините книги се читаат масовно, па и промоциите и книжевните вечери со неа се посетени и мислам дека таа е најпопуларен и најпрепознатлив македонски автор во Хрватска. На пример, преводот на нејзиниот нов роман е објавен пред неколку месеци и во каталогот на загрепските библиотеки може да се види дека речиси педесетина примероци се позајмени. Петар Андоновски пред две години има гостувано во Загреб на промоцијата на неговиот роман Страв од варвари, во хрватските весници и портали имаше неколку интересни книжевни критики за романот и мислам дека нашите читатели го препознаа. Значи, и книжевната критика игра голема улога во рецепцијата. Третиот пример е книжевниот класик Влада Урошевиќ. Во февруари годинава на Хрватската телевизија имаше емисија Клубот на читателите и темата беше опусот на Влада Урошевиќ. По емисијата забележав дека повеќе достапни примероци во градските библиотеки беа позајмени. И уште еден пример, по објавувањето на преводот на Големата вода, на романот му беше посветена една радио-емисија, имаше и добри критики, а во овој случај ми беше важно и издавачот да биде препознатлив (издавачката куќа „Диспут“ е позната по изданија на современите и помалку познати класици), што значи дека и профилот на издавачот игра улога во рецепцијата. Се разбира, и осмислената реклама (па и дизајнот на корицата) игра важна улога и мислам дека тоа најмногу зависи од издавачот, особено кога писателите не се однапред познати, како оние од таканаречените големи литератури.

Како решаваш што следно ќе преведуваш? Колку е тоа твоја лична одлука, а колку на барање/во договор со издавачите?

Најчесто издавачите ме контактираат со веќе готови предлози бидејќи тие имаат некои свои канали и методи на избор што ќе објавуваат. Јас во тие случаи прифаќам или не прифаќам, зависно од тоа колку слободно време имам, бидејќи сепак мојата примарна работа е на факултет. Во последните две години имаше и примери кога издавачите ме прашаа што можам да им препорачам, па во тој случај мојата лична одлука е да ги пласирам македонските класици кога можам, бидејќи некои автори воопшто не се преведени ниту достапни на хрватски (ниту од времето на Југославија).

Така, Чинго го преведов без претходен договор и потоа му го понудив на издавачот, а така направив и со преводот на романот Депонија на Јаневски, којшто ќе биде објавен до крајот на годината. Иако, сметам дека со книжевните класици би требало да постои и некоја иницијатива од страна на Македонија, бидејќи не сите издавачи се заинтересирани за такви проекти.

Бенјамин Лангер, истакнат преведувач од македонски на германски, вели дека неговата работа подразбира да биде и агент. Дали би можел истото да го кажеш и за твојата работа во врска со преведувањето од македонски на хрватски?

Да, се сложувам со тоа мислење, иако мислам дека во споредба со Германија можеби во Хрватска тоа е малце полесно, бидејќи постојат и добри врски помеѓу издавачите (често лични врски, познанства). Освен тоа, сепак Македонија и Хрватска, односно македонската и хрватската книжевност учествуваат во она што се нарекува постјугословенска книжевност, го сочинуваат она што Борис Постников го нарече Книжевната република Југославија. Во мојот случај, јас решив да бидам некој вид агент на класиците од веќе споменати причини.

Со оглед на тоа што многу време од својот живот имаш поминато во друштво на дела од современата македонска книжевност, за крај, можеш ли да ми кажеш како ја доживуваш? Дали наоѓаш нешто што ги поврзува овие дела – имаат ли тие differentia specifica?

Искрено, тешко можам да опишам како ја доживувам македонската книжевност, веројатно поради професионалната деформација – што и да кажам, ќе бидам премногу скептичен во сопственото мислење. А некаков краток одговор постои опасност да стане клише, па дури и пететичен. Има многу теми во македонската книжевност во коишто уживам и како „обичен“ и како „професионален“ читател, а и како предавач. Постои и таа differentia specifica којашто функционира во овие дела и во дијахронија и во синхронија, бидејќи сите автори коишто ги преведував се вклопуваат во некои доминантни појави во македонската книжевност, иако понекогаш некому може да му се чини дека не е така. Но, конкретно овие автори го имаат и своето место во пошироките рамки – пост/југо- и јужнословенски, балкански, па се разбира и европски, тоа го препознаваат и читателите и затоа македонската книжевност треба да се преведува. Без патетика, навистина мислам дека на македонската култура преведувањето на современите автори и класици ѝ е насушна потреба.

Насловна фотографија: Наташа Атанасова

ЈАЗИКОТ Е НАШАТА ДУШЕВНА ПИТОМИНА

Posted on јуни 25, 2025 by euhouse

Пишува: проф. д-р Ана Витанова-Рингачева, вонреден професор на Катедрата за македонски јазик и книжевност на Филолошки факултет, Универзитет „Гоце Делчев“ – Штип

Си го припомнувам денот кога одеднаш ветрот ми донесе трепетлив глас на тажачка од старица во црно. Одек од моето детство. Присет, дур баба ми ги хранеше тукушто испилените пилиња во дворот, си зборуваше сама со себе, а по белите образи ѝ се сливаа солзи. Зборот и плачот слеани во едно нешто неразбирливо, како кога мало дете зборува и неутешно плаче по изгубената играчка. Сепната дека сум до неа, а таа не го сетила моето доаѓање, плачот го претвора во благослов. Гледајќи ме со стаклените очи, утешно глаголи и започнува да ми ја раскажува приказната за тоа како Бог му ја дал тагата на човекот, откако претходно каменот и гората не ја издржале. И навистина, на кој јазик тажеше баба?! На кој јазик раскажуваше и благословуваше, оти да колне, не знаеше!

Јазикот е нашата душевна питомина. Нашиот јазик е нашата највисоко издигната брана што ги спастри силните и бујни водотеци и брзаците на народната мисла на Македонецот. Со векови ги длабел засеците за да не сетат жедост и оние што под небесниот вршник на житар, со пот и со песна го собирале лебот од нивјето. Мислата и речта на народниот ни мудрец се воздигнаа во јазик кој постојано се раѓаше, растеше и буеше низ песните, приказните, поговорките, благословите… Извираше од срцето на народот, длабеше свое корито по кое низ вековите течеше, за да дотече до денот во кој се случи да стане официјален литературен јазик на македонскиот народ. Кога водата од понорните извори на народниот јазик издлаби своја патека во земјата, тогаш започна незапирливиот тек на јазикот по недогледните полиња на книжевноста. Јазикот ја вдомува книжевноста, јазикот ѕида нови домови врз темелите, кои меморијата на еден народ ги вкопала длабоко.

Народниот јазик е нашиот сетворечки демијург. Во ковачницата на македонскиот јазик со векови се калел зборот. Се топел, претопувал, се вжештувал и ладел, се ковал и оформувал, за да стане збор-копач, збор-чекан, но и збор-сечило. Во народниот јазик се сочувани нијансите на нашите интуитивни доживувања, на нашите интимни општења, шепотења. Македонскиот јазик е природна творба создадена од жив извор, чија издашност не се намалила до денес. Тој природно се храни од традицијата, од живиот говор на говорителите. Ако се загледаме во историскиот воздиг на македонскиот јазик, ќе ги препознаеме отпечатоците од времето Кирилометодиево, Светиклиментово, Миладиновско и Прличево, Рациново, Блажеконеско… Сета литература создадена на македонски јазик е, всушност, нашиот отпечаток преку кој сме препознаени како посебен народ на Балканот, во Европа и во светот. Македонскиот јазик е архивот на македонската духовна и материјална култура, тој е трезорот на вредното наследство, на архетипските слики вградени во нашата колективна меморија. „Нема мали и големи мемории“, вели Хегел. „Малите народи и малите јазици се како скриените птици од дрвјата: и невидливи пеат. Ние не знаеме дали нивната песна ќе стане чујна и разбирлива за цел свет, но знаеме дека духовната вредносна мерка е единствена, иста за сите“, вели Митко Маџунков. Во големата крошна на светот, секоја птица нашла своја гранка за дом. И пее ли пее! Така започнува нашиот разговор со светот во кој, покрај големите камења, во потпорните ѕидови стојат и оние помалите ситни зрна, кои цврсто ја држат задужбината. Јазиците не се разликуваат според тоа колку се распространети или колку милиони говорители имаат, туку тие се вреднуваат според тоа колку нивната лингвистичка ДНК е способна да се умножува и пренесува.

Како генерација ја имаме честа да ги сведочиме осумте децении од кодификацијата на македонскиот литературен јазик. Таквата чест значи и одговорност кон оставнината на нашите претходници, кои себеси се вградиле во остварување на големата идеја, што нѐ направи рамноправни жители на светот. Конески ни ја остави најголемата опомена: „Од нас зависи дали нашата јазична средина ќе биде загрозена или не“. Наша е должноста како интелектуалци, преку личниот пример да покажеме дека ги заслужуваме и јазикот и татковината, најголемите македонски извишувања. Стандардниот македонски јазик задолжително треба да се говори во претшколските установи, во основните и средните училишта и универзитетите. Нормата недвосмислено мора да ја почитуваат државните институции, издавачите, медиумите. Грижата за јазикот е нашата заедничка мисија и врв на родољубието, на почитта кон татковината.

„Треба да го изнајдеме и да го искористиме секое здраво и животворно зрно од нашето веќе натрупано речничко богатство“, велеше Конески. Тој искрено веруваше дека „тоа е јазик на една млада полетна литература, што со секој ден сè поплодотворно се разгранува“. Писателите и преведувачите се најголемите и неуморни копачи по македонското јазично богатство. Низ книжевниот превод јазикот расте до несогледливи височини, а заедно со него растат земјата и народот. Преводот ги дестилира јазичните симболи како отпечатоци од меморијата, им ја очистува патината, ги носи до лингвистичките пасажи на јазикот, во кои се сокриени прекрасни и чисти јазични форми. По еден неодамнешен прочит на романот „Кон Езерото“ на Капка Касабова (Бугарка која живее во Нов Зеланд), преведен од Бранислав Мирчевски, напишав: „Со широки познавања на македонската дијалектна лексика, особено на архаизмите како јазично богатство, но и на социо-културните нијанси на македонскиот јазик, преведувачот создава дело на кое му вдахнува топла човечка димензија. Оти јазикот не постои надвор од човекот.“

Од моментот кога пристигнав во манастирот и се пријавив за една седмица, се почувствував поинаку, како да бев испила некаков одвар. Планините отспротива изгледаа нематеријални, а авата беше полесна. Околу мене бескрајно пространство. Манастирот и земјата околу него, и воопшто целиот јужен дел од брегот има поинаква атмосфера од остатокот на крајбрежјето. Тука се чувствуваш стивнат, небаре од нечија рака.

(Извадок од романот „Кон Езерото“)

Полнотата на преведениот книжевен текст ја прават зборовите, кои преведувачот ги преместува од просторите на заумната тишина. Симнувајќи се удолу кон пластовите јазично богатство, авторите и преведувачите не ископуваат само зборови, туку допираат до крвотокот на јазикот, до корените од кои тој се храни. Таму од бистрите кајнаци, мислата се напојува и храни. Чувајќи ги живи, ќе ги довардиме и големите раскрилени крошни на столетните дрвја кои, пркосејќи му на времето, не престанале да се извишуваат кон својот златоврв. Секоја семенка сронета и падната на мократа почва, раѓа нов живот, нова надеж.

Нашиот јазик е нашето узреано македонско утро, нашата македонска биднина!