Категорија: Culture Matters Series

Корисниците на онлајн-платформите за запознавање, како „Тиндер“, „Бамбл“, „Хинџ“, „Метч“ и сл., постојано растат. Не е тајна дека технологијата сè повеќе ја обликува секојдневната реалност и сериозно влијае врз начинот на комуникација, врските, социјалните интеракции и процесот на пронаоѓање партнер. Приватноста на корисниците станува клучно прашање во делот на дигиталната безбедност. Онлајн-платформите за запознавање имаат цел да ги поврзат луѓето во потрага по љубов и пријателство, но во последните неколку години многу повеќе се соочуваат со критика поради користењето, т.е. злоупотребата на личните податоци на нивните корисници. Платформите често бараат од корисниците да внесат лични податоци, како што се: локација, фотографии, информации специфични за персоналните интереси на корисникот, што потоа можат да бидат искористени од трети страни без нивно знаење. Со оглед на тоа што многу од овие апликации ги продаваат податоците на рекламни агенции или компании за профит, еден дел од информациите за корисникот можат да залутаат во мрачната мрежа на онлајн-продажбата на идентитети. Овие загрижувачки практики се особено релевантни во периодот околу Денот на вљубените, кога милиони луѓе се поактивни на дејтинг платформите за запознавање. Наместо да биде празник на романтиката, Денот на вљубените – Свети Валентин може да прерасне во измамнички чин на злоупотреба на личните податоци од корисниците, кои несвесно ги споделуваат своите најранливи информации, доколку не се постапува со претпазливост.

Купување и продавање на кориснички профили на дејтинг апликации

Во 2017 година, уметницата Џоана Мол и организацијата „Тактикал тек“ (Tactical Tech) открија дека корисничките профили од онлајн-платформите за запознавање можат да се купат за минимална сума пари, при што потоа добиваат пристап до милиони профили со лични податоци и фотографии без знаење или согласност од сопствениците. Џоана и нејзиниот тим купиле еден милиони профили од онлајн дејтинг апликации за 136 евра од „Ју-Ес дејт“[1]. Профилите вклучувале пет милиони фотографии, кориснички имиња, електронска пошта, националности, пол, возраст и детални лични информации за сите луѓе кои ги создале профилите, потоа информации за нивната сексуална ориентација, интереси, професија, преференции во изборот на партнерот, темелни описи за физичкиот изглед и особини на личноста. Ова истражување открило огромна мрежа компании што тргуваат со податоци од корисниците без нивна свесност и согласност. Оттаму, користењето на некакви дејтинг платформи станува загрижувачката практика зашто не се знае на кој начин профитираат компаниите зад платформите. Овој проект ја открива оригиналната серија податоци за профилите што Џоана и нејзиниот тим ги добиле од „Ју-ес дејт“ по купувањето. За да ги заштитат идентитетите на лицата прикажани во профилите, тие ги отстраниле или ги замаглиле сите податоци што можат да доведат до нивна идентификација, како што се е-поштенски адреси, телефонски броеви и нивните имиња, додека сите други информации останале непроменети. Иако се обиделе да ги анонимизираат сите пет милиони фотографии од профилите, поради технички ограничувања, некои фотографии можеби останале неанонимизирани. За да го решат овој проблем, додале копче на секоја фотографија, кое им овозможува на гледачите да пријават фотографија што не е анонимизирана.

Сите овие искористувања на профилите можат да резултираат со манипулации или измами, а во најлошиот случај, приватни детали од животот на корисникот можат да бидат злоупотребени за создавање на лажни профили или вршење на финансиски и емоционални искористувања. Слично на тоа, неодамнешните извештаи посочиле дека платформата „Бамбл“ (Bumble), која, иако се рекламира како безбедна и етички легитимна апликација за запознавање, не е доволно транспарентна во однос на тоа дали ги продава или ги споделува податоците на своите корисници. И покрај тоа што постојат механизми за одбивање (opt-out), очигледно е дека тоа не е доволно, бидејќи заштитата на личните податоци треба да биде стандард, а не избор што корисниците мораат да го направат самостојно. Запознаени со овие практики, Фондацијата за електронски граници (Electronic Frontier Foundation – EFF) и Фондацијата „Моѕила“ (Mozilla Foundation), заедно со уште 11 други организации, строго му укажале на тимот зад „Бамбл“ да воведе јасни правила за заштита на податоците и да ги информира корисниците дали нивните податоци се продаваат на трети страни. Писмото до „Бамбл“ јавно ги повикува да го зајакнат механизмот за согласност на корисниците со тоа што ќе ги направат споделувањето или продажбата на податоци „опт-ин“, наместо „опт-аут“. И покрај повеќекратните барања, „Бамбл“ сѐ уште нема потврдено дали ги продава или ги споделува податоците на корисниците, а нивната политика е нејасна во однос на тоа дали сите корисници можат да ги избришат своите податоци без разлика каде живеат. Компанијата треба да ја почитува приватноста на своите корисници и да гарантира дека нивните податоци нема да бидат споделени без изречна согласност. Потенцијалната закана за приватност не смее да биде компромис што корисниците се принудени да го прифатат. Заштитата на личните информации треба да биде нешто основно, прв чекор, особено за платформи што се промовираат како безбедни и етички.

Апликациите за онлајн дејтинг собираат огромни количества на интимни информации за своите клиенти – од сексуални преференции до прецизна локација на живеење и движење. Овие информации можат многу лесно да паднат во погрешни раце, особено за оние што бараат репродуктивна здравствена заштита, преживеани од насилство во врска или брак и припадниците на ЛГБТК+ заедницата. Поради ова, компаниите што собираат, продаваат или пренесуваат лични податоци мораат да одржуваат високи стандарди и да обезбедат целосна транспарентност во своите практики за зачувување на приватноста. Оттаму, и претходноспоменатите истражувања и проекти имаат цел да ги обелоденат скриените, мрачни, но суштински стравови во глобалниот свет на онлајн-состанувањето. Притоа, практиките отвораат сериозни етички, морални, а според податоците од Џоана и нејзиниот тим, забележуваме и правни дилеми, бидејќи злоупотребата на интимните податоци од профилите може да има далекосежни последици врз животите на корисниците.

Приватноста во дигиталната ера е клучно прашање. Компаниите што работат со лични информации мораат да бидат транспарентни и одговорни за нивната употреба. Сите овие вознемирувачки случаи ја отсликуваат пошироката проблематика на злоупотребата на личните податоци во севкупната сфера на дигиталната економија. Платформите за запознавање собираат лични и интимни информации што можат да станат средство на измама доколку овие податоци завршат во „погрешни“ раце. Така, од морален, овој проблем прераснува во етички, бидејќи носи сериозни последици за безбедноста и менталната благосостојбата на корисникот. Затоа, swipe smart! за да се спречи оваа колку виртуелна, толку и физичка експлоатација и да се загарантира дека личните податоци ќе бидат заштитени според највисоките стандарди.

[1] USDate е американска компанија што тргува со профили за состаноци од целиот свет.

Доротеа Огненовска

Јануари за Вевчанци е најубавиот месец. Како и секоја година, така и оваа, 2025 година, малото, но гордо село Вевчани се трансформира во сцена излезена од некоја бајковита приказна, каде што фолклорот и традицијата се спојуваат во магичниот Вевчански карневал. Влечејќи корени од старите традиции, карневалот постои повеќе од 1400 години и се повикува на паганските обичаи за одбележување на старата Нова година според Јулијанскиот календар. Главниот концепт на карневалот е да се одбележат циклусите на животот и да се оддаде почит кон природата – типично за многу древни празнувања на балканските територии. Практично, карневалот е театарска претстава под отворено небо, во која учествуваат жителите на селото Вевчани, како и гости од цела Македонија (но, и од светот!). Преку маски и костуми ги „коментираат“ актуелните случувања – од политички гафови и економски апсурди до културни и општествени парадокси. Во центарот на карневалскиот татнеж е хуморот што ја прави целата атмосфера „болно смешна“ и лудо незаборавна. Карневалот е дел од културното наследство на нашата земја, како и препознатлив симбол на селото Вевчани.

Вевчани, село со вековна душа

Вевчани, едно од најживописните села во Македонија. Се наоѓа во подножјето на планината Јабланица, на петнаесетина километри оддалеченост од Струга. Селото е препознатливо по својата автентична архитектура: и тоа камените куќи и тесните, калдрмисани улички што се распространети низ целото село. Една од главните атракции на Вевчани се Вевчанските извори. Изворите се природниот хидролошки систем што го напојува селото, всушност станува збор за неколку извори со чиста вода, опкружени со бујна вегетација. Изворите низ текот на времето станале туристичка атракција во Вевчани. Познато како културен и уметнички центар, Вевчани е дом на многубројни фолклорни приказни и легенди и неслучајно карневалот е главниот настан што ја одбележува годината. Иако во Вевчани живеат околу 2.500 жители, селото особено се истакнува со својот Вевчански карневал, кој секоја година ги слави хуморот и сатирата. Освен природната убавина и културната динамика, Вевчани е познато и по својата независна и горда заедница, која успева да ја зачува автентичноста помеѓу сите други македонски села. Да се посети Вевчани значи да се направи времеплов низ историјата и традицијата на земјата.

Вевчанскиот карневал – долговековна традиција

 Карневалот, уште наречен и „Свети Васиља“ (Василица), е посветен на св. Василиј Велики и се одржува на 13 и 14 јануари, а кулминацијата е на Стара Нова година (14 јануари). На тој ден се дочекува новата православна година, а се испраќа старата. Секоја година учесниците создаваат рачно изработени маски, најчесто инспирирани од митологијата или од некои актуелни случувања во светот – и секоја година маските се сѐ поиновативни и покреативни. Како пагански обичај, карневалот се зачувал сѐ до денес и благодарение на Василичарите продолжува да го оживува духот на традицијата.

Главната атракција е маскираната парада, каде што учесниците ги презентираат своите долгоподготвувани креации. Всушност, маските се вистинско уметничко дело. На крајот на карневалот, тие традиционално треба да се запалат, што би го симболизирало крајот на старата и почетокот на новата година. Клучната карактеристика на карневалот е хумористичната и сатирична интерпретација на политичките и културните случувања во земјата. Карневалот е целосно организиран од жителите на селото, што го прави мошне уникатен, а останува и недопрен од комерцијализација, што го прави посебен меѓу другите карневали во светот. Секоја година, креативните маски изненадуваат и всушност костумите претставуваат само алатка за себеекспресија, но истовремено и критика на општествените проблеми. Таа пародизација, односно карневализација е типична за паганските ритуали, нешто што останало од старите времиња на територијата на земјата. Оваа своевидна театарска претстава на отворено го рефлектира духот на времето, додека хуморот и сатирата служат како огледало на суровата реалност со којашто се соочуваме везден. Во центарот на целата вечер е необузданиот, нескротлив дух на карневалската магија.

Иако Вевчани е мало место, карневалот привлекува илјадници луѓе од земјата и пошироко. Публиката учествува во карневалот со огромен ентузијазам: каде што многумина се маскираат и стануваат дел од парадата, додека други уживаат како набљудувачи на целата лакрдија. Карневалот го трансформира Вевчани во жив театар, каде што улиците пулсираат со енергија и веселба. Смеата ечи од куќите и од тесните улички, додека мирисот на традиционални јадења и топол греаник се шири низ воздухот. Оваа интеракција меѓу учесниците и публиката ја прави манифестацијата навистина посебна, најмногу поради тоа што ги зближува сите луѓе во духот на заедничката прослава. Во овие два дена, Вевчани станува културен центар каде што хуморот е универзалниот јазик.

Доротеа Огненовска

Според податоците на Обединетите нации, во текот на животот секоја трета жена во светот е жртва на физичко или сексуално насилство. Оваа мрачна статистика ја истакнува важноста на глобалните и локалните иницијативи за подигнување на свеста и треба да послужи како алармантен потсетник за итната потреба од колективна акција. Родовото насилство претставува сериозен глобален проблем кој продолжува да ја загрозува безбедноста на милиони жени и девојки во светот и со тоа да ги разнишува основните човекови права. Оттука и кампањата што се одржа овој декември во Скопје под насловот: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е, пред сѐ, повик за мобилизација на заедниците и институциите во нашата земја. Мисијата на ОБСЕ во Скопје, како посветен партнер во борбата за родова еднаквост, оваа година организираше многубројни активности кои поттикнуваат промени и придонесуваат кон создавање општество без насилство.

Борба за еднаквост и правда

Во текот на тие две недели се организира широк спектар на активности за подигнување на свеста за родово поврзани теми, едукација и заштита на правата на жените. Од 24 ноември до 11 декември во серија работилници се истражија темите поврзани со различни аспекти на родово базираното насилство, вклучувајќи сексуално вознемирување, демнење, контролирачко однесување и трговија со луѓе. Работилниците вклучуваа практични алатки и ресурси за справување со овие предизвици, а истовремено поттикнаа дискусии за долгорочните последици од насилството врз жените и девојките, врз нивната благосостојба и личен развој. Со учество на експерти, активисти, институционални претставници, но и самите жртви, овие настани создадоа простор за размена на искуства и препораки за системско решавање на проблемите. Се поставија конкретни мерки, како што се подобрување на законодавството, зајакнување на институционалната поддршка и иницирање јавни кампањи кои би се спровеле во 2025 година со поддршка од национални и меѓународни организации. Централниот настан, организиран од ОБСЕ, го истакнува проблемот на сексуално вознемирување, демнење и контролирачко однесување – форми на насилство кои имаат длабоки последици врз младите жени и девојки. На настанот беше потпишана Декларацијата на намери и учествуваа македонската претседателка Гордана Сиљановска Давкова и министерката за образование Весна Јаневска. Притоа, беше прикажан видеоматеријал создаден во соработка со Факултетот за драмски уметности (ФДУ) со цел да ја нагласи моќта на уметноста во подигнувањето на свеста за оваа важна тема.

Мисијата на ОБСЕ во акција  

Организирана од Обединети нации и поддржана од Мисијата на ОБСЕ, кампањата: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е глобална инцијатива чија главна цел е да ја подигне свеста за сериозноста на родово базираното насилство и да ги поттикне заедниците, институциите и индивидуите да преземат акција. Во оваа насока, за време на кампањата во Скопје, краткиот документарен филм и уметничката инсталација „Прегрнати лузни“ на Мартина Спасовска ги истакнаа емоциите и последиците од насилството врз жените. Панел-дискусиите со младинските активисти и претставници на невладини организации развија дијалог за финансиската поддршка и институционалните предизвици со кои секојдневно се соочуваат. Дополнително, работилниците и обуките од 27 ноември до 4 декември се фокусираа на специфични прашања, вклучувајќи превенција на трговијата со луѓе, зајакнување на социјалните работници и поддршка за адвокатите кои застапуваат жртви на насилство. Настаните продолжија во насока на создавање институционална поддршка и зајакнување на локалните заедници. Работилницата на 10 декември, организирана во соработка со Мрежата на здруженија на жени во полицијата, претставуваше значаен исчекор за родова еднаквост и заштита од насилство. Последниот настан на 11 декември, посветен на „Femicide Watch“, ги истакна напорите за следење и превенција на фемицидот преку соработка помеѓу граѓанските организации, полицијата и социјалните служби.

Соработка со Europe House

Овие настани ја истакнуваат важноста на мултисекторската соработка за борба против родово базираното насилство. Сепак, предизвиците сѐ уште остануваат да го демнат нашето општество. Успешната борба против родово базираното насилство бара постојана посветеност од сите сектори на земјата. Нашата земја, преку поддршката на ОБСЕ и другите институции, покажува заложба за промовирање на правдата, еднаквоста и заштитата на најранливите категории, затоа, важно е сите – од владата до граѓаните – да се вклучат во кампањата на родовата еднаквост. Борбата против насилството врз жените и девојките не е само национална, туку и глобална задача која бара ангажираност од сите нас.

Клучен партнер во оваа иницијатива беше Europe House Скопје, која даде значаен придонес во организирањето на настаните и обезбедувањето простор за дијалог и креативно изразување. Europe House Скопје беше домаќин на серија панел-дискусии и креативни работилници, каде што младите дискутираа за важноста на родовата еднаквост и улогата на новите генерации во борбата против насилството. Покрај тоа, преку организирање културни настани, како филмски проекции и уметнички перформанси, Europe House дополнително ја поттикна свеста за ова прашање. Со својата поддршка, Europe House ја нагласува важноста на партнерствата во градењето инклузивно и праведно општество.

Доротеа Огненовска

Интервјуто го подготвивме во соработка со блогот за култура Блен.мк, како дел од рубриката #CultureMatters.

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

По доделувањето на овогодишната државна награда „Св. Климент Охридски“, во јавноста одекнаа зборовите од моќното обраќање на професорката Маја Бојаџиевска, единствената жена меѓу четворицата добитници. Таа е професорка на Катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и наградата ја доби како признание за своите долгогодишни остварувања во областа на воспитанието, образованието, културата и уметноста.

Со цел да го продолжиме одекот од нејзиниот говор, во кој, меѓу другото, истакна дека наградата ја посветува на сите нејзини невидливи претходнички, го направивме ова интервју, со кое и на симболичен начин, сакаме да ја заокружиме оваа 2024 година.

Професорке, силно беше периодов да се слушне вашето обраќање по повод добивањето на наградата „Св. Климент Охридски“, каде што зборувавте за проблемите во образованието, за културата и за нерамноправното вреднување на трудот на жените во нашето општество. Дали во денешно време зборовите на интелектуалците допираат онаму каде што се упатени?

Зборовите кои ги искажав во текот на свеченото доделување на најголемата државна награда „Св. Климент Охридски“ беа мои критички ставови во однос на статусот на образованието како еден од најважните и најделикатните системи во рамките на државата, но и ставови за статусот на жените во рамките на тој систем и пошироко, во културата.

Тие зборови беа искажани во Парламентот – највисокото законодавно тело. Во собраниската сала беа присутни многу колеги, пријатели и познаници – мои и на другите тројца добитници – но таму не забележав ниту еден пратеник, ниту еден функционер, не дај боже – министер за култура или министерка за образование, со други зборови, ниту еден од оние политички фигури кои управуваат со тие важни системи и кои креираат политики во спомнатите области. Нивното отсуство беше јасен показател за тоа колку тие покажуваат почит не кон една или друга личност – туку кон највисоката државна награда, воедно, и за тоа колку поседуваат подготвеност да го слушнат ставот на оние кои, еве, вие ги нарекувате интелектуалци.

Оттука, одговорот на ова прашање се разбира дека е негативен. Од една страна, мислам дека помалку од кога било се слуша зборот на интелектуалците, а од друга страна, самиот поим интелектуалец крајно се релативизираше и стана испразнет од значење во нашето екстремно поларизирано општество. Вие и самите забележувате дека и интелектуалците се делат на „ваши“ и „наши“ – за што се (сме) и самите виновни, бидејќи премногу е долга листата на оние кои  постојано се ставаа и се ставаат во служба на една, друга или трета политичка опција. Според строгата дефиниција на зборот, интелектуалецот е секогаш оној којшто критички ја преиспитува стварноста и нејзините феномени, тој/таа би требало непристрасен, непоткуплив, постојано да опстојува во слободата на својата критичка свест, што, се разбира, носи определени ризици, но тоа е клучната димензија на тој етос. И покрај сѐ, и покрај тоа што, како што би рекол Ниче, „нема уши за мојава уста“, нашата должност е постојано да укажуваме и да ја менуваме стварноста – со зборови и со дела.

Вие сте дел од образовниот систем во земјава со децении. Низ какви сè метаморфози има поминато и кој е неговиот сегашен облик?

Тие метаморфози, за жал, одат во правец на деградација, а историјата на таа деградација е долга. Денешниот „облик“ на образовниот систем е резултат од низа погрешни чекори, низа почнати и недовршени „реформи“, и покрај респектабилните и искрени напори на ретки поединци кои се обидувале со професионален пристап да ги подобрат состојбите во образованието.

Клучниот проблем, според мене, лежи во фактот што статусот на образованието во нашата држава никогаш не доби приоритет, никогаш не го доби заслуженото ниво на важност. Од независноста па до денес, секогаш нешто друго беше поважно. Затоа, главните чинители во доменот на образованието: учениците – оние коишто учат и се здобиваат со знаења и учителите – оние кои ги подучуваат генерациите – опстојуваат заедно во една долга и жална агонија, во држава каде што тие се принудени да се движат по рабовите на некои небитни координати на општествениот статус. Тоа индиректно значи дека не се цени знаењето, не се валоризираат постигнувањата, не се почитуваат стандардите и критериумите во овој сложен процес нужен за растењето на една заедница.

Сите зборуваат денес за корупција, тоа е најстрашната болест на целото општество. Но што значи зборот корупција? Тоа не е ни оддалеку само криминална операција на „давање и земање пари“, во својата највулгарна варијанта. Зборот корупција ни укажува дека нешто е „расипано“. Што е тоа што е „расипано“? Што е тоа што е „расипано“ во образованието? Тоа се токму стандардите и критериумите за определување на важноста и степените на знаењето. Според тоа, кога се тие категории расипани, обликот на системот е конфузен.

Колку тој облик е рефлексија на состојбата на нашето општество и на нашата држава?

Се разбира дека ваквата слика е директна рефлексија на состојбата во нашето општество. Кога ќе се погледне образованието во пошироката општествена рамка, вие ќе се здобиете со впечатокот дека државата, во доменот на образовните политики не знае каде сака да стигне. Идеите за квалитетно, реформирано, модернизирано, инклузивно образование, за жал останаа само празни флоскули.

Во 2011 година имав прилика да ги запознаам професорите Павел Згага и Славко Габер, двајцата најодговорни луѓе за успехот на Словенија во образовните реформи, луѓе кои ги водеа преговорите во поглавјето за образование при пристапувањето на Словенија во ЕУ, од позиција на професори по социјални науки и експерти за едукативни политики и од позиција на именувани функционери. Како што е познато, Словенија стана полноправна членка на ЕУ во 2004 година, по успешните реформи, за кои беше најпрвин потребен домашен политички консензус. Тие ми посведочија дека нивниот успех беше во голема мера резултат на политичка волја, на темелна посветеност кон идејата дека образованието има национален приоритет и дека е клучен, натпартиски национален интерес за што тие тимови потрошиле цели десет години работа, значи од 1994, ако не и пред тоа. Значи некој/некои политички сили биле доволно зрели и далекувидни определувајќи ги најкомпетентните, најлибералните експерти, позиционирајќи ги на најодговорните министерски места од кои тие поединци го дале својот максимум за напредокот на образованието… да не одам понатаму, сите знаеме каде се наоѓа Словенија денес во науката и во образованието, а каде се наоѓаме ние.

И конечно, ако ја доведеме паралелата до крај, што ќе видиме на нашата страна? Има една страшна статистика дека кај нас, во нашите влади најкратко „траат“ министрите за образование, просекот е 18 месеци. Тоа значи дека кај нас, таа политичка волја која ја спомнав погоре, изостанува. Тоа значи дека некои овде проценуваат, со децении наназад, дека образованието не е никаков приоритет… Не сакам ни да се сеќавам на мракот и ужасот што го облеа образовниот систем во долгата деценија на владеењето на Груевски за кој образованието беше „битно“ само како поле на контрола и изживување на, како што велеше професорката Мирјана Најчевска, „кецарошите“. На тоа време, како што знаете, му почна крајот кога се побунија студентите и професорите, но иако потоа следеше период на внесување само малку кислород во оваа сфера, сѐ уште сме далеку, не сме го изодиле патот на кој образованието ќе стане клучен државен приоритет.

Бидејќи работите во образованието, во постојан контакт сте со младите луѓе. Што гледате во нив, во поглед на нивниот креативен потенцијал, мотивираноста, желбата за знаење и подготвеноста за борба со сè што (ќе) ги чека?

Тоа е најважното прашање, токму младите со нивниот креативен потенцијал и желбата за знаење. Овие нови генерации студенти многу се разликуваат од претходните, се разбира, поради низа социјални фактори, пред сѐ поради низа комплексни глобални (и локални) промени кои се одвиваат со жестока динамика, потоа, поради сеопфатната дигитална револуција и умножените виртуелни реалности — едноставно, поради соочувањето со предизвици од поинаков вид.

Тоа што успевам да го видам се определени промени во нивото и видот на концентрација при студирањето, промени во љубопитноста, што е разбирливо, затоа што е тешко да останете онака „детски“ љубопитни кога сѐ што ви треба го имате на дофат на раката, во мобилниот телефон…

Но и покрај тоа, и покрај неповолните општи трендови во културата во која се обликуваат, барем кај оние студенти со кои ние, моите колеги и јас, комуницираме на Филолошкиот факултет, забележувам исклучителна мотивираност и желба за знаење. Ние навистина многу се трудиме на Катедрата за Општа и компаративна книжевност, освен знаења во доменот на книжевноста и критичката теорија, да ги подготвиме студентите и за она што се нарекува реална, животна борба, да им помогнеме да го изградат својот етос на професионалци во доменот на хуманистиката, базиран на суштински сет од вредности. Гледајќи ве вас и другите што доаѓаат по вас, немам никакво сомнение дека младите луѓе кои се определуваат за овој пат допрва ќе го покажат својот потенцијал.

Размислувајќи за нерамноправноста од секој вид, мислите секогаш ме водат накај немањето емпатија. Катедрата за Општа и компаративна за мене е инкубатор на емпатични борци и борки за поправедно општество. Каква е моментално ситуацијата на ОКК?

Точно таква каква што ја опишавте. Таа катедра, уште од своето основање пред повеќе од четири децении, на некој начин, од различни причини, била „осудена“ да функционира низ борба со некои поспецифични предизвици за разлика од постарите катедри во поширокото поле на филологијата. Отприлика, нашата приказна ми личи на некои народни приказни каде што „најмалото дете“, седмото или деветтото дете во едно семејство, мора да помине низ низа иницијациски искушенија и така да се искали во „голем јунак“.

Без лажна скромност, поради постигнувањата на нашите студенти во широк спектар на области во општественото живеење – од образованието и културата, новинарството, издаваштвото, невладиниот сектор, граѓанскиот активизам – навистина се гледа дека Катедрата е значаен инкубатор за, како што велите идни борци за поправедно општество. Големо е нашето задоволство и среќа кога гледаме и читаме за постигнувањата на сите овие прогресивни, либерални, талентирани, млади луѓе – сите кои располагаат со раскошен „вишок“ општествена свест.

Во Вашето обраќање по повод наградата потсетивте на зборовите на проф. Урошевиќ дека на меѓународната сцена културата е нашиот адут, нашиот најзначаен влог за животната сила и отпорноста на колективот. Кој губи, а кој добива од невложувањето и некористењето на овој адут?

Не знам кој добива, или кој мисли дека добива. Ако некој воопшто мисли дека добива од „невложување“, тогаш тој многу греши. Гледајте го професорот Урошевиќ! Што прави тој во целиот свој професионален век? Јас го познавам уште од 1982 година, кога дојде на факултетот, мојата генерација тогаш беше веќе во вториот семестар на студиите по компаратистика… Па, оттогаш и сѐ до денес, тој само „раздава подароци“, или, со други зборови, само „вложува“. Без престан зборува за книжевноста, за уметноста, ги дисеминира своите енциклопедиски знаења, пишува илјадници страници поезија и проза, книжевни есеи, им помага на сите поранешни и сегашни студенти, им позајмува книги и информации за литературата, референци кои на постдипломците и ден-денес им се корисни во научните истражувања… Тоа е вложувањето за коешто зборувам, тоа е – да се обидам поетски да се изразам – „дарување од полнотија“. Тоа е таа совршена, суптилна „трансакција“, кога се дава без ништо да се побара за возврат, тоа е адутот кој победува и кој ни е толку многу потребен во една поширока, системска димензија.

Што Ве плаши најмногу кога помислувате општо на иднината, а што, пак, најмногу Ве радува?

Не можам да кажам дека помислувам којзнае колку на иднината, особено не на „среќна иднина“ – сметам дека тој концепт е некој вид буржоаско-капиталистички фантазам.

Доволно е што ја имам привилегијата поради професорската работа постојано да бидам со млади луѓе и постојано да ја чувствувам радоста и гордоста од нивните постигнувања кои се трудам да ги следам, во сите домени на нивните професионални ангажмани. За среќа, тие постигнувања се такви што не оставаат место за никаков страв. Но, она што сепак, ме загрижува е непрекинатиот тренд на заминување на младите во странство, на отселување на најдалечни дестинации, особено оние заминувања кои се резултат на тоа што својата земја се доживува како непријателска средина во однос на животниот, креативниот или професионалниот потенцијал на поединецот.

Еднаш, во приватен разговор, една млада личност, особено страствена, талентирана и умна, ми рече: „Бегаме, да, во извесна мерка и поради тоа што вашата генерација ја зафркна работата“. Тоа, за жал, е точно. Не можам да кажам дека ме плаши, персонално, да ја прифатам одговорноста за тоа што „мојата генерација ја зафркнала работата“, но можам само да продолжам да учам од младите и евентуално, да најдам начин, во она време кое преостанува, да се обидам да поправам понекоја грешка…

Пишува: Денис Јанкуловски, граѓански активист

 

Europe Housе во соработка со Умно.мк ја реализира рубриката „Надреден знак“, во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумни на теми што нè засегаат

 

Отсекогаш сум сакал да волонтирам, да помагам онаму каде што можам и колку можам. Уште како мал го барав начинот на кој ќе можам да дадам свој придонес. Понекогаш помислувам зошто не се случи и порано, но одамна моја девиза е дека сè се случува тогаш кога треба да се случи.

 

Моментот на мојата директна и вистинска вклученост, кога се пронајдов, иако веќе во своите педесетти години, е кога ја запознав малата Ерато, девојче во аутистичен спектар, која ми ја покажа патеката по која треба да бидам граѓански активист и волонтер. Таа ме воведе во еден необичен, различен свет и ми овозможи секојдневно да запознавам, дознавам, учам и да го зголемувам бројот на моите другарчиња со атипичен и типичен развој.

 

Моето волонтирање е токму на таа тема, односно зголемувањето на свесноста за различностите, за лицата со атипичен развој, нивно прифаќање, почитување и инклузија во општеството. Начинот на кој го правам тоа, секако заедно со една огромна армија волонтери, е преку организирање инклузивни дружби од најразличен вид, на пример, заеднички посети на зоолошката градина или противпожарна станица, работилници на различни теми, новогодишни забави и родендени, како и главниот, најголемиот настан на Школка посветен токму на инклузијата.

 

Зошто волонтирам? Затоа што за мене тоа е еден од најубавите начини да покажеш дека си човекољубец, дека сакаш да помогнеш, да бидеш вклучен во подобрување на квалитетот на нечиј живот, а со тоа и на својот. Таа помош, тоа подобрување некогаш може да ни личи дека се мали нешта, но верувајте, секоја помош е значајна и добредојдена. Некој ќе рече дека во денешно време парите се и повеќе од потребни. Да, но ништо не се споредува со својата исполнетост во срцето и душата, а кога на сето тоа ќе ги додадеш радоста, среќата, насмевките и прегратките кај децата и, секако, кај нивните родители/старатели, љубовта која се шири, множи и споделува, тогаш знаеш дека не е сè во парите. Она што многу ме радува е што на настаните што ги организираме од година на година се зголемува бројот на волонтери индивидуалци, стручни лица, особено сум радосен и горд што е голем бројот на волонтери од средни училишта и студенти од разни факултети. Не помалку среќен ме прави и зголемената свесност кај многу компании кои освен што го помагаат настанот логистички, се вклучуваат и како волонтери. Или со два-три збора, пресреќен сум што успеав волонтеризмот како моја водилка и начин на живот да го пренесам на многумина.

 

Кога ќе направам споредба со првите настани во 2018 заклучно со последниот во јуни 2024 година на Школка, можам слободно да кажам дека има големи промени во прифаќањето и почитувањето, во зголемувањето на свесноста за различностите и за човековите права, во будењето и анимирањето индивидуалци и компании и, секако, најмногу во волонтирањето. Тоа ме прави горд затоа што успевам да го промовирам и да биде широко прифатено волонтерството како начин на живот.

 

Едноставно е: Волонтирај!

Денис Јанкуловски, граѓански активист

Сите сме слушнале за прочуената Нобелова награда – престижната награда што се доделува на оние што дале извонреден придонес за човештвото. Меѓутоа, малкумина знаат дека секој десетти декември светот го слави Денот на Нобеловата награда. Оваа почесна награда, која со децении инспирира голем број научници, писатели, активисти и визионери од целиот свет, своето потекло го должи на несебичната и далекосежна волја на Алфред Нобел. Со својата желба да ги награди и да ги истакне достигнувањата што го унапредуваат човештвото, Нобел поставил основа за систем на признанија што ги слави најдобрите умови и истовремено ги поттикнува новите генерации да се стремат кон откритија и дела што го движат светот напред.

Меѓу најпознатите добитници на Нобеловата награда се истакнуваат имиња што оставиле неизбришлива трага во историјата и останале запаметени од светот по своите откритија и идеологии. Алберт Ајнштајн ја добил наградата за физика во 1921 година за своето објаснување на фотоелектричниот ефект, откритие што подоцна ќе стане вистинска револуција на модерната физика. Марија Склодовска-Кири е единствената личност која ја добила наградата во две различни категории – физика (1903) и хемија (1911) – за нејзините откритија во полето на радијацијата. Наградата за мир отсекогаш предизвикувала големо внимание, особено во моменти како во 1964 година, кога ја добил Мартин Лутер Кинг помладиот за неговата борба за ненасилство и граѓански права. Нобеловата награда за литература ги воздигнала делата на автор(к)ите како Габриел Гарсија Маркес, Ернест Хемингвеј, Тони Морисон, Луиз Глик, кои преку своите дела го обликувале културниот пејзаж.

Годинешната Нобелова награда за литература ја доби јужнокорејската авторка Хан Канг, првата жена од Азија и првата Јужнокорејка која ја добила оваа реномирана награда. Позната по својот уникатен книжевен стил, нејзиното дело „Вегетаријанка“ се занимава со личните наспроти историските трауми и ја разоткрива сензитивноста на човековото постоење. Претходната година, наградата за книжевност ја доби норвешкиот писател Јон Фосе за неговите авангардни дела, додека во 2022 година наградата ја освои француската авторка Ани Ерно, позната по својата храбра и критичка авторска перспектива. Забележливо е дека последниве години, женскиот глас во литературата добива сѐ поголема видливост и ова покажува родово поместување кон поголема инклузивност во светот на книжевноста.

Кој бил Алфред Нобел?

Зад Нобеловата награда стои името Алфред Нобел, шведски пронаоѓач и индустријалец со широко познавање за светот, кое опфаќало повеќе науки: од лингвистиката до инженерството. На само 17 години Нобел зборувал пет јазици, а низ текот на својот живот измислил 355 патентирани иновации, меѓу кои најпознати се иновациите за динамитот и гелигнитот[1]. Покрај овие, тој работел и на развој на материјали и успеал да пронајде процес за создавање на рани форми на синтетичка свила, што подоцна ќе го најават почетокот на индустриските истражувања во оваа област. Сепак, Нобел не сакал неговото име да биде запаметено само по експлозивот и другите изуми. Во својот тестамент, потпишан во 1895 година во Париз, тој наредил неговото огромно богатство да се искористи за создавање награди што ќе ги препознаваат најголемите достигнувања за доброто на човештвото. Со оваа одлука, Нобел ги изненадил и ги вознемирил своите блиски, кои отпрвин остро се спротивставиле на неговата одлука. Дополнително, организациите и институциите што ги именувал во својот тестамент не биле подготвени да ја преземат одговорноста за спроведување на неговите замисли. Биле потребни пет години за да се надминат овие правни и административни пречки, по што, во 1901 година, конечно биле доделени првите Нобелови награди, поставувајќи ги темелите на традиција што трае и денес.

Што ја прави Нобеловата награда толку посебна? 

Наградата првично се доделувала во пет категории: физика, хемија, медицина, книжевност и мир. Подоцна, во 1969 година, била додадена и наградата за економија, создадена од страна на Шведската банка во чест на Алфред Нобел. Победниците на оваа награда се нарекуваат Нобелови лауреати и тие добиваат диплома, медал и парична награда од 11 милиони шведски круни (околу 60 милиони денари). Покрај финансиската вредност, наградата, всушност, претставува признание што му носи огромен престиж на добитникот, кој потоа станува уште повлијателна личност во општеството. Интересно е што наградата за мир се доделува во Осло, Норвешка, додека преостанатите награди се врачуваат во Стокхолм, Шведска.

Интересен факт за Нобеловата награда е што понекогаш околу изборот на добитници се предизвикани контроверзни дебати по однос на етичките прашања, особено за наградата за мир, која честопати привлекува внимание поради политичките импликации. Дополнително, од основањето до денес, постојат лауреати кои одбиле да ја примат наградата, било поради лични убедувања или политички притисоци.

Церемонијата на доделување награди се одржува секој десетти декември, денот на смртта на Алфред Нобел. Денот има симболично значење и поради тоа е одбран и за официјален ден на Нобеловата награда. Лауреатите се објавуваат во октомври, но токму на овој ден тие свечено ги примаат своите награди од кралот на Шведска. Оваа традиција е симбол на почит кон визијата на Алфред Нобел и неговиот огромен придонес што продолжува да ги трансформира животите на луѓето низ светот. Церемонијата на доделувањето може да се следи во живо преку интернет. Всушност, овој ден станува своевиден празник на науката и уметноста.

Доротеа Огненовска

[1] Гелигнит – силен експлозив што бил ширококористен во градежништвото и во воената индустрија.