Категорија: Culture Matters Series

Интервјуто го подготвивме во соработка со блогот за култура Блен.мк, како дел од рубриката #CultureMatters.
Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

Романот „Еуфорија“ (со поднаслов „Роман за Силвија Плат“) од шведската писателка Елин Кулхед е една обземачка книга. Кога ќе почнете да ја читате, гласот на Силвија Плат толку длабоко почнува да навлегува во вас што се чувствувате запоседнати.

Опсесивно голтате страници и страници од приказната што еуфорично во прво лице ви ја раскажува самата Силвија Плат. Читате за тоа што ѝ се случува, како се чувствува и како се справува со сè во текот на последната година од нејзиниот живот и итате да стигнете до крајот – трагичниот крај кој сите го знаеме, но кој во книгата нема да го најдете. Затоа што ова е роман за талентираната, плодната, креативната, љубовната, екстатичната, борбената, депресивната, скршената… роман за живата жена Силвија Плат, која како Атлас го носи целото бреме на патријархатот врз своите плеќи.

Авторката на овој роман, шведската писателка Елин Кулхед, на покана на нејзината издавачка куќа „Илика“, во јануари гостуваше во Скопје. Успеав да ја запознаам за време на промоцијата на книгата во „Europe House“, каде што го договоривме ова дописно интервју.

Верувам дека на секое интервју и на секоја промоција, сите те прашуваат: Зошто токму Силвија Плат? Откако промотерката Калина Малеска го постави како прво на промоцијата во Скопје, си реков дека ќе го заобиколам ова прашање. Ама потоа сфатив дека интервјуто нема да биде комплетно без него, па затоа еве го пак. Елин, зошто одлучи да пишуваш роман токму за Силвија Плат?

Отсекогаш ме фасцинирале пишувањето и гласот на Плат. Кога имав дваесет години и ја открив нејзината литература преку дневниците и песните, можев да се поистоветам со неа како со амбициозна млада авторка и со реалноста што сакала да ја портретира со толку остра психолошка прецизност. Подоцна, пак, кон неа ме привлече тоа што можев да се поистоветам со неа како мајка на мали деца, како авторка што веќе има издадено свои дела и како сопруга на поет. Плат е симбол на некој што создава во рамки на патријархалната логика каде што не може, не смее и не ѝ е дозволено да ја стави нејзината уметност пред мајчинството или пред бракот. Последната година од нејзиниот живот, која била една од нејзините најпродуктивни книжевни години, таа раѓа второ дете, оставена е да се грижи сама за децата и ѝ се рушат соништата врз коишто го граделе заедничкиот живот со Тед Хјуз. Сфатив дека Плат тогаш била неверојатно осамена и почнав да се интересирам за тоа како изгледала последната година од нејзиниот живот. Додека пишував, неколку нејзини писма од 1962 и 1963 година беа објавени за првпат; во овие писма Плат ѝ ја опишува ситуацијата во којашто се наоѓа на нејзината психијатарка, на кристално јасен, компетентен и самосвесен начин – целосно спротивно од фабрикуваната слика за Плат како ментално болна, пред сè. Ме погоди тоа што сфатив дека Плат пишувала и друга проза во текот на оваа последна година од нејзиниот живот, и роман, и дневнички записи, но ништо од тоа не е зачувано за следните генерации. „Еуфорија“ е роман кој се обидува да ја пополни празнината меѓу текстовите што ги пишувала секојдневно и да се држи до животот каков што можел да биде.

Пред да го читам романот, никогаш не сум помислила да ги поврзам депресијата и еуфоријата. Но, по „Еуфорија“, особено кога станува збор за Силвија Плат, никогаш нема да можам да ги раздвојам. Како дојде до тоа на еуфоријата да ѝ дадеш централно место во романот?

За време на моето пишување сфатив дека Плат на крајот од својот живот, всушност, првично била преморена мајка на мали деца, а не ментално болна или луда. Била оставена сама во една многу кревка ситуација. Можам да се поистоветам со оваа ситуација и со внатрешната осаменост на мајчинството на повеќе начини. Па така, на некој начин, почнав да ја препрочитувам митологијата за Плат, да создавам нови нишки низ кои може да се гледа таа. Низ овие нови нишки видов личност којашто, всушност, била многу моќна и силна, и посветена на љубовта, уметноста, среќата и на оние што ги сакала. Таа сериозно го сфаќала животот и сè правела со цело срце. Исто така, наѕирнав нова светлина околу неа, онаму каде што претходно гледав темнина и вина. Сакав да ја именувам оваа силна волја за живот на оваа многу силна и способна жена и уметница како „еуфорија“. Затоа што еуфоријата исто така во себе има и темна страна. Како и женскоста.

На промоцијата на книгата кажа дека првата асоцијација на луѓето за Силвија Плат е депресивна поетеса што завршила трагично и дека со романот ти си сакала да ја претставиш како толку многу жива во таа уметнички најплодна година, кога таа и го нашла својот глас. Како успеа ти да го најдеш во себе твојот глас, кој воедно ќе биде и нејзиниот?

Го најдов додека пишував. Го најдов додека ја читав Плат и другите кои пишувале за неа или кои биле во нејзините кругови (како на пример, Ен Секстон, Роберт Лоуел, Елизабет Сигмунд, Алан Силитоу, Тед Хјуз). Во тоа време голтав сè што имаше некаква врска со нејзиното време, гледав филмови од педесеттите и шеесеттите… Бев како сунѓер, го впивав секој грам од универзумот на Плат. А потоа, морав да погледнам длабоко во себе и да го најдам внатре, така што тоа беше совршен спој на нејзината поетска оставштина и на моето пишување во моето време. Навистина сакав да стигнам до глас и темперамент кои би можеле да бидат како да се нејзини, без реално да бидат нејзините.

Трагичното во животот и смртта на Плат е што не успеала да ги дочека големите промени што ќе ги донесе сексуалната револуција во поглед на правата на жените. Колку сметаш дека нејзината приказна е инспиративна од феминистичка гледна точка и денес, за таа борба да продолжи?

Плат е трагичната хероина на феминизмот, нашата загубена душа. Сите ние сме биле Плат во нашите најтешки периоди. Тешко е да се биде жена во општеството и во моментов не се чини дека работите се подобруваат.

Мислам дека сакав да покажам дека животот на Плат има нишки кои се провлекуваат и во материјалот на нашите животи. Дури и сега, како жени, ние сме растргнати меѓу креативноста и грижата, уште сме посилно поврзани за нашите деца отколку што се нашите партнери, а мајчинството ништо не ни простува.

Уште ми е многу голем предизвик да бидам мајка и да работам во исто време. Децата едноставно ме сакаат дома, ако може така да се каже – тие се конзервативни, си сакаат целосен пристап до мајка им. И не можам да ги обвинувам, исто и јас се имам чувствувано во врска со мајка ми и ја осудував кога немаше да биде покрај мене, многу повеќе отколку што сум го осудувала татко ми.

Имаше ли етички дилеми во однос на претставувањето на Силвија Плат како лик?

Романот е една форма на извор на знаење, каде што можете да се нурнете во мотивите што сакате да ги откриете и да ги истражувате. Моето пишување е литерарно и фикционално, а јазикот може да поврзе мисли, идеи, време и глас на совршен начин ако го користите како што треба. Преку приказната, можете да откриете нешто што било скриено или што дотогаш не било увидено. Мислам дека во тоа се состои етиката. Мојата етика, исто така, вклучува и големо количество љубов и почит кон мојот лик и длабоко и промислено разбирање на нејзината ситуација.

Колкав ти беше периодот на подготовка за пишувањето на романот и што сѐ опфаќаше?

Ми требаа 13 месеци за да го напишам романот во целост, а потоа уште една година за уредување. Сите истражувања, вклучително и патувањето до куќата на Плат и Хјуз во Девон во јужна Англија, ги правев паралелно со пишувањето. Кога почнав да пишувам, син ми немаше ниту една година. И ако размислам подобро, тоа што ја имав откриено Плат толку млада и што веднаш се вљубив во нејзиното пишување, можеби беше и долгогодишно подготвување за овој роман и без да бидам свесна за тоа.

Какво искуство беше за тебе доаѓањето во Скопје, личното запознавање со издавачот, промоцијата на романот, кој е преведен на повеќе од 20 јазици, и разговорите со читателите и нивните реакции?

Прекрасно ми беше Скопје и мојата посета на Северна Македонија се покажа како патување за паметење. Ми се чини како многу топла и гостопримлива земја. Сите што ги запознав беа толку пријатни. Во исто време, сериозно посветени на книжевноста и особено заинтересирани за моето пишување. Прашањата што ги добив беа длабоки и добро обмислени. Ја обожавав храната! И, најдобро од сè е што напишав неколку многу важни поглавја од мојот нов роман во хотелот. 😊

Светскиот ден на антропологијата се прославува секоја година, но оваа 2025 година се одбележува на 16 февруари. Антрополозите ширум светот целат да го разберат нашето човечко потекло и да одговорат на прашањето што го чини човекот посебен и уникатен од другите животински видови. Иако постојат многу причини за проучување на антропологијата, една од најважните е нејзината способност да ни помогне подобро да го разбереме човештвото во неговата целост – човечкиот микро- и макро-космос. Тука се подразбираат историските корени на концептите, потоа разбирањето и разграничувањето на културните разлики што влијаат врз социопсихолошкиот развој на една индивидуа во општеството и надвор од него. Антропологијата нè учи како луѓето ги создаваат своите заедници, како комуницираат, како се приспособуваат на различни околности и како нивните верувања и практики се менуваат низ времето. Проучувањето на минатото е првиот чекор за разбирање на сегашноста. Затоа и антрополошките науки даваат продлабочен увид во културните, социјалните и биолошките аспекти на човечкото постоење и нивната дијахрониска еволуција низ времето.

Историја на Светскиот ден на антропологијата 

Американската антрополошка асоцијација (ААА) го прогласила Националниот ден на антропологијата во 2015 година. Веќе следната година, празникот бил преименуван во Светскиот ден на антропологијата, со цел подобро да ја одрази глобалната важност на оваа наука, која не се ограничува само на една нација туку има и значење за целиот свет. Денот отсекогаш се одржувал на третиот четврток во февруари и оваа традиција е задржана сѐ до денес. Светскиот ден на антропологијата е време кога наставата е во тек, така што многу универзитети на полето на општествените науки земаат учество преку организирани предавања, дискусии и други настани за да ја истакнат значајната улога на антропологијата во разбирањето на човештвото и глобалните култури.

Каква наука е всушност антропологијата? Антропологијата е мошне комплексна наука што ги истражува луѓето од повеќе различни аспекти. Антропологијата е проучување на луѓето и нивните релации и однесувања во општествата, гледано низ призмата на минатото и сегашноста. Таа опфаќа четири главни гранки: (1) културната антропологија е дел од антропологијата што ги проучува традициите, обичаите и секојдневниот живот на различни народи, потоа, (2) археолошката антропологија ги истражува материјалните остатоци од минатото за да ги разбере древните култури, (3) лингвистичката антропологија го анализира јазикот и неговата улога во општеството, додека (4) физичката (биолошка) антропологија го проучува биолошкиот развој на човекот и неговата еволуција. Сите овие гранки имаат нешто заедничко во себе, а тоа е човекот.

Антрополозите на 20 и 21 век

Може да се заклучи дека антрополозите користат посебен метод во својот пристап за разбирање и истражување на различните аспекти од човечкото искуство. Еден од нив, Франц Боас (1858 – 1942), уште познат и како татко на модерната антропологија и основоположник на културниот релативизам, во своето дело Раса, јазик и култура (Race, Language, and Culture) (1940) тврди дека културите треба да се проучуваат во нивниот сопствен контекст, без да се судат според западните стандарди. Тој ја критикувал биолошката детерминираност и истакнал дека културата има поголемо влијание врз човечкото однесување отколку расните или генетските фактори. Понатаму, структуралистичката антропологија на Клод Леви-Строс (1908 – 2009) ги истражува универзалните структури што ја обликуваат културата, особено во митологијата и јазикот. Во своето дело Дивиот ум (The Savage Mind) (1962), тој сугерира дека луѓето размислуваат во бинарни спротивности (на пример, природа-култура, машко-женско, живот-смрт), кои се рефлектираат во нивните општествени сфаќања за светот.

Во контекст на културната антропологија и половите улоги, Маргарет Мид (1901 – 1978) е позната по своето истражување на културите на Полинезија, особено во книгата Полнолетство во Самоа (Coming of Age in Samoa) (1928). Нејзините студии покажале дека многу од карактеристиките што се сметаат за природни или за биолошки (како што се половиот идентитет и адолесцентното однесување), всушност, се обликувани од културни фактори. Од друга страна, полскиот антрополог Борислав Малиновски (1884 – 1942) во своето дело Аргонаутите од западниот Пацифик (Argonauts of the Western Pacific) (1922) ги документира системите на размена кај домородните народи на Тробријандските Острови. Неговата теорија на функционализмот тврди дека сите елементи на културата имаат одредена функција што помага за одржување на стабилен социјален поредок. Во слична насока, францускиот антрополог и социолог Пјер Бурдје (1930 – 2002) во своето дело Дистинкција: Социјална критика на судот на вкусот (Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste) (1979) ја развива теоријата на хабитусот, задржувајќи се на позицијата дека индивидуите стекнуваат одредени навики и преференции преку својата социјална средина, што потоа влијае на нивните избори и можности во општеството.

Меѓутоа, една од најзаслужните во полето на културната теорија е британската теоретичарка Мери Даглас (1921 – 2007), која го развила концептот на „нечистотијата“. Таа истражува во своето дело Чистота и опасност (Purity and Danger) (1966) како различни култури ги дефинираат концептите на чистота и нечистотија. Таа тврди дека нечистотијата не е објективна категорија, туку културолошка конструкција што ги одразува социјалните граници и ред. Според неа, табуата и правилата за храна, како оние во старозаветната книга Левит (Трета книга Мојсеева), не се архаични или ирационални, туку се дел од логичкиот систем што ја одржува социјалната кохезија. Даглас исто така придонела во економската антропологија со воведувањето на концептот „Културна теорија на ризик“, каде што објаснува како различни општества ги перципираат ризикот и неизвесноста врз основа на нивните социјални структури.

Зошто токму денот на антропологијата?

Антропологијата, како дисциплина што ги проучува луѓето низ времето и просторот, ни помага да разбереме како сме се развивале и како сме изградиле цивилизации, обичаи и верувања што го обликуваат и го дефинираат денешниот свет. Антрополозите играат клучна улога во разбирањето на глобалните прашања, како што се: културната разновидност, миграцијата, социјалната неправда, идентитетот, глобализацијата, климатските промени, нееднаквоста и влијанието на технологијата врз културите. Овој ден е и можност да им се оддаде признание на сите антрополози кои посветено работат за да ги откријат тајните на човештвото. Нивните истражувања ни помагаат да најдеме решенија за предизвиците со кои се соочуваме секојдневно, како и да ја зачуваме културната традиција за идните генерации. Антропологијата нè учи дека, иако луѓето потекнуваат од различни земји и култури, сите, всушност, сме дел од истата приказна.

Доротеа Огненовска

Корисниците на онлајн-платформите за запознавање, како „Тиндер“, „Бамбл“, „Хинџ“, „Метч“ и сл., постојано растат. Не е тајна дека технологијата сè повеќе ја обликува секојдневната реалност и сериозно влијае врз начинот на комуникација, врските, социјалните интеракции и процесот на пронаоѓање партнер. Приватноста на корисниците станува клучно прашање во делот на дигиталната безбедност. Онлајн-платформите за запознавање имаат цел да ги поврзат луѓето во потрага по љубов и пријателство, но во последните неколку години многу повеќе се соочуваат со критика поради користењето, т.е. злоупотребата на личните податоци на нивните корисници. Платформите често бараат од корисниците да внесат лични податоци, како што се: локација, фотографии, информации специфични за персоналните интереси на корисникот, што потоа можат да бидат искористени од трети страни без нивно знаење. Со оглед на тоа што многу од овие апликации ги продаваат податоците на рекламни агенции или компании за профит, еден дел од информациите за корисникот можат да залутаат во мрачната мрежа на онлајн-продажбата на идентитети. Овие загрижувачки практики се особено релевантни во периодот околу Денот на вљубените, кога милиони луѓе се поактивни на дејтинг платформите за запознавање. Наместо да биде празник на романтиката, Денот на вљубените – Свети Валентин може да прерасне во измамнички чин на злоупотреба на личните податоци од корисниците, кои несвесно ги споделуваат своите најранливи информации, доколку не се постапува со претпазливост.

Купување и продавање на кориснички профили на дејтинг апликации

Во 2017 година, уметницата Џоана Мол и организацијата „Тактикал тек“ (Tactical Tech) открија дека корисничките профили од онлајн-платформите за запознавање можат да се купат за минимална сума пари, при што потоа добиваат пристап до милиони профили со лични податоци и фотографии без знаење или согласност од сопствениците. Џоана и нејзиниот тим купиле еден милиони профили од онлајн дејтинг апликации за 136 евра од „Ју-Ес дејт“[1]. Профилите вклучувале пет милиони фотографии, кориснички имиња, електронска пошта, националности, пол, возраст и детални лични информации за сите луѓе кои ги создале профилите, потоа информации за нивната сексуална ориентација, интереси, професија, преференции во изборот на партнерот, темелни описи за физичкиот изглед и особини на личноста. Ова истражување открило огромна мрежа компании што тргуваат со податоци од корисниците без нивна свесност и согласност. Оттаму, користењето на некакви дејтинг платформи станува загрижувачката практика зашто не се знае на кој начин профитираат компаниите зад платформите. Овој проект ја открива оригиналната серија податоци за профилите што Џоана и нејзиниот тим ги добиле од „Ју-ес дејт“ по купувањето. За да ги заштитат идентитетите на лицата прикажани во профилите, тие ги отстраниле или ги замаглиле сите податоци што можат да доведат до нивна идентификација, како што се е-поштенски адреси, телефонски броеви и нивните имиња, додека сите други информации останале непроменети. Иако се обиделе да ги анонимизираат сите пет милиони фотографии од профилите, поради технички ограничувања, некои фотографии можеби останале неанонимизирани. За да го решат овој проблем, додале копче на секоја фотографија, кое им овозможува на гледачите да пријават фотографија што не е анонимизирана.

Сите овие искористувања на профилите можат да резултираат со манипулации или измами, а во најлошиот случај, приватни детали од животот на корисникот можат да бидат злоупотребени за создавање на лажни профили или вршење на финансиски и емоционални искористувања. Слично на тоа, неодамнешните извештаи посочиле дека платформата „Бамбл“ (Bumble), која, иако се рекламира како безбедна и етички легитимна апликација за запознавање, не е доволно транспарентна во однос на тоа дали ги продава или ги споделува податоците на своите корисници. И покрај тоа што постојат механизми за одбивање (opt-out), очигледно е дека тоа не е доволно, бидејќи заштитата на личните податоци треба да биде стандард, а не избор што корисниците мораат да го направат самостојно. Запознаени со овие практики, Фондацијата за електронски граници (Electronic Frontier Foundation – EFF) и Фондацијата „Моѕила“ (Mozilla Foundation), заедно со уште 11 други организации, строго му укажале на тимот зад „Бамбл“ да воведе јасни правила за заштита на податоците и да ги информира корисниците дали нивните податоци се продаваат на трети страни. Писмото до „Бамбл“ јавно ги повикува да го зајакнат механизмот за согласност на корисниците со тоа што ќе ги направат споделувањето или продажбата на податоци „опт-ин“, наместо „опт-аут“. И покрај повеќекратните барања, „Бамбл“ сѐ уште нема потврдено дали ги продава или ги споделува податоците на корисниците, а нивната политика е нејасна во однос на тоа дали сите корисници можат да ги избришат своите податоци без разлика каде живеат. Компанијата треба да ја почитува приватноста на своите корисници и да гарантира дека нивните податоци нема да бидат споделени без изречна согласност. Потенцијалната закана за приватност не смее да биде компромис што корисниците се принудени да го прифатат. Заштитата на личните информации треба да биде нешто основно, прв чекор, особено за платформи што се промовираат како безбедни и етички.

Апликациите за онлајн дејтинг собираат огромни количества на интимни информации за своите клиенти – од сексуални преференции до прецизна локација на живеење и движење. Овие информации можат многу лесно да паднат во погрешни раце, особено за оние што бараат репродуктивна здравствена заштита, преживеани од насилство во врска или брак и припадниците на ЛГБТК+ заедницата. Поради ова, компаниите што собираат, продаваат или пренесуваат лични податоци мораат да одржуваат високи стандарди и да обезбедат целосна транспарентност во своите практики за зачувување на приватноста. Оттаму, и претходноспоменатите истражувања и проекти имаат цел да ги обелоденат скриените, мрачни, но суштински стравови во глобалниот свет на онлајн-состанувањето. Притоа, практиките отвораат сериозни етички, морални, а според податоците од Џоана и нејзиниот тим, забележуваме и правни дилеми, бидејќи злоупотребата на интимните податоци од профилите може да има далекосежни последици врз животите на корисниците.

Приватноста во дигиталната ера е клучно прашање. Компаниите што работат со лични информации мораат да бидат транспарентни и одговорни за нивната употреба. Сите овие вознемирувачки случаи ја отсликуваат пошироката проблематика на злоупотребата на личните податоци во севкупната сфера на дигиталната економија. Платформите за запознавање собираат лични и интимни информации што можат да станат средство на измама доколку овие податоци завршат во „погрешни“ раце. Така, од морален, овој проблем прераснува во етички, бидејќи носи сериозни последици за безбедноста и менталната благосостојбата на корисникот. Затоа, swipe smart! за да се спречи оваа колку виртуелна, толку и физичка експлоатација и да се загарантира дека личните податоци ќе бидат заштитени според највисоките стандарди.

[1] USDate е американска компанија што тргува со профили за состаноци од целиот свет.

Доротеа Огненовска

Јануари за Вевчанци е најубавиот месец. Како и секоја година, така и оваа, 2025 година, малото, но гордо село Вевчани се трансформира во сцена излезена од некоја бајковита приказна, каде што фолклорот и традицијата се спојуваат во магичниот Вевчански карневал. Влечејќи корени од старите традиции, карневалот постои повеќе од 1400 години и се повикува на паганските обичаи за одбележување на старата Нова година според Јулијанскиот календар. Главниот концепт на карневалот е да се одбележат циклусите на животот и да се оддаде почит кон природата – типично за многу древни празнувања на балканските територии. Практично, карневалот е театарска претстава под отворено небо, во која учествуваат жителите на селото Вевчани, како и гости од цела Македонија (но, и од светот!). Преку маски и костуми ги „коментираат“ актуелните случувања – од политички гафови и економски апсурди до културни и општествени парадокси. Во центарот на карневалскиот татнеж е хуморот што ја прави целата атмосфера „болно смешна“ и лудо незаборавна. Карневалот е дел од културното наследство на нашата земја, како и препознатлив симбол на селото Вевчани.

Вевчани, село со вековна душа

Вевчани, едно од најживописните села во Македонија. Се наоѓа во подножјето на планината Јабланица, на петнаесетина километри оддалеченост од Струга. Селото е препознатливо по својата автентична архитектура: и тоа камените куќи и тесните, калдрмисани улички што се распространети низ целото село. Една од главните атракции на Вевчани се Вевчанските извори. Изворите се природниот хидролошки систем што го напојува селото, всушност станува збор за неколку извори со чиста вода, опкружени со бујна вегетација. Изворите низ текот на времето станале туристичка атракција во Вевчани. Познато како културен и уметнички центар, Вевчани е дом на многубројни фолклорни приказни и легенди и неслучајно карневалот е главниот настан што ја одбележува годината. Иако во Вевчани живеат околу 2.500 жители, селото особено се истакнува со својот Вевчански карневал, кој секоја година ги слави хуморот и сатирата. Освен природната убавина и културната динамика, Вевчани е познато и по својата независна и горда заедница, која успева да ја зачува автентичноста помеѓу сите други македонски села. Да се посети Вевчани значи да се направи времеплов низ историјата и традицијата на земјата.

Вевчанскиот карневал – долговековна традиција

 Карневалот, уште наречен и „Свети Васиља“ (Василица), е посветен на св. Василиј Велики и се одржува на 13 и 14 јануари, а кулминацијата е на Стара Нова година (14 јануари). На тој ден се дочекува новата православна година, а се испраќа старата. Секоја година учесниците создаваат рачно изработени маски, најчесто инспирирани од митологијата или од некои актуелни случувања во светот – и секоја година маските се сѐ поиновативни и покреативни. Како пагански обичај, карневалот се зачувал сѐ до денес и благодарение на Василичарите продолжува да го оживува духот на традицијата.

Главната атракција е маскираната парада, каде што учесниците ги презентираат своите долгоподготвувани креации. Всушност, маските се вистинско уметничко дело. На крајот на карневалот, тие традиционално треба да се запалат, што би го симболизирало крајот на старата и почетокот на новата година. Клучната карактеристика на карневалот е хумористичната и сатирична интерпретација на политичките и културните случувања во земјата. Карневалот е целосно организиран од жителите на селото, што го прави мошне уникатен, а останува и недопрен од комерцијализација, што го прави посебен меѓу другите карневали во светот. Секоја година, креативните маски изненадуваат и всушност костумите претставуваат само алатка за себеекспресија, но истовремено и критика на општествените проблеми. Таа пародизација, односно карневализација е типична за паганските ритуали, нешто што останало од старите времиња на територијата на земјата. Оваа своевидна театарска претстава на отворено го рефлектира духот на времето, додека хуморот и сатирата служат како огледало на суровата реалност со којашто се соочуваме везден. Во центарот на целата вечер е необузданиот, нескротлив дух на карневалската магија.

Иако Вевчани е мало место, карневалот привлекува илјадници луѓе од земјата и пошироко. Публиката учествува во карневалот со огромен ентузијазам: каде што многумина се маскираат и стануваат дел од парадата, додека други уживаат како набљудувачи на целата лакрдија. Карневалот го трансформира Вевчани во жив театар, каде што улиците пулсираат со енергија и веселба. Смеата ечи од куќите и од тесните улички, додека мирисот на традиционални јадења и топол греаник се шири низ воздухот. Оваа интеракција меѓу учесниците и публиката ја прави манифестацијата навистина посебна, најмногу поради тоа што ги зближува сите луѓе во духот на заедничката прослава. Во овие два дена, Вевчани станува културен центар каде што хуморот е универзалниот јазик.

Доротеа Огненовска

Според податоците на Обединетите нации, во текот на животот секоја трета жена во светот е жртва на физичко или сексуално насилство. Оваа мрачна статистика ја истакнува важноста на глобалните и локалните иницијативи за подигнување на свеста и треба да послужи како алармантен потсетник за итната потреба од колективна акција. Родовото насилство претставува сериозен глобален проблем кој продолжува да ја загрозува безбедноста на милиони жени и девојки во светот и со тоа да ги разнишува основните човекови права. Оттука и кампањата што се одржа овој декември во Скопје под насловот: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е, пред сѐ, повик за мобилизација на заедниците и институциите во нашата земја. Мисијата на ОБСЕ во Скопје, како посветен партнер во борбата за родова еднаквост, оваа година организираше многубројни активности кои поттикнуваат промени и придонесуваат кон создавање општество без насилство.

Борба за еднаквост и правда

Во текот на тие две недели се организира широк спектар на активности за подигнување на свеста за родово поврзани теми, едукација и заштита на правата на жените. Од 24 ноември до 11 декември во серија работилници се истражија темите поврзани со различни аспекти на родово базираното насилство, вклучувајќи сексуално вознемирување, демнење, контролирачко однесување и трговија со луѓе. Работилниците вклучуваа практични алатки и ресурси за справување со овие предизвици, а истовремено поттикнаа дискусии за долгорочните последици од насилството врз жените и девојките, врз нивната благосостојба и личен развој. Со учество на експерти, активисти, институционални претставници, но и самите жртви, овие настани создадоа простор за размена на искуства и препораки за системско решавање на проблемите. Се поставија конкретни мерки, како што се подобрување на законодавството, зајакнување на институционалната поддршка и иницирање јавни кампањи кои би се спровеле во 2025 година со поддршка од национални и меѓународни организации. Централниот настан, организиран од ОБСЕ, го истакнува проблемот на сексуално вознемирување, демнење и контролирачко однесување – форми на насилство кои имаат длабоки последици врз младите жени и девојки. На настанот беше потпишана Декларацијата на намери и учествуваа македонската претседателка Гордана Сиљановска Давкова и министерката за образование Весна Јаневска. Притоа, беше прикажан видеоматеријал создаден во соработка со Факултетот за драмски уметности (ФДУ) со цел да ја нагласи моќта на уметноста во подигнувањето на свеста за оваа важна тема.

Мисијата на ОБСЕ во акција  

Организирана од Обединети нации и поддржана од Мисијата на ОБСЕ, кампањата: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е глобална инцијатива чија главна цел е да ја подигне свеста за сериозноста на родово базираното насилство и да ги поттикне заедниците, институциите и индивидуите да преземат акција. Во оваа насока, за време на кампањата во Скопје, краткиот документарен филм и уметничката инсталација „Прегрнати лузни“ на Мартина Спасовска ги истакнаа емоциите и последиците од насилството врз жените. Панел-дискусиите со младинските активисти и претставници на невладини организации развија дијалог за финансиската поддршка и институционалните предизвици со кои секојдневно се соочуваат. Дополнително, работилниците и обуките од 27 ноември до 4 декември се фокусираа на специфични прашања, вклучувајќи превенција на трговијата со луѓе, зајакнување на социјалните работници и поддршка за адвокатите кои застапуваат жртви на насилство. Настаните продолжија во насока на создавање институционална поддршка и зајакнување на локалните заедници. Работилницата на 10 декември, организирана во соработка со Мрежата на здруженија на жени во полицијата, претставуваше значаен исчекор за родова еднаквост и заштита од насилство. Последниот настан на 11 декември, посветен на „Femicide Watch“, ги истакна напорите за следење и превенција на фемицидот преку соработка помеѓу граѓанските организации, полицијата и социјалните служби.

Соработка со Europe House

Овие настани ја истакнуваат важноста на мултисекторската соработка за борба против родово базираното насилство. Сепак, предизвиците сѐ уште остануваат да го демнат нашето општество. Успешната борба против родово базираното насилство бара постојана посветеност од сите сектори на земјата. Нашата земја, преку поддршката на ОБСЕ и другите институции, покажува заложба за промовирање на правдата, еднаквоста и заштитата на најранливите категории, затоа, важно е сите – од владата до граѓаните – да се вклучат во кампањата на родовата еднаквост. Борбата против насилството врз жените и девојките не е само национална, туку и глобална задача која бара ангажираност од сите нас.

Клучен партнер во оваа иницијатива беше Europe House Скопје, која даде значаен придонес во организирањето на настаните и обезбедувањето простор за дијалог и креативно изразување. Europe House Скопје беше домаќин на серија панел-дискусии и креативни работилници, каде што младите дискутираа за важноста на родовата еднаквост и улогата на новите генерации во борбата против насилството. Покрај тоа, преку организирање културни настани, како филмски проекции и уметнички перформанси, Europe House дополнително ја поттикна свеста за ова прашање. Со својата поддршка, Europe House ја нагласува важноста на партнерствата во градењето инклузивно и праведно општество.

Доротеа Огненовска

Интервјуто го подготвивме во соработка со блогот за култура Блен.мк, како дел од рубриката #CultureMatters.

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

По доделувањето на овогодишната државна награда „Св. Климент Охридски“, во јавноста одекнаа зборовите од моќното обраќање на професорката Маја Бојаџиевска, единствената жена меѓу четворицата добитници. Таа е професорка на Катедрата за Општа и компаративна книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и наградата ја доби како признание за своите долгогодишни остварувања во областа на воспитанието, образованието, културата и уметноста.

Со цел да го продолжиме одекот од нејзиниот говор, во кој, меѓу другото, истакна дека наградата ја посветува на сите нејзини невидливи претходнички, го направивме ова интервју, со кое и на симболичен начин, сакаме да ја заокружиме оваа 2024 година.

Професорке, силно беше периодов да се слушне вашето обраќање по повод добивањето на наградата „Св. Климент Охридски“, каде што зборувавте за проблемите во образованието, за културата и за нерамноправното вреднување на трудот на жените во нашето општество. Дали во денешно време зборовите на интелектуалците допираат онаму каде што се упатени?

Зборовите кои ги искажав во текот на свеченото доделување на најголемата државна награда „Св. Климент Охридски“ беа мои критички ставови во однос на статусот на образованието како еден од најважните и најделикатните системи во рамките на државата, но и ставови за статусот на жените во рамките на тој систем и пошироко, во културата.

Тие зборови беа искажани во Парламентот – највисокото законодавно тело. Во собраниската сала беа присутни многу колеги, пријатели и познаници – мои и на другите тројца добитници – но таму не забележав ниту еден пратеник, ниту еден функционер, не дај боже – министер за култура или министерка за образование, со други зборови, ниту еден од оние политички фигури кои управуваат со тие важни системи и кои креираат политики во спомнатите области. Нивното отсуство беше јасен показател за тоа колку тие покажуваат почит не кон една или друга личност – туку кон највисоката државна награда, воедно, и за тоа колку поседуваат подготвеност да го слушнат ставот на оние кои, еве, вие ги нарекувате интелектуалци.

Оттука, одговорот на ова прашање се разбира дека е негативен. Од една страна, мислам дека помалку од кога било се слуша зборот на интелектуалците, а од друга страна, самиот поим интелектуалец крајно се релативизираше и стана испразнет од значење во нашето екстремно поларизирано општество. Вие и самите забележувате дека и интелектуалците се делат на „ваши“ и „наши“ – за што се (сме) и самите виновни, бидејќи премногу е долга листата на оние кои  постојано се ставаа и се ставаат во служба на една, друга или трета политичка опција. Според строгата дефиниција на зборот, интелектуалецот е секогаш оној којшто критички ја преиспитува стварноста и нејзините феномени, тој/таа би требало непристрасен, непоткуплив, постојано да опстојува во слободата на својата критичка свест, што, се разбира, носи определени ризици, но тоа е клучната димензија на тој етос. И покрај сѐ, и покрај тоа што, како што би рекол Ниче, „нема уши за мојава уста“, нашата должност е постојано да укажуваме и да ја менуваме стварноста – со зборови и со дела.

Вие сте дел од образовниот систем во земјава со децении. Низ какви сè метаморфози има поминато и кој е неговиот сегашен облик?

Тие метаморфози, за жал, одат во правец на деградација, а историјата на таа деградација е долга. Денешниот „облик“ на образовниот систем е резултат од низа погрешни чекори, низа почнати и недовршени „реформи“, и покрај респектабилните и искрени напори на ретки поединци кои се обидувале со професионален пристап да ги подобрат состојбите во образованието.

Клучниот проблем, според мене, лежи во фактот што статусот на образованието во нашата држава никогаш не доби приоритет, никогаш не го доби заслуженото ниво на важност. Од независноста па до денес, секогаш нешто друго беше поважно. Затоа, главните чинители во доменот на образованието: учениците – оние коишто учат и се здобиваат со знаења и учителите – оние кои ги подучуваат генерациите – опстојуваат заедно во една долга и жална агонија, во држава каде што тие се принудени да се движат по рабовите на некои небитни координати на општествениот статус. Тоа индиректно значи дека не се цени знаењето, не се валоризираат постигнувањата, не се почитуваат стандардите и критериумите во овој сложен процес нужен за растењето на една заедница.

Сите зборуваат денес за корупција, тоа е најстрашната болест на целото општество. Но што значи зборот корупција? Тоа не е ни оддалеку само криминална операција на „давање и земање пари“, во својата највулгарна варијанта. Зборот корупција ни укажува дека нешто е „расипано“. Што е тоа што е „расипано“? Што е тоа што е „расипано“ во образованието? Тоа се токму стандардите и критериумите за определување на важноста и степените на знаењето. Според тоа, кога се тие категории расипани, обликот на системот е конфузен.

Колку тој облик е рефлексија на состојбата на нашето општество и на нашата држава?

Се разбира дека ваквата слика е директна рефлексија на состојбата во нашето општество. Кога ќе се погледне образованието во пошироката општествена рамка, вие ќе се здобиете со впечатокот дека државата, во доменот на образовните политики не знае каде сака да стигне. Идеите за квалитетно, реформирано, модернизирано, инклузивно образование, за жал останаа само празни флоскули.

Во 2011 година имав прилика да ги запознаам професорите Павел Згага и Славко Габер, двајцата најодговорни луѓе за успехот на Словенија во образовните реформи, луѓе кои ги водеа преговорите во поглавјето за образование при пристапувањето на Словенија во ЕУ, од позиција на професори по социјални науки и експерти за едукативни политики и од позиција на именувани функционери. Како што е познато, Словенија стана полноправна членка на ЕУ во 2004 година, по успешните реформи, за кои беше најпрвин потребен домашен политички консензус. Тие ми посведочија дека нивниот успех беше во голема мера резултат на политичка волја, на темелна посветеност кон идејата дека образованието има национален приоритет и дека е клучен, натпартиски национален интерес за што тие тимови потрошиле цели десет години работа, значи од 1994, ако не и пред тоа. Значи некој/некои политички сили биле доволно зрели и далекувидни определувајќи ги најкомпетентните, најлибералните експерти, позиционирајќи ги на најодговорните министерски места од кои тие поединци го дале својот максимум за напредокот на образованието… да не одам понатаму, сите знаеме каде се наоѓа Словенија денес во науката и во образованието, а каде се наоѓаме ние.

И конечно, ако ја доведеме паралелата до крај, што ќе видиме на нашата страна? Има една страшна статистика дека кај нас, во нашите влади најкратко „траат“ министрите за образование, просекот е 18 месеци. Тоа значи дека кај нас, таа политичка волја која ја спомнав погоре, изостанува. Тоа значи дека некои овде проценуваат, со децении наназад, дека образованието не е никаков приоритет… Не сакам ни да се сеќавам на мракот и ужасот што го облеа образовниот систем во долгата деценија на владеењето на Груевски за кој образованието беше „битно“ само како поле на контрола и изживување на, како што велеше професорката Мирјана Најчевска, „кецарошите“. На тоа време, како што знаете, му почна крајот кога се побунија студентите и професорите, но иако потоа следеше период на внесување само малку кислород во оваа сфера, сѐ уште сме далеку, не сме го изодиле патот на кој образованието ќе стане клучен државен приоритет.

Бидејќи работите во образованието, во постојан контакт сте со младите луѓе. Што гледате во нив, во поглед на нивниот креативен потенцијал, мотивираноста, желбата за знаење и подготвеноста за борба со сè што (ќе) ги чека?

Тоа е најважното прашање, токму младите со нивниот креативен потенцијал и желбата за знаење. Овие нови генерации студенти многу се разликуваат од претходните, се разбира, поради низа социјални фактори, пред сѐ поради низа комплексни глобални (и локални) промени кои се одвиваат со жестока динамика, потоа, поради сеопфатната дигитална револуција и умножените виртуелни реалности — едноставно, поради соочувањето со предизвици од поинаков вид.

Тоа што успевам да го видам се определени промени во нивото и видот на концентрација при студирањето, промени во љубопитноста, што е разбирливо, затоа што е тешко да останете онака „детски“ љубопитни кога сѐ што ви треба го имате на дофат на раката, во мобилниот телефон…

Но и покрај тоа, и покрај неповолните општи трендови во културата во која се обликуваат, барем кај оние студенти со кои ние, моите колеги и јас, комуницираме на Филолошкиот факултет, забележувам исклучителна мотивираност и желба за знаење. Ние навистина многу се трудиме на Катедрата за Општа и компаративна книжевност, освен знаења во доменот на книжевноста и критичката теорија, да ги подготвиме студентите и за она што се нарекува реална, животна борба, да им помогнеме да го изградат својот етос на професионалци во доменот на хуманистиката, базиран на суштински сет од вредности. Гледајќи ве вас и другите што доаѓаат по вас, немам никакво сомнение дека младите луѓе кои се определуваат за овој пат допрва ќе го покажат својот потенцијал.

Размислувајќи за нерамноправноста од секој вид, мислите секогаш ме водат накај немањето емпатија. Катедрата за Општа и компаративна за мене е инкубатор на емпатични борци и борки за поправедно општество. Каква е моментално ситуацијата на ОКК?

Точно таква каква што ја опишавте. Таа катедра, уште од своето основање пред повеќе од четири децении, на некој начин, од различни причини, била „осудена“ да функционира низ борба со некои поспецифични предизвици за разлика од постарите катедри во поширокото поле на филологијата. Отприлика, нашата приказна ми личи на некои народни приказни каде што „најмалото дете“, седмото или деветтото дете во едно семејство, мора да помине низ низа иницијациски искушенија и така да се искали во „голем јунак“.

Без лажна скромност, поради постигнувањата на нашите студенти во широк спектар на области во општественото живеење – од образованието и културата, новинарството, издаваштвото, невладиниот сектор, граѓанскиот активизам – навистина се гледа дека Катедрата е значаен инкубатор за, како што велите идни борци за поправедно општество. Големо е нашето задоволство и среќа кога гледаме и читаме за постигнувањата на сите овие прогресивни, либерални, талентирани, млади луѓе – сите кои располагаат со раскошен „вишок“ општествена свест.

Во Вашето обраќање по повод наградата потсетивте на зборовите на проф. Урошевиќ дека на меѓународната сцена културата е нашиот адут, нашиот најзначаен влог за животната сила и отпорноста на колективот. Кој губи, а кој добива од невложувањето и некористењето на овој адут?

Не знам кој добива, или кој мисли дека добива. Ако некој воопшто мисли дека добива од „невложување“, тогаш тој многу греши. Гледајте го професорот Урошевиќ! Што прави тој во целиот свој професионален век? Јас го познавам уште од 1982 година, кога дојде на факултетот, мојата генерација тогаш беше веќе во вториот семестар на студиите по компаратистика… Па, оттогаш и сѐ до денес, тој само „раздава подароци“, или, со други зборови, само „вложува“. Без престан зборува за книжевноста, за уметноста, ги дисеминира своите енциклопедиски знаења, пишува илјадници страници поезија и проза, книжевни есеи, им помага на сите поранешни и сегашни студенти, им позајмува книги и информации за литературата, референци кои на постдипломците и ден-денес им се корисни во научните истражувања… Тоа е вложувањето за коешто зборувам, тоа е – да се обидам поетски да се изразам – „дарување од полнотија“. Тоа е таа совршена, суптилна „трансакција“, кога се дава без ништо да се побара за возврат, тоа е адутот кој победува и кој ни е толку многу потребен во една поширока, системска димензија.

Што Ве плаши најмногу кога помислувате општо на иднината, а што, пак, најмногу Ве радува?

Не можам да кажам дека помислувам којзнае колку на иднината, особено не на „среќна иднина“ – сметам дека тој концепт е некој вид буржоаско-капиталистички фантазам.

Доволно е што ја имам привилегијата поради професорската работа постојано да бидам со млади луѓе и постојано да ја чувствувам радоста и гордоста од нивните постигнувања кои се трудам да ги следам, во сите домени на нивните професионални ангажмани. За среќа, тие постигнувања се такви што не оставаат место за никаков страв. Но, она што сепак, ме загрижува е непрекинатиот тренд на заминување на младите во странство, на отселување на најдалечни дестинации, особено оние заминувања кои се резултат на тоа што својата земја се доживува како непријателска средина во однос на животниот, креативниот или професионалниот потенцијал на поединецот.

Еднаш, во приватен разговор, една млада личност, особено страствена, талентирана и умна, ми рече: „Бегаме, да, во извесна мерка и поради тоа што вашата генерација ја зафркна работата“. Тоа, за жал, е точно. Не можам да кажам дека ме плаши, персонално, да ја прифатам одговорноста за тоа што „мојата генерација ја зафркнала работата“, но можам само да продолжам да учам од младите и евентуално, да најдам начин, во она време кое преостанува, да се обидам да поправам понекоја грешка…

Пишува: Денис Јанкуловски, граѓански активист

 

Europe Housе во соработка со Умно.мк ја реализира рубриката „Надреден знак“, во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумни на теми што нè засегаат

 

Отсекогаш сум сакал да волонтирам, да помагам онаму каде што можам и колку можам. Уште како мал го барав начинот на кој ќе можам да дадам свој придонес. Понекогаш помислувам зошто не се случи и порано, но одамна моја девиза е дека сè се случува тогаш кога треба да се случи.

 

Моментот на мојата директна и вистинска вклученост, кога се пронајдов, иако веќе во своите педесетти години, е кога ја запознав малата Ерато, девојче во аутистичен спектар, која ми ја покажа патеката по која треба да бидам граѓански активист и волонтер. Таа ме воведе во еден необичен, различен свет и ми овозможи секојдневно да запознавам, дознавам, учам и да го зголемувам бројот на моите другарчиња со атипичен и типичен развој.

 

Моето волонтирање е токму на таа тема, односно зголемувањето на свесноста за различностите, за лицата со атипичен развој, нивно прифаќање, почитување и инклузија во општеството. Начинот на кој го правам тоа, секако заедно со една огромна армија волонтери, е преку организирање инклузивни дружби од најразличен вид, на пример, заеднички посети на зоолошката градина или противпожарна станица, работилници на различни теми, новогодишни забави и родендени, како и главниот, најголемиот настан на Школка посветен токму на инклузијата.

 

Зошто волонтирам? Затоа што за мене тоа е еден од најубавите начини да покажеш дека си човекољубец, дека сакаш да помогнеш, да бидеш вклучен во подобрување на квалитетот на нечиј живот, а со тоа и на својот. Таа помош, тоа подобрување некогаш може да ни личи дека се мали нешта, но верувајте, секоја помош е значајна и добредојдена. Некој ќе рече дека во денешно време парите се и повеќе од потребни. Да, но ништо не се споредува со својата исполнетост во срцето и душата, а кога на сето тоа ќе ги додадеш радоста, среќата, насмевките и прегратките кај децата и, секако, кај нивните родители/старатели, љубовта која се шири, множи и споделува, тогаш знаеш дека не е сè во парите. Она што многу ме радува е што на настаните што ги организираме од година на година се зголемува бројот на волонтери индивидуалци, стручни лица, особено сум радосен и горд што е голем бројот на волонтери од средни училишта и студенти од разни факултети. Не помалку среќен ме прави и зголемената свесност кај многу компании кои освен што го помагаат настанот логистички, се вклучуваат и како волонтери. Или со два-три збора, пресреќен сум што успеав волонтеризмот како моја водилка и начин на живот да го пренесам на многумина.

 

Кога ќе направам споредба со првите настани во 2018 заклучно со последниот во јуни 2024 година на Школка, можам слободно да кажам дека има големи промени во прифаќањето и почитувањето, во зголемувањето на свесноста за различностите и за човековите права, во будењето и анимирањето индивидуалци и компании и, секако, најмногу во волонтирањето. Тоа ме прави горд затоа што успевам да го промовирам и да биде широко прифатено волонтерството како начин на живот.

 

Едноставно е: Волонтирај!

Денис Јанкуловски, граѓански активист