Категорија: https://europehouse.mkblog/

Оваа година се одржа 64. издание на Охридско лето – најпрестижната македонска манифестација – уште познато и како лето посветено на уметноста, културата и инспирацијата, кое ги обединува најдобрите уметници и музичари од целиот свет во магичниот град Охрид. Овој фестивал е еден од најзначајните културни настани во регионот, а оваа година понуди програма со спектакуларни настапи во различни уметнички дисциплини, вклучувајќи музика, театар и перформанс. Она што го прави Охридското лето вистински уникатен фестивал е тоа што се случува во македонскиот град Охрид, на брегот на Охридското Езеро. Охрид е познат по својата богата историја, уникатна архитектура и зелена природа. Фестивалот како културен настан ги запозна посетителите, особено со гостите од странство со магичниот Охрид и неговата историска убавина, заштитена под правата на УНЕСКО.

Новото издание на Охридско лето се отвори на 12 август со свечено палење на фестивалскиот оган, проследено од настапот на светскиот виолинист и диригент од Литванија, Јулијан Рахлин, кој настапи заедно со оркестарот на Македонската филхармонија. Повеќе од 3.000 луѓе присуствуваа на настапот на Рахлин, што воедно и ја одбележа осмата деценија од постоењето на Македонската филхармонија. На репертоарот на годинешното Охридското лето беа концертите на класична музика, кои, следејќи ја традицијата, повторно се одржуваа на сцената на Античкиот театар. Публиката уживаше во уникатен спој на интернационални и домашни уметници, чии музички изведби дадоа омаж на најголемите композитори на сите времиња. Покрај сцената на Античкиот театар, настани, проекции и перформанси се одржаа и на сцената кај Долни Сарај, во предворјето на црквата „Св. Софија“, како и во Центарот за култура.

На 19 јули најпознатиот британски пијанист Бери Даглас настапи со свој целовечерен концерт во црквата „Св. Софија“, додека на 26 јули на Античкиот театар, нашиот најпознат гитарист Влатко Стефановски прослави 50 јубилејни години на создавање безвремена и автентична македонска музика. Театарската програма беше збогатена со современи претстави и класични дела, чии теми ја истражуваат човечката природа и колективната културна свест на народот. Театарските претстави, што се одржаа на отворените сцени покрај Охридското Езеро, на публиката ѝ дадоа елегантен перформанс во волшебниот езерски амбиент. Свеченото затворање на 20 август се прослави со театарската претстава „Алиса во земјата на стравовите“.

Дел од артистите кои настапија на годинешното Охридско лето беа: гитаристот Герхарт Рајхенбах (Германија), квартетот „Арпеџо“ (Виена), ансамблот „Маре Нострум“ на италијанската вечер, виолончелистот Драган Ѓоршевиќ Сузуки (Србија) и пијанистот Андреј Гугнин (Русија), од македонската сцена пијано дуото на Марија Ѓошевска и Славица Мицовска, пијанистката Софија Палурович (Србија/Австрија), контрабасистот Доминик Вагнер (Австрија), Црногорскиот симфониски оркестар, Македонскиот камерен оркестар на МММ Саша Николовски-Ѓумар, од српската сцена: пијанистот Дејан Синадиновиќ, басистот Драгољуб Бајиќ, пијанистката Наталија Мијаиловиќ и мецосопранот Љубица Вранеш, како и настапот на македонскиот виолинист Климент Тодороски и пијанистката Марија Врашкова. На американската вечер се прикажа премиерно по првпат во нашата земја театарската претстава „Кралот Лир“, додека на шпанската вечер настапија македонскиот пијанист Андреја Наунов и Венецуелецот Акилес Мачадо. Италијанскиот пијано квинтет „Адријатик“ создаде пријатна атмосфера во Центарот за култура „Григор Прличев“, а премиерата на театарската претстава „Рацин“, во режија на Дејан Пројковски, ја воодушеви публиката и уште еднаш ја потврди големината на Рациновото дело. Во состав на Охридско лето се одржа и завршниот концерт на семинарот по виолина предводен од македонскиот виолинист Емилио Перцан. На фестивалот, покрај шпанската и италијанската вечер, се одржаа и француска, чешка, грчка, швајцарска и романска вечер, додека на македонската вечер се одржа авторскиот концерт посветен на 65 години од раѓањето на македонскиот композитор Гоце Коларовски.

Европска вечер на Охридско лето

На 19 август се одржа традиционалната „Вечер на Европската унија“ во рамките на фестивалот Охридско лето со настапот на белгиската виолончелистка Ками Тома и францускиот пијанист Жилиен Брокал. Во црквата „Св. Софија“ музичарите ги оживеаја емоциите на публиката со нивната богата програма на класични изведби. Како и секоја година, во состав на фестивалот се организираат различни вечери посветени на земји од Европа. Европската вечер веќе неколку години има своја вечер посветена на различни музички перформанси во соработка со делегацијата на ЕУ и Europe House.

Над 20 илјади посетители, врвни уметници и театарски куќи беа дел од 64. издание на Охридско лето. Задоволните посетители коментираа дека фестивалот беше навистина волшебен настан, вистинско патување низ светот на уметноста, што ги обедини љубителите на културата од сите краишта на светот. Овој фестивал е долгогодишна традиција што продолжува да ги инспирира сите гледачи и слушатели, кои беа дел од ова незаборавно културно доживување, поттикнувајќи ги да се враќаат повторно секоја година. Со секое ново издание, Охридското лето ги надминува очекувањата и ја потврдува својата улога како еден од најзначајните културни настани во регионот. Посетителите остануваат со импресии што ги збогатуваат нивните животи, враќајќи се повторно и повторно за да ја доживеат магијата на уметноста покрај брегот на Охридското Езеро.

Доротеа Огненовска

Во нашата земја, жетвата на тутунот или уште наречена бербата на тутунот е земјоделска активност и вековна традиција длабоко проткаена во културното и економското уредување на земјата. Одгледувањето и бербата на тутунот се трудоинтензивна дејност и мошне деликатна задача што бара максимална посветеност од страна на аргатите во периодот на жетвата. Тутунот е стратешка култура од чие производство живеат околу 40.000 семејства. Нашата земја е на 30 место по количество на производен тутун во светот (27.000 тони), а на 15 место по вредноста на остварениот извоз на тутун во светски рамки. Најголеми увозници на тутунот од земјата се САД и Германија, односно мултинационалните компании што имаат пристап преку фабричко производство на тутунот на македонското поднебје.

„На кантар студен со туч го мерат

а можат ли да го измерат,

нашиов тутун — нашава мака

нашава солена пот!“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Една од најпознатите песни на поетот Кочо Рацин од стихозбирката „Бели мугри“ е тематски посветена на тутуноберачите и социјалните аспекти од нивниот живот. Преку реалистичен и симболичен израз, Рацин ги прикажува тежината на нивната работа, борбата за егзистенција и поврзаноста со природата, што претставува суштински дел од македонската културна и книжевна традиција во деветнаесеттиот и дваесеттиот век. Преку аргатски мотиви, Рацин ја овековечува вечната македонска борба на бескрајното тутунско поле. Тутунот е персонифициран како непријател на работниците, а сепак описите за работата на тутуноберачите на полето се најпоетскиот дел од песната:

„Од темни зори на утрини летни

до никоја доба на вечери зимни

тој гладно пие тагата наша

и потта и крвта и снагата ни.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Збор-два за тутуноберачите

Бербата е првенствено спроведена од вредни семејства кои ги усовршувале своите вештини и своето знаење за жетвата го пренесувале векови наназад. За време на сезоната на жетва, која обично почнува кон крајот на летото и можела да се прошири сѐ до есента, учествуваат цели семејства. Мажите, жените, а понекогаш дури и децата, придонесуваат во бербата на листовите тутун, добивајќи ја титулата на тутуноберачи. Работниците стануваат рано наутро пред мугри, за да ја избегнат големата пладневна жештина. Жетвата почнува со кубење на долните созреани листови и постепено се движи нагоре како што одминува сезоната. Листовите мораат да се берат внимателно за да не се оштетат, бидејќи цената што ќе ја добијат на пазарот зависи од тоа колку се квалитетни листовите. Овој макотрпен процес бара огромно трпение и прецизност, а потребно е и теоретско знаење за растението и неговите процеси.

„Жолт — жолти прави лицата бледни

и жолта гостинка у градите носи.

По утрини росни, по мугрите пресни,

наведени ничкум по полињата родни

Зачмаени ние го береме.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Тутунот и македонските села

Одгледувањето тутун е првенствено концентрирано во регионите на Прилеп, Битола и Ресен, односно во пелагонискиот регион, каде што климатските и почвените услови се најидеални за плодотворна жетва. На овие простори тутунот е многу повеќе од земјоделска култура и го обликува целиот егзистенцијален пат на селаните. За многу од овие семејства тутунот е примарен (или единствен) извор на финансиски примања. Периодот на жетва носи уникатен ритам во селскиот живот, каде што целите заедници се вклучени во процесот на берба и обработка. Воздухот е исполнет со слаткиот, земјен мирис на сувиот тутун, а полињата оживуваат со звуците на жетвата – смеата и разговорите на работниците измешани со хармоничните шумолење на лисјата. На територијата на нашата земја, тутунот е засаден на површина од над 13 илјади хектари, од кои 6.730 хектари се само во прилепскиот регион.

„Лист по лист кини,

лист по лист нижи,

лист по лист превртуј, притискај,

лист по лист милно, таговно реди

и на долга низа од капки пот

и надеж со клетва и зелена јад,

со коров поглед на очите матни

по кревките лисја жолтозлатни

прикаска горка на живот клет

нанижи безгласна а така јасна.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Работата на тутуноберачите е навистина исцрпувачка. Традицијата се среќава со промените од последните години, каде што тутунската индустрија во земјата се соочила со значителни предизвици, вклучувајќи ги варијабилните пазарни цени, конкуренцијата од поголемите производители и менувањето на земјоделските политики. Промената на климата влијае локално ниво и можеме да ги забележиме климатските промени во производството на тутунот, каде што родот е намален од 30 до 40 отсто. Годишната реколта страда од дождовите во време на садење на тутунот, листовите се нападнати од различни болести, а згора на тоа, во најважниот период на раст на родот сушата ја напаѓа бербата поради зголемените температури во земјата. Она што останува од родот е мошне мало количество во споредба со минатите години. Сепак, и покрај тешкотиите, традицијата на одгледување тутун опстојува, а меѓу тутуноберачите има силно чувство на гордост. Бербата на тутунот го напојува генерациското градење на идентитетот, додека нивната посветеност и напорна работа ја испишува приказната што заслужува да биде раскажана. Во августовските ноќи некаде кон полноќ, стотици ламби ги осветлуваат полињата со тутун во Пелагонија, а вредните раце на работниците го берат тутунот сѐ до раните утрински часови, кога тутунот е највлажен.

„Денот ли дојде тој да се мери —

мерка му нема, а в градите длаби

без да се запре, без дно да најде

не тага а клетва, и в очите матни

и не сакајќи сама се дига

фуријата.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Тутунарите бараат покачување на цените на тутунот, а се соочуваат и со голем дефицит на работна рака, зашто младите сѐ помалку се интересираат да работат аргатска работа, особено што не може секој да биде тутуноберач, туку потребно е искуство и знаење од оваа област. Имајќи го ова предвид, тие веруваат дека ако производството на тутун станува сѐ поскапо, тогаш идните години ќе се произведува значително сѐ помалку тутун. Точниот број аргати потребни за оваа работа во нашата земја не е утврден, бидејќи обемот на работа се менува од ден на ден. Тие што можат, ја завршуваат бербата со помош на блиските, додека преостанатите ангажираат сезонски работници. Работниците на оваа макотрпна работа се на возраст од 40 до 70 години со долгогодишно теоретско и практично искуство што се пренесувало од генерација на генерација. Тие често работат во тешки услови, под отворено небо, изложени на силното сонце или на остриот дожд, но нивната пожртвуваност и посветеност се од суштинско значење за успешното собирање на реколтата. Со годините, оваа работа станува сè потешка, но за многумина од нив, таа е единствениот начин за егзистенција.

„Кантарот носи лисјето златно

а в гради луто далгите беснат

на жолтата мака — на жолтиот тутун

на жолтата пот на рацете ни!“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Така и песната на Рацин совршено ја опева приказната за листот на тутунот и неговото производствено патешествие, за работниците и за нивната работа од утро до мрак и последиците од оваа макотрпна дејност. Во неговите стихови се чувствува и гордоста и тагата на оние што го посветуваат својот живот на оваа работа и преку впечатливата симболика на тутунскиот лист, Рацин не само што ги прикажува физичките предизвици на работниците туку ја пофалува и ја нагласува нивната духовна сила и упорност.

Доротеа Огненовска

Главното мото на Europe House е да создаде сигурен простор каде што младите можат да се дружат, да споделуваат идеи и заеднички да учествуваат во обликувањето на нивната иднина, притоа промовирајќи европски вредности. Оваа година, Europe House Битола го поддржува фестивалот „ПАРКО“ во Битола, една енергична прослава со добра музика и меѓусебно дружење на младата публика во топлите августовски вечери. Денот на младите првпат почнува да се слави на 12 август 1999 година, кога е основан од Обединетите нации, за да служи како потсетник за виталната улога на младите при обликување на иднината на нашите општества. Без младите, општествата напредуваат бавно. Младите се движечката сила на промените и извор на енергија, новитет и креативност за сите. Така што, 12 август не е само обичен ден во календарот туку и глобално признавање за суштественото значење што го имаат младите во светот.

Во чест на младите, алтернативната сцена во Битола го организираше фестивалот на електронската музика – „СМОТРА“. Минатиот викенд низ малите битолски сокачиња на Старата битолска чаршија и Безистенот, Диа, Џосс, Алекс Нова и Горан Кан направија одлична атмосфера за слушање на квалитетен избор на електронска музика. Годинешното издание ја истражува врската помеѓу електронската музика и технологијата. Фестивалот почна со панел-дискусијата на интересна кибертема „Хуманоиден робот во улога на диџеј“ со проф. д-р Анис Сефиданис.

Зошто ни е потребен Денот на младите?

Темата за Денот на младите се менува секоја година, сосредоточувајќи се на различни аспекти и сегменти во кои младите можат да учествуваат и да го дадат своето мислење. Нивната улога во социјалната правда во општеството се залага за различни теми што ги засегаат сите млади без разлика на пол, раса, верска и етничка припадност. Темите можат да варираат од преземање на активно учество во климатските промени, промовирање на менталното здравје, поттикнување на инклузивноста сѐ до подобрување на квалитетот на образованието и зајакнување на младинските права преку поддршка на различни претприемачки активности. Секоја од овие теми има цел да ги ангажира младите луѓе и да го поттикне нивниот придонес во создавањето на поинклузивно и правично општество. Младите носат свежи идеи и имаат иновативна перспектива на модерните промени и трендови, а особено се подготвени да го предизвикаат статус квото, што ги прави незаменливи во потрагата по подобар свет. Како двигатели на промени, не се плашат од предизвици и се подготвени да преземат акција, придонесувајќи со интересни мислења во глобалната дискусија. Младешката енергија и ентузијазмот ги инспирираат другите и го поттикнуваат општеството да се развива и да се адаптира на промените. Практикувајќи политики што поддржуваат инклузивно образование, еднакви можности за вработување и услуги за физичко и ментално здравје на младите, политики што ќе ги приклучат младите во нормалниот тек на општествениот живот. Денешните млади се утрешни лидери.

Фестивал за млади во Битола

Europe House Битола затвори уште една успешна приказна со фестивалот „ПАРКО“, каде што младите имаа можност да ги покажат своите креативни способности, да уживаат во добрата музика и да се поврзат со своите врсници. Фестивалот ги обедини различните форми на уметност и култура, претставувајќи платформа за иновации и инспирација и уште еднаш покажа дека Битола е центар на младинската креативност и на младинскиот активизам. Фестивалот беше отворен за публиката на две динамични сцени: сцената „Coral“, посветена на алтернативната музика, и сцената „Wrecked Ship“, посветена на сите љубители на електронската музика. Меѓутоа, фестивалот не запре тука! Покрај музичките сцени, се одржаа низа други активности што беа отворени за јавноста. На практична станица за креативно изразување се отворија интересни дискусии за младинските права и нивната застапеност во општествените промени. Младинските спортски амбасадори од североисточниот регион најдоа заедничка точка меѓу музиката и спортот и преку интерактивно дружење ја промовираа важноста на физичката активност и здравиот начин на живот. За љубителите на филмот беше отворена специјална филмска зона, а голем хит меѓу посетителите на фестивалот беше работилницата сосредоточена на изработка на сензорни топки за ослободување од стрес. Гледајќи наназад, фестивалот „ПАРКО“, во организација на Europe House Битола, создаде успешна платформа што ги обедини младите, поттикнувајќи го нивниот креативен дух и придонесувајќи за развој на нови идеи и иницијативи што ќе ја обликуваат иднината на заедницата.

Europe House им овозможува на младите да учествуваат во различни културни и уметнички настани, меѓусебно да се инспирираат и заеднички да поттикнат позитивни промени. Овој настан се реализираше под мотото што е во согласност со идејата зад Денот на младите: „На Меѓународниот ден на младите, ги славиме енергијата, креативноста и потенцијалот на младите луѓе ширум светот“.

Млади, овој ден е за вас!

Доротеа Огненовска

Зад секој настан стои објективот на вешт уметник-фотограф, кој со својата умешност успева да долови момент од времето што останува врежан во нашите сеќавања. Една фотографија може да раскаже илјада приказни, да долови различни емоции и да оживее спомени од минатото. Фотографиите играат клучна улога во документирањето на историјата, културата и личниот живот и затоа нивната вредност е непроценлива. Без разлика дали станува збор за воена зона, раздвижена градска улица, автентичен портрет или тивок момент во природа, зад секоја слика стои скриена приказна. Фотографијата е една од помладите уметнички гранки и како таква многу брзо се развила во моќно средство за меморирање на минатото, но и средство за креативно изразување. Иако навидум едноставен медиум што секој може да го користи, фотографијата, пред сѐ, е уметност што бара сериозна вештина за да се долови суштината на моментот. Умешниот фотограф може да го замагли просторот меѓу реалноста и имагинацијата и да понуди нови перспективи и гледишта кон светот, што инаку би останале невидени и незабележани.

Фотографијата има уникатна моќ да ги надмине границите на јазикот и културата, отворајќи нова визура кон светот, што овозможува да видиме и да почувствуваме различни аспекти на човековата егзистенција. 19 август е прогласен за светски ден на фотографијата, ден посветен на естетиката, занаетот и историјата на фотографската уметност. Овој специфичен датум влече корени речиси два века наназад, кога француската влада го купила патентот за процесот на дагеротипија во 1839 година, правејќи го достапен за целиот свет, откако Луј Дагер, пионерот на модерната фотографија, една година претходно успешно фотографирал човек во градски екстериер.

„Фотографијата е уметност што го претвора минливото во трајно, создавајќи визуелен наратив што го надминува времето. Во неа, светлината и сенката стануваат алатки за естетска и емотивна експресија, а секој кадар е огледало на човековите искуства, испишан преку моменти што не можат да се повторуваат. Вистинскиот момент го препознавам кога чувствувам дека сум ја разоткрил скриената тензија помеѓу реалноста и уметноста – оној краток миг кога композицијата, светлината и субјектот добиваат сопствен живот. Во тој момент фотографијата станува средство на контемплација и длабока комуникација, тогаш фотографијата ја наоѓа својата вистинска сила – да ни покаже не само како изгледа светот туку и како го чувствуваме“, Томислав Георгиев, фотограф.

„За мене, фотографијата претставува раскажување приказна што не може целосно да се долови со зборови. Камерата ми дозволува да ги фатам минливите моменти и да ги зачувам спомените. Ми помага да се поврзам со моето окружување и да најдам убавина во секојдневниот живот, особено аналогната фотографија, што носи опиплива носталгична атмосфера во моите фотографии. Уживањето во процесот на фотографирање и развивање на филмот ме потсетува на убавината на несовршеноста и вредноста на трпението, бидејќи секој кадар од филмот се чувствува како ценет спомен што чека допрва да биде откриен“, Стефан Самандов, фотограф.

Историја на фотографијата

На почетокот, фотографијата била споредувана со сликарството, затоа што не постоеле други стандарди за правење слики. Иако фотографијата, всушност, настанала дури на почетокот на 19 век, раните фази се видливи повеќе од два века наназад. Претходник на камерата бил принципот на камера опскура (camera obscura), каде што се проектираат слики од предмети надвор од темна просторија. Подоцна, кон крајот на 16 век, италијанскиот научник и писател Џамбатиста дела Порта демонстрирал и детално ја опишал употребата на камера опскура со леќа во 1727 година, додека германскиот професор по анатомија Јохан Хајнрих Шулце експериментирал со сончева светлина преку феноменот на затемнети соли.

Раните експерименти со хелиографија и литографија во 17 век го инспирирале францускиот пронаоѓач Нисефор Ниепс, во 1877 година да ја направи првата успешна фотографија од природата – поглед кон дворот на неговиот селски имот. Ниепс смислил посебен метод со светлината и процесот на креирање слики го нарекол хелиографија („цртеж на сонцето“). Процедурата одела така што прво ја премачкувал гравурата со масло за да стане проѕирна, а потоа ја ставал на чинија обложена со раствор од битумен (вид асфалт) и масло од лаванда и, на крајот, ја изложувал на сончева светлина. По неколку часа, растворот под светлите области на гравирањето се стврднувал, додека оној под темните наслаги останувал мек и можел да се измие, оставајќи трајна, точна копија од гравирањето. Мошне брзо професионалниот сценски сликар Луј Дагер направил скици со следење на сликите произведени од камерата опскура и камерата луцида. Дагер соработувал со Ниепс, но неговиот интерес останал на тоа да пронајде начин како да го скрати времето на експозицијата, додека Ниепс останал заинтересиран за производство на репродуктивните платна. Во 1839 година, синот на Ниепс и Дагер ги продале целосните права на дагеротипот и хелиографот на француската влада, во замена за доживотни ануитети.

Веќе до крајот на 19 век и почетокот на 20 век, фотографијата се проширила во популарната култура и особено станала влијателна со развојот на филмот. Во 1884 година, Џорџ Истман го составил првиот филм во ролна, кој направил вистинска револуција во индустријата и подоцна ја основал компанијата „Кодак“. Пионерите како: Алфред Штиглиц, Анзел Адамс, Доротеа Ланг, Хенри Бресона, Ани Лебовиц, Стив Мекјури, Роберт Капа, Дијана Арбус, Хелмут Њутон, Синди Шерман, оставија печат во фотографската уметност и ја дефинираа фотографската естетика на дваесеттиот век. Првиот полароид на Едвин Ленд се појавил во 1948 година и овозможил опција сликите веднаш да можат да се развиваат по сликањето. Набрзо, филмската фотографија се трансформирала во дигитален формат и во 1975 година бил измислен првиот дигитален фотоапарат од страна на Стивен Сасон.

Како што продолжувала да се развива технологијата, така се развивала и уметноста на фотографијата. Денешните социјални мрежи се вистинско гнездо на фотографии и кратки видеа, а со порастот на платформите како „Инстаграм“, многу професионални фотографи како аматери, љубители на оваа уметност, почнаа да ги изложуваат своите виртуелни портфолија, правејќи ја фотографијата подостапна од кога било досега.

Фотографите можат да скаменат миг од реалниот живот и да ја овековечат реалноста. 19 август е добра можност да се потсетиме на историското значење на фотографијата, како и на нејзината еволуција низ вековите: од првата camera obscura до дигиталната револуција, што, иако еволуирала низ времето, нејзината суштина останува иста – да овековечи еден момент од реалноста и да ја раскаже неговата приказна. Овој ден е посветен на сите фотографи, аматери и професионалци, кои со своите фотографии придонесуваат за зачувување на колективната меморија и имаат непроценлива вредност затоа што тие не само што документираат настани туку и го обликуваат сензибилитетот на општеството, создавајќи врска меѓу минатото, сегашноста и иднината. Овој ден нека биде потсетник дека фотографијата е многу повеќе од обична слика, тоа е уметност што има моќ да го трансформира начинот на кој го гледаме светот. Europe House често организира фотографски работилници, во кои можат да земат учество сите љубители на фотографската уметност.

Доротеа Огненовска

Разговара: Наташа Атанасова

Има луѓе што кога ќе ги запознаете, едноставно, среќни сте што продолжуваат да живеат, создаваат и придонесуваат тука, знаејќи дека со своите вештини и квалитети лесно би можеле да се „пресадат“ во некоја друга средина.

За мене, една од нив е Катерина Шекутковска, по професија преведувачка од германски, која ја запознав лани при жирирањето за наградата „Новите!“. Кате е основачка на, веројатно, најмладата издавачка куќа кај нас, „Илика“, а од неодамна и сопственичка на оригиналната книжарница со истото име, кое значи порабено дупче на облеката во кое влегува копче – збор кој таа во едно интервју го поврзува „со функцијата на јазикот, книжевноста и градењето значења, но и со создавањето на простор кој ќе ги прегрне оние кои сакаат да му припаднат“.

Во една пригода рече: „Мене не ми беше сон да имам книжарница, ама еве, денес имам“. Што ти беше сонот и како патиштата те доведоа до отворањето на „Илика“ – прво на издавачката куќа, а потоа и на книжарницата?

Иако „Илика“ – како книжарницата така и издавачката куќа – не беа тоа за коешто порано сонував, денеска сум многу благодарна што преку работата секојдневно доживувам радосни моменти коишто не можев да си ги замислам ни на сон. Всушност, постепено сфаќам дека воопшто не е ни важно каде сум била претходно и што сум планирала пред да ми се случи „Илика“. Важно е што во еден момент бев доволно храбра, а и се најдов и во прилично среќна околност да имам и други храбри луѓе покрај мене, за да го направам првиот чекор кон остварување на една идеја која и денес ми се чини сосема логична: да соработувам со луѓе со сличен сензибилитет за книжевноста и да се обидеме да креираме алтернативни услови за работа во доменот на издаваштвото. За ова, се разбира, е потребен и простор, простор за средби, за експериментирање, за размена. Оттаму и поттикот непосредно по основањето на издавачката куќа да ја отвориме и кафе-книжарницата.

Во „Илика“ сте влезени повеќе луѓе како партнери. Дали ви се улогите строго поделени и каков ви е начинот на организација – имате еден лидер или поделено водство?

Во досегашната практика во издаваштвото, но и во кафе-книжарницата се обидувам да водам отворен дијалог со сите ангажирани во процесите. Бидејќи моментално јас фигурирам како главна и одговорна уредничка, лесно може да се добие впечаток дека на мене паѓаат голем дел од одговорностите и одлуките. Но, всушност, тоа не е баш така. Особено сум горда на нашите книжари, Марија Велинова, Стефан Спасовски и Викторија Грнчаровска коишто работат во книжарницата со голем ентузијазам и задоволство. Тие многу допринесуваат кон креирањето на месечната програма во книжарницата, даваат сугестии и креираат содржини. Се разбира, голема и важна улога имаат и сите оние актери и актерки „зад кулисите“, од администрација па сѐ до дизајн, уредништво и лектура. Вака гледано ми се чини не е релевантно кој е главен, бидејќи, кој и да е, не може сам.

Вашата издавачка политика до пред некое време можеше да се дефинира како: со висок вкус избрана преводна литература, а потоа издадовте и збирка поезија од македонска авторка. Во која насока го гледаш развојот на издавачката политика на „Илика“ во блиска иднина?

Фокусот во издавачката политика „Илика“ уште од самиот почеток не го дефиниравме според категориите преводна/домашна. Мојот личен интерес во книжевноста се ориентира кон современите форми и ангажираноста, особено во прозата и во драмата, а потоа и пошироко, кон актуализирање на дела од класични автори кои се помалку застапени на пазарот. Покрај тоа, отворена сум за соработка со македонски автори и авторки, сѐ додека нивниот израз се вклопува во издавачката програма на „Илика“, но и со кои делиме слична работна етика и смисла за квалитет.

Први и единствени ја издадовте нобеловката Ани Ерно на македонски, што беше своевиден подвиг. На книгата не стои дека е финансиски помогната од некоја институција или фондација, па ако е така, тоа е уште еден подвиг. Дали сте задоволни од интересот на македонската публика за ова дело?

Токму така. „Девојчински спомени“ од Ани Ерно е самостојно финансирано издание, без поддршка од институција или фондација. Среќна сум што досега има солиден интерес за книгата и за авторката, а за ова имавме можност да поразговараме со читателите и читателките и во рамки на два настани во книжарницата: промоцијата на книгата и читачкиот клуб посветен токму на овој роман. Драго ми е што на публиката ѝ се допаѓа нејзиниот специфичен стил и жанрот со којшто оперира, меѓу автофикција и социјален роман, но истовремено и што ја разбира и важноста да ги имаме овие четива на македонски јазик. Покрај тоа што е нобеловка, Ани Ерно пишува за искуства коишто се доста блиски и до нашата реалност, особено до реалноста во којашто се израснати и живеат мноштво жени. Оттаму се надевам дека разговорите за романите на Ерно нема да се сведат само на формата, туку ќе се движат и во насока на книжевната обработка на женското искуство, преплетувањето на социјалното и сексуалното искуство, длабоко втемелениот срам од сопствената сексуалност во контекст на доминантна и токсична машкост. Верувам дека ќе ја продлабочиме оваа дискусија и понатаму кога ќе ги издадеме и романите на Дидје Ерибон и Едуар Луј.

Со радост ќе изјавам дека со нетрпение го очекувам излегувањето на македонски на романот „Тирза“ од Арнон Грунберг, за кој ми кажа дека најверојатно ќе го издадете догодина. Што друго можат да очекуваат гладните за добри книги во периодот што следува?

Во текот на август од печат ќе излезе една фикционална биографија на Силвија Плат по име „Еуфорија“ од авторката Елин Кулхед во фантастичен превод на Катерина Јосифоска. До крајот на годинава планираме да го издадеме и романот „Кој го уби татко ми“ од Едуар Луј, а покрај тоа и да ја збогатиме нашата детска едиција со сликовницата „Животните спијат“ (превод од норвешки јазик на Искра Бадева). Доколку го дозволат тоа условите, ќе се радуваме доколку наскоро излезат од печат и долго најавуваните дела од Рилке и Платонов, но, секако, приоритет ќе ни биде и уште една убава соработка со македонска авторка за којашто повеќе ќе најавиме наскоро.

Во книжарницата „Илика“ секој месец ви е тематски ориентиран: „Ајде да летаме“ беше мотото во февруари,  „Слободни и нежни“ во март, „Пролетта е река“ во април, „Секогаш горди“ во мај, „Патуваме, сонуваме“ во јули. Колку труд вложувате во осмисленото и уникатно промовирање на книжарницата?

Вака поставената концепција на кафе-книжарницата бара многу труд и посветеност, но ни претставува и големо задоволство. Постојаното смислување на нови содржини, креирање на настани или избирање на книги на месецот е нашиот начин на комуницирање со публиката, начинот на којшто сакаме да влеземе во дијалог со неа. Целта на ваквата промоција не е единствено во градењето на идентитет на кафе-книжарницата, туку и во истакнувањето на книги коишто можеби не сме ги забележале во другите книжарници, а го заслужуваат нашето внимание.

Во рамки на овие тематски месеци, а и неповрзано со нив, во книжарницата организирате многу настани и им давате простор на младите талентирани писатели и уметници. Се создава ли веќе заедница на „иличари“ и како би ја опишала?

При изборот на гости на настаните не се водам од категоријата млад или стар, надежен или искусен, но повеќе од прашањето кои се авторите и авторките коишто би можеле да ги ставиме во заеднички контекст. На овој начин сакаме да ја избегнеме формалноста на промотивните настани, да дадеме простор книгите да живеат и по нивната промоција, но и постепено да развиваме култура на дискусија која ќе биде блиска до публиката. Се радувам кога во публиката ќе видам луѓе кои вообичаено не доаѓаат на книжевни настани и ќе успееме да ги возбудиме за некоја книга. Но, покрај тоа, претпоставувам дека е точно видувањето дека „Илика“ е сврталиште на младите, а за мене нема поголемо признание одошто нивната слобода на израз и нивното чувство на безбедност во овој простор.

За каква книжевно-издавачка сцена кај нас, сонуваш?

Сонувам за книжевно-издавачка сцена во која ќе владее одмерена култура на дискусија и критика насочена кон креирање на нови политики за подобри практики на работа и похумани услови. Посакувам колективно повеќе да инсистираме на системски промени во доменот на културата кои би овозможиле да заработуваме достоинствено, а да ја вршиме работата навремено и прецизно. Активирањето на книжевната критика е, се разбира, многу важна. Но, пред сѐ ми се чини дека е исклучително важно да ја извадиме романтиката од уморот, жртвата, изолираноста, како тоа да е небаре некаква формула за успех во креативната работа. Затоа: сонувам за помалку работа, повеќе игра.

Фотографии: Наташа Атанасова

Уметноста постојано се менува и се надградува, а чувството за естетика е мошне силно присутна емоција кај секој човек. Таа константна еволуција на стилови и движења што го одразуваат духот на времето остава простор сите интермедијални уметности да го пронајдат своето место на уметничката сцена. Графитите или уметноста на графити е една од најновите гранки на визуелната уметност – динамично движење што се појавило во последните декади на дваесеттиот век. Графити уметниците веќе не се кријат во сенките на напуштените улички, туку постепено влегуваат во мејнстрим културата, преобликувајќи го изразот на модерната култура. Графитите што некогаш се толкуваа како чин на бунт и пркос, денес еволуираа во почитувана и влијателна уметничка форма што е препознаена на глобално ниво. Оваа искачување на графитите од маргинализирана уметност, сѐ до галериска поставка означува промена во човековата перцепција за тоа што може да биде протолкувано како уметност.

Почетоците на графити културата

Графити уметноста ги следи своите почетоци на улиците на Њујорк во доцните шеесетти и раните седумдесетти години на 20 век. Графитите се тесно поврзани со хип-хоп и рап културата на американската сцена. Со идејата да се вратат јавните простори каде што поединците ќе можат слободно да се изразуваат, графити уметниците почнаа да го користат градот како нивно платно за самоекспресија. Оттука и првобитно нивниот уметнички активизам беше критикуван како вандализам, но со текот на времето се здоби со признание за својата креативност и социјално-општествени коментари. Под графити може да се подразбере широка палета на уметнички техники и стилови. Разновидноста во стиловите може да се забележи преку креативноста на авторот на графитите: почнувајќи од живописни и колоритни букви/цртежи сѐ до сложени и детални мурали. Уметноста на графитите не е ограничена само на еден стил туку е динамична и постојано се развива.

Графити артистите експериментираат со мноштво материјали и методи и така го обелоденуваат колективниот став на општеството и ја реанимираат идејата за сѐ што може да се постигне на јавните простори. Покрај својата естетска димензија, графитите служат како активистичка платформа за социјален коментар и поради тоа многу уметници ги користат своите дела за покажување став по некои важни општествени прашања. На овој начин, тие го привлекуваат вниманието за овие теми на неконвенционален начин и со тоа предизвикуваат дијалог и различни мислења.

Еден од најважните аспекти на графитите е способноста да ги надминува културните, географските и јазичните бариери. Јазикот на графитите е универзален јазик што можат да го разберат и да го толкуваат луѓе од сите културни и географски сфери на животот. Графити уметници од различни делови на светот оставија траги, а нивните дела станаа дел од глобалниот уметнички дијалог. Графитите се длабоко вкоренети во заедницата. Многу графити артисти работат на проекти што вклучуваат локални уметници и со ова чувство за ангажман во заедницата се поттикнува посилна релација помеѓу уметноста и луѓето, трансформирајќи ги урбаните простори во динамични, креативни центри. Уличната култура е домот на графити уметничката сцена.

(Фото: Вито Валентинети)

Дополнително, графити артистите поместуваат граници со нивните пораки што најчесто се тесно поврзани со мејнстрим културата или културата на мим (memes) дискурсот. Ова препознавање е она што предизвикува „катарзично“ ослободување кај луѓето кои доаѓаат лице в лице со графити пораките. Понекогаш средбата со графитите може да се појави на некое чудно и неочекувано место во градот и во поголемиот дел графитите се насликани во маргинализираниот простор на градскиот пејзаж: напуштени фабрики и згради, мостови, железнички и автобуски станици, болници, затвори, студентски домови, кампуси и сл. Меѓутоа, покрај сите овие хронотопии, денес може да се каже дека графитите полека го наоѓаат своето место во галериите и музеите, а сѐ повеќе артисти слободно се изразуваат и сликаат графити и мурали во урбаните делови на градовите и со тоа ја збогатуваат естетската слика на градот. Ова признание не само што го подигнува статусот на графити уметниците туку и поттикнува низа позитивни ставови за ширењето на границите на современата уметност. 

Домашната графити сцена

Графити уметноста во нашата држава, како и во многу делови од светот, се толкува како динамична и експресивна форма на креативно самоизразување. Во текот на изминатите неколку децении, улиците на градовите станаа шарени платна за прикажување на разновидна палета од уметнички стилови и пораки. Скопскиот кеј е таков пример, каде што големите камени плочи се украсени со различни уметнички цртежи или потписи на повеќе графити автори. Во нашата држава, еден дел од графити цртежите служат како средство за пренесување на социјални и политички коментари, одразувајќи ги ставовите и желбите на уметниците-автори. Тие можат да тангираат теми и прашања како што се: културниот идентитет, актуелните политички и општествени прашања, на тој начин давајќи уникатен објектив преку кој доаѓа до израз локалната перспектива на народот. Меѓутоа, важно е да се напомене дека понекогаш графитите немаат одредена тема, односно за некои креативци цртањето претставува релаксирачки чин преку кој доаѓа до израз желбата за креирање уметност. Покрај тоа, одредени артисти, едноставно, сакаат само да остават свој украсен печат на градот или да покријат непристојни натписи, празни валкани и сиви ѕидови со колоритни графити цртежи.

Графити сцената во нашата земја не е ограничена само на градските улици; таа исто така најде дом во галерии и изложби, дозволувајќи им на уметниците да допрат до пошироката публика и да добијат уметничко и општествено признание за нивниот талент. Во Скопје и низ целата земја, има мноштво примери на впечатливи графити и мурали што се своевиден печат за македонската уметност. Оттука може да се каже дека графитите се пример за моќта на уметноста да ги надмине границите на општествените норми и правила и да ги доближи луѓето едни до други. Тоа придонесува за културното богатство на земјата и служи како платформа за индивидуално и за колективно изразување. Движењето продолжува да се развива, нудејќи визуелен наратив што истовремено е енергичен и провоцирачки за неговата публика.

На фотографиите можеме да ги забележиме муралите во Струмица по повод заштитата на водните ресурси, потоа познатата клупа пред зградата на Europe House Скопје, фамозните графити во ГТЦ што ги освоија срцата на граѓаните, муралот под Железничката станица Скопје, простор што истовремено е и Велоштад (плоштад за велосипеди), графитите во Europe House Велес и Europe House Струмица. Денес, македонската графити сцена сѐ повеќе расте. Се организираат графити фестивали што стануваат сѐ помасовни. Такви примери се Графити фестивалот „Куманово графити фест“ и „On The Blok“ (МКЦ).

Графити уметноста е многу повеќе од само форма на креативно изразување и експресивност. Таа е ново визуелно движење што ги предизвикува конвенционалните норми и нуди нова и модерна перспектива за улогата на уметноста во општеството. Како што продолжува да се развива и да се приспособува на променливиот пејзаж на нашите градови, уметноста на графитите стана моќен доказ за долготрајната креативност и уметничкиот порив на младиот уметнички дух кај секој од овие графити артисти.

Графити уметноста е многу повеќе од само форма на креативно изразување и експресивност. Таа е ново визуелно движење што ги предизвикува конвенционалните норми и нуди нова и модерна перспектива за улогата на уметноста во општеството. Како што продолжува да се развива и да се приспособува на променливиот пејзаж на нашите градови, уметноста на графитите стана моќен доказ за долготрајната креативност и уметничкиот порив на младиот уметнички дух кај секој од овие графити артисти.

Факултетот за ликовни уметности при Универзитетот „Свети Кирил и Методиј“ во Скопје успешно ја заврши втората сесија на летната школа „Oбмислување на современиот звучен пејзаж: експериментални практики во визуелниот контекст“. Летната школа се одржа во населеното место Лазарополе, мало село во Општина Маврово и Ростуше, сместено во областа Мијачија. Последната недела од јуни (21-30.6.2024) беше испланирана за втората сесија од проектот „NEW ART FOR(U)M“. Целта на школата е да истражува и да развива алтернативни уметнички практики во дискурзивен и интердисциплинарен контекст, што се разликува од традиционалните ателјерски уметнички практики и протоколи. Предавањата ги држеа професорите м-р Роберт Јанкулоски и м-р Гоце Наневски, дипломираниот електроинженер Дориан Јовановиќ, во соработка со интердисциплинарниот уметник Доротеј Нешовски. Оваа сесија на летната школа се сосредоточи на звукот како основа за креативно создавање и толкување на едно интердисциплинарно уметничко дело.

Изборот на географскиот простор беше од особена важност за Летната школа, бидејќи на практикантите им беше потребно одново да се запознаат со тишината. Надвор од градскиот метеж, звуците на сообраќајот и вревата на урбаниот живот, руралната средина е одличен избор за целите на проектот. Од овие причини, хармоничната убавина на Лазарополе беше соодветен избор и дестинација за реализација на школата. Имено, живеењето и работењето во град си носи свои последици. Современата урбана средина ги менува сензорните дразби на човекот, правејќи го почувствителен на надворешните стимулации. Престојот во тивка рурална средина може да биде освежувачки и да овозможи повторно пронаоѓање на внатрешниот мир и развивање на контемплативна концентрација.

Летната школа на преден план ги запозна учениците со воведни поими и содржини од психоакустиката со цел подобро разбирање на човековата перцепција на звучната околина. При запознавањето со одредени поими од физиката на звукот, учениците ги проучија карактерните особини на шумот и звукот со цел посоодветно и попрецизно дефинирање на различните форми на шумови што се пронаоѓаат во секојдневниот свет. Човековото акустичко сфаќање за светот значително се менува според начинот на живот и според географската одредница. Така, од голема важност е да го разбереме вистинското значење на „звучното загадување“, за коешто сме помалку или повеќе несвесни дека е навлезено во нашата невропсихолошка состојба. Непрекинатото изложување на вештачки звуци може да доведе до зголемена анксиозност и намалена способност за концентрација, што е причината зошто тивките рурални средини се толку значајни за менталното здравје и благосостојбата. Оттука, учесниците имаа можност не само теориски да се запознаат со материјата туку и практично да ги испробаат уредите за снимање звук, микрофоните и нивната употреба за соодветно доловување на просторот околу нас. Користејќи се со основните техники на обработка – миксање и монтирање звук – тие почнаа да размислуваат за звукот и за звучните феномени како на елементи во создавањето звучни слики и амбиентални звучни пејзажи. Овие звучни слики потоа функционираа како самостојни уметнички дела, но и како комплексни уметнички инсталации.

Природната убавина на Лазарополе

Лазарополе е опкружено со бујни шуми, високи планини и чисти извори што го прават идеално место за љубителите на природата. Од овие причини, неслучајно втората сесија на летната школа „Oбмислување на современиот звучен пејзаж: експериментални практики во визуелниот контекст“ беше одржана токму на овие простори. Прошетките низ околината откриваат живописни пејзажи, а поради чистиот воздух се слушаат сите звуци на природата, животните, како и тишината во ноќните часови. Планинските патеки се идеални за планинарење, а блиските реки и водопади нудат освежувачко бегство од летните горештини. Лазарополе е родниот крај на видни личности од македонскиот културен свет. Меѓу нив, архимандритот Анатолиј Зографски, преродбениците Ѓурчин Кокалески и Васил Апостолов Икономов, писателите Анте Поповски и Симон Дракул.

Селото е накитено со традиционална македонска архитектура. Црквата „Св. Ѓорѓи“, изградена во 1841 година, е еден од најзначајните објекти во селото. Нејзиниот ктитор, кнезот и општественикот од Лазарополе, Ѓурчин Кокалески (1775 – 1863), изградил престол внатре, а по смртта бил погребан во дворот на црквата. Во црквата е насликана фреската „Св. Стилијан Пафлагониски“ со уникатна репрезентација на светецот кој држи дете во раката. Во 1997 година црквата „Св. Ѓорѓи“ е прогласена за споменик на културата од страна на Министерството за култура. Покрај главната црква, селото има уште четири помали цркви, меѓу која е и малата црква блиску до селото, „Св. Петка“, затскриена во дабовата шума. Оваа помала црква била изградена од лазарополецот Јосиф Аврамов Куноски во 1908 година. Покрај црквата тече чешма преку целата година, за која селаните веруваат дека водата е лековита за очите. Наспроти религиозните градби, селото е исполнето со камени куќи, чии дрвени прозорци и покриви од ќерамиди оставаат волшебно чувство дека времето запира.

Скриено меѓу зелените планини и миризливите ливади, селото Лазарополе има богата историја и е познато по својата легенда за потеклото на името. Имено, станува збор за легендата на селаните од Главино Село, кои, бегајќи од Турците, се скриле во пештерата Калина Дупка. Таму „луда Калина“ ги издала, па Турците ги задушиле со чад од запален оган. Само еден од нив, селанецот Лазар, успеал да побегне и потоа основал ново село. Од неговото име настанало името Лазарополе. Етимолошкото значење на селото се поврзува со старословенскиот збор „лазор“, што значи „голем простор, оголен и истребен од шуми“. Се верува дека селаните ја исекле дабовата шума за да ги изградат своите куќи, па оттаму и на месниот мијачки говор селото се нарекува Лазарополе.

Лазарополе е совршено место за одмор. Поголемиот дел од жителите денес се отселени во поголемите градови или во странство, но тие редовно се враќаат назад за време на пролетта и летото. Лазарополе е познато по своето гостопримство. Локалното население секогаш е подготвено да ги пречека посетителите со топла насмевка и традиционални македонски специјалитети. Тука посетители доаѓаат за да се препуштат на вкусовите од локалната кујна, како што се: тавче гравче, ајвар и ракија додека уживаат во идиличната глетка од зеленило и чист воздух. Впрочем, селото е познато како место каде што воздухот е најчист на Балканот, а во нашата земја е единственото место каде што резултатите на мерната станица укажуваат на чист воздух во текот на целата година. Природната убавина нуди шанса за планински велосипедизам, јавање коњи, планинарење, собирање билки, параглајдерство и многу други (рекре)активности. Магијата на Лазарополе не го остава рамнодушен ниту еден негов посетител.

На фотографиите можат да се погледнат фрагменти од успешно завршената сесија на летната школа „Обмислување на современиот звучен пејзаж: експериментални практики во визуелниот контекст“ на ФЛУ Скопје во Лазарополе.

Доротеа Огненовска

Меѓународниот ден на шахот се слави секој година на 20 јули во чест на основањето на Интернационалната шаховска федерација – ФИДЕ (Fédération Internationale des Échecs) во 1924 година во Париз. Шахот е спортска игра на квадратна табла соодветна за двајца играчи. Шаховската табла е поделена на осум реда и осум колони со вкупно 64 полиња обоени во црна и бела боја. Во играта, двајцата противници се натпреваруваат со своите 16 фигури (од вкупно 32) и нивната цел е да го фатат противничкиот крал преку серија на различни стратешки потези. Секој играч почнува со крал (1 фигура), кралица (1 фигура), топ (2 фигури), коњ (2 фигури), ловец (2 фигури) и пион/пешак (8 фигури). Иако се класифицира како спорт, шахот бара стратешко размислување, трпение и вештина. УНЕСКО во 1966 година првпат го предложи 20 јули за денот на шахот за сите љубители на оваа игра и оттогаш на светско ниво се слави како меѓународен ден на шахот.

Шахот не е игра на среќа, туку ментална стратешка игра што зависи исклучиво од вештината на играчот. Играчот со белите фигури се движи прв и ја отвора играта, по што двајцата се менуваат наизменично. Секоја фигура има свој уникатен начин на движење. Сите фигури, освен пионот, можат да ја земат фигурата на противникот ако е на поле до коешто би можел да се движи. Целта на играта е да се доведе противникот во позиција на шах-мат кога кралот е нападнат и нема како да се заштити или да се придвижи кон полето коешто не е нападнато. Противникот е поразен кога ќе се најде во оваа позиција. Должина на еден шаховски натпревар зависи од вештината на играчите, како и од правилата за време на играта. Во 1989 година во Белград била прогласена најдолгата официјална шаховска игра помеѓу Иван Николиќ и Горан Арсовиќ, што броела 269 потези изиграни во 20 часа со нерешен резултат.

Раководното тело на шаховската игра, ФИДЕ, е основано во 1924 година и е одговорно за официјалната стандардизација на шаховски правила. Во шахот се користеле различни системи на запишување, односно нотирање на потезите во играта уште наречени шаховски запис или шаховска нотација. Денес се користи т.н. алгебарски запис за бележење на шаховски партии и позиции што е официјално прифатен за стандард од ФИДЕ.

Од каде потекнува шахот?

Денес, постојат над 2.000 различни варијанти на играта шах низ земјите во светот. Во минатото, трговците, занаетчиите и амбасадорите патувале по патот на свилата, споделувајќи и пренесувајќи различни игри слични на модерниот шах. Во тоа време, шахот го играле само високите класи, зашто имале слободно време да ѝ се посветат на долгата предизвикувачка игра. Сепак, благодарение на трговијата, остатокот од населението се запознало со играта, без разлика на класата. Има различни теории за тоа како шахот еволуирал во денешната современа форма. Меѓу нив е теоријата за раната игра наречена „чатуранга“, слична на шахот со потекло од северноиндиските предели во периодот на четвртиот и шестиот век, што потоа се проширила преку патот на свилата до Персија. Името на играта потекнува од истоимениот персискиот збор шах (شاه‎) што значи крал, а терминот „шах мат“, што во превод значи „кралот е мртов“, е исто така персиска фраза што е останата до ден-денес во правилникот на играта.

Од Персија, а подоцна и во исламскиот свет, играта ги добила своите варијации и станала позната како „шатрањ“. Археолозите откриле фигури од слонова коска и шаховски артефакти во Узбекистан што датираат од 760 година од нашата ера. Кон крајот на дванаесеттиот век шахот пристигнал и во Европа преку Андалузија од исламските територии. Таблата за играње првпат се појавила во Европа во 1090 година. Правилата полека се класифицирале, а се заклучиле и движењата на фигурите. Во 1749 година, францускиот шахист и композитор Франсоа-Андре Даникан Филидор го составил првиот стандарден шаховски прирачник. Неговата книга „Анализа на шаховската игра“ (Analyse du jeu des Échecs) се сметала за стандардно шаховско помагало во следните сто години. Првиот модерен шаховски турнир се одржал во Лондон во 1851 година. Првото официјално светско првенство во шах се одржало во 1886 година. Во последните две децении, шахот почна полека да навлегува и во онлајн-светот, каде што расте сѐ повеќе со милиони играчи кои учествуваат на глобално ниво.

Највисоката титула со којашто можат да се стекнат играчите е титулата велемајстор. По првпат титулата велемајстор била употребена во 1838 година во рубриката посветена на шахот во списанието „Белс лајф“ (Bell’s Life) и се однесувала на Вилијам Луис. Во пантеонот на шаховски великани се издвојуваат неколку имиња меѓу кои: прочуениот американски мајстор Пол Марфи, кубанскиот првак Хозе Раул Капабланка, литванскиот шахист Михаил Таљ, американскиот шампион Боби Фишер, препознатлив по неговиот придонес во теоријата на шаховските отворања, рускиот велемајстор Анатолиј Карапов, унгарската шахистка рангирана во првите десет на светската ранг-листа Џудит Полгар, светскиот шампион од Норвешка Магнус Карлсен и многу други.

Осум интересни факти за шахот:

1. Секои две години се одржува шаховска олимпијада, важен настан за сите шахисти, каде што тимови од целиот свет се натпреваруваат во формат сличен на оној од Олимпијадата.
2. Првата компјутерска програма за играње шах била создадена од Ален Тјуринг во 1951 година.
3. Некои велемајстори можат да играат повеќе игри истовремено без да ги гледаат своите табли, потпирајќи се само на меморијата.
4. Според последните истражувања на темата, се покажало дека играњето шах може да ги подобри когнитивните способности, како и вештините за решавање проблеми, а може да ги усоврши и академските перформанси.
5. Постои хибридна дисциплина во спортот што се вика шаховски бокс, каде што се комбинираат двата спорта – шах и бокс наизменично во секоја нова рунда.
6. Во 1997 година, Дип Блу на Ај-би-ем го победи светскиот шампион Гари Каспаров и ја означи првата победа на компјутер против актуелен светски шампион.
7. Постои секвенција на движење на фигурите наречена Fool’s Mate, каде што играчот поради невнимателноста на противникот може да го матира соиграчот во само два потега.
8. Во 1970 година се одигра првата шаховска игра преку радио во вселената што завршила нерешено помеѓу советските астронаути на мисијата „Сојуз 9“ и нивниот контролен центар на Земјата.

Европа има богата шаховска историја и е дом на многу легендарни играчи, како и домаќин на многубројни престижни турнири. Европската шаховска унија (ECU) е независна асоцијација за интересите на европскиот шах. Преку неа се надгледуваат различни државни настани, вклучувајќи го и Европското индивидуално првенство во шах и Европското екипно првенство во шах. Овие натпревари придонесуваат за развојот на шахот низ целиот континент. Секоја година на 20 јули, на Меѓународниот ден на шахот, се одржуваат турнири, изложби и едукативни настани на глобално ниво, промовирајќи ги придобивките од шахот во подобрувањето на когнитивните способности, вештините за решавање проблеми и критичко размислување. Без разлика дали се игра во шаховски арени или во секојдневни услови, шахот ги зближува луѓето, охрабрувајќи ги да го почувствуваат натпреварувачкиот дух. Препознатливо е и од огромна важност влијанието на шахот во образованието и културата, како и влијанието на играчите-велемајстори и сите оние ентузијасти кои рекреативно ја практикуваат оваа дисциплина и придонесуваат за енергичниот и универзален свет на шахот да ги надмине културните и географските граници.

Доротеа Огненовска