Минатиот месец издавачката куќа „Илика“ ја објави збирката поезија „Надвор од единиците мерки“ на Љубица Шопова. Тоа е поезија произлезена од офкањата на телото кои не ги слуша никој освен умот, од списокот неостварени желби многу подолг од списокот за пазарување, од потребата да се крикне гласно дека човекот не е создаден за да се вкалапува.
Стиховите на Шопова на секоја страница нè соочуваат со нашата кревкост, ранливост, минливост и ни се врежуваат како тетоважи на душата, која и покрај сè, во себе крие и храброст, и тивок бунт, и нескротлив копнеж за живот.
Бубе, најпрвин сакам да ти се извинам што моето праќање на прашањата за ова интервју доцнеше со недели. Но, едноставно, трагедијата што се случи во Кочани целосно ме измести и уште не знам колку и како (ќе) ми влијае. Како се носиш ти со тоа периодов, психички, емоционално, секако…?
Најпрво, сакам да изразам сочувство до семејствата на сите оние кои ги загубија животите во оваа огромна трагедија, како и поддршка до сите оние кои сѐ уште закрепнуваат. Како што велиш и ти, трагедијата во Кочани навистина нè измести сите. Лично, исто така не знам колку и како ќе ми влијае оваа ситуација. Како се носам… Многу сум револтирана, лута, иритирана бидејќи не само оваа туку и останатите трагедии во изминатите децении можеа да бидат избегнати со почитување на законите и нивно доследно применување. Отсекогаш страшно ме вадело од кожа тоа што на овие простори секогаш оние што ги посочуваат грешките и пропустите завршуваат казнети, а се глорифицираат и на некој начин се наградени оние што премолчуваат и едноставно работите продолжуваат да си тераат како ништо да не се случило. Крајно време е на сите нивоа: индивидуално, колективно, институционално да почне да се преобмислува и редефинира оваа „култура“ на профитерство и неодговорност најблаго кажано, за да нè биде и да нè има.
Минатата недела се одржа промоцијата на твојата нова, втора збирка поезија, насловена „Надвор од единиците мерки“. Колкав период на подготовка на збирката ѝ претходеше?
Да, на моја огромна радост и задоволство, се одржа промоцијата на „Надвор од единиците мерки“ во КСЦ „Јадро“. Збирката се подготвуваше околу четири години и за разлика од првата збирка „Форми во создавање“, која ја пишував на еден структуриран начин, оваа збирка се создаваше прилично спонтано и несвесно. Можеби затоа што околностите во кои се пишуваше беа многу специфични. Се соочувавме со ковид-пандемијата и тоа некако сите нè фати неподготвени и ни наметна на некој начин да бараме алтернативни места и простори да излеземе од тоа.
Од друга страна, тоа придонесе и многу нешта што претходно биле потиснувани да излезат на површина и така беше во мојот случај додека ги пишував песните. Значи, периодот во кој се пишуваше збирката беше по издавањето на првата книга, време на ковид-пандемија и излегување од кризата, што се поклопи и со некои мои лични кризи и така со спонтано излегување на површина на нештата се создаде ракописот. Потоа, на моја огромна радост и задоволство се случи соработката со Катерина Шекутковска и издавачката куќа „Илика“ и ракописот се заокружи во обликот како што беше промовиран минатата недела.
Збирката е поделена на три циклуси. Крикот на телото од првиот („Телото ти бара повеќе“) и молкот во телото во вториот („Каде молкот добива ново име“) апокалиптично се судираат во третиот („Надвор од единиците мерки“) за на крај да го дочекаат „инсталирањето“ на „Новата верзија на светот“. Каква ти беше соработката со уредничката и како дојдовте до оваа структура?
Соработката со уредничката беше вистинско уживање, едноставно како што би посакал секој автор. Во однос на структурата… Иако овие нишки провејуваа низ песните уште пред да се подели збирката во циклуси, Кате мајсторски им даде тек за да се најдат на вистинското место. Барањето на своето место во светот, еве да кажам така во смисла на физичките ограничувања, но и припадност, потребата да се биде дел од нешто, потребата да се излезе од наметнатите калапи, да се крикне во тие внатрешни и надворешни борби, да се биде слушнат, да се наметне и создаде нешто свое, се на некој начин нештата што ја создадоа ваквата структура на збирката.
Возбудливи се твоите постојани обиди да го уловиш со јазикот „тоа што не се гледа со голо око“ и „тоа што се гледа со затворени очи“, притоа служејќи се со терминологијата на егзактните науки. Колку само мерки, калапи и сигнали; точки, отсечки и кругови; ротација, сметање на времето и темна материја… се потребни да се земат и остават во обидот да се (с)фати немерливото?!
Во еден момент, кога се собраа песните, сфатив колку нешта сум потиснувала и слепо сум ги прифаќала без да ги преиспитам. И во тој период на подготовка некако природно се наметна потребата да се излезе од мерките, да им се даде квалитативен аспект на бројките, структура и да се види што и колку слепо прифаќаме, колку сме доследни на себе и против себе. На некој начин сакав да пркосам на егзатностите токму со таа нивна терминологија и притоа да се обидам да им фрлам ново светло, да ги ставам во друг контекст, па повторно да ги извадам за да дојдам до некое сознание или одговор. Некогаш се потребни нови мерки, нови нешта, а некогаш само да освестиме дека доволно е она постојното што го имаме. Безброј комбинации од овие работи треба да се земат за да се создаде и допре немерливото. Веројатно тоа води и до автентичност на она што го создаваме.
Кревките лирски субјекти од твоите песни се деформираат, ги бројат своите бели влакна и си го кажуваат името со безгласни букви. Полни копнежи и соништа, со „пеперутки во стомакот и мајски бумбари во главата“, ни даваат грст од нивната сегашност и ѕирки во смислата на постоењето. Колку многу одење по патеките на менливоста и минливоста на физичкото и психичкото е потребно во потрагата по метафизичкото?
Ах… не би можела да кажам со квантитативни мерки 😊Но, мислам дека тоа би било некако како да тргнеш на Кораб после зимски сон и на патот кон врвот да се соочиш со сите свои ограничувања, но и нови можности. И додека одмараш на планинските патеки и гледаш кон небото ќе дојдат одговорите за каде понатаму. Би рекла дека на ваквите патеки се сите формирања и деформирања за повисоката смисла на работите.
Во песната „Лет“ птицата што летајќи на небото ја менува формата на облаците се споредува со „хипнотизирана болка“. Ако можеш засекогаш да хипнотизираш една болка, која би била таа?
Мислам дека тоа би била болката од површни и еднонасочни релации, болката од отуѓеност и осаменост. Од друга страна секогаш би сакала да ја држам будна болката од раскрварени колена од падовите во детството бидејќи таа ме тера да се исправам и да продолжам понатаму.
Поетесата Александра Спасеска во нејзиниот поговор кон збирката влече паралели на твојата поезија со онаа на Силвија Плат, Емили Дикинсон и Вислава Шимборска. Дали некоја од нив е дел од твојата лектира? Колку читаш поезија и кои се твоите омилени поетеси и поети?
Секако дека наведените авторки се дел од опусот на автори кои ги читам и почестена сум што Александра извлекла паралели токму со нив. Читам поезија и имам многу автори кои ми се омилени. Сепак, кога станува збор за инспирација, во последно време се фаќам и се навраќам на некои автори кои можеби не се толку експонирани, но според мене се малку поразлични од стандардното. Тука би сакала да ги истакнам Хари Ман и Ким Симонсен кои мене ми оставија посебен впечаток во смисла на форматот, мотивот и нетипичноста на лирскиот субјект во нивните стихови. Исто така, ја сакам поезијата на Милена Марковиќ која на моменти е брутална и кога ја читам се чувствувам како некој да ме разбудил со протресување после дремка. И, секако, тука се македонските поети и секогаш со радост ја читам поезијата на Гане Тодоровски, Радован Павловски, Лилјана Дирјан… И уште само да истакнам дека освен од поезија, многу инспирација за пишувањето црпам и од бихејвиоралната економија која по вокација ми е поле на интерес и, секако, од она што го доживувам како лично искуство, како и интерпретацијата и рефлексијата на она што го набљудувам во другите и опкружувањето околу мене.
Изминативе неколку години македонската книжевност за деца доживува вистински процут. Тоа се должи, во голема мера, на изнедрувањето на одлични домашни автори за деца – и писатели, и илустратори. Една од екипата илустратори со свој голем личен придонес во овој процут, кој временски се поклопува и со периодот на нејзиното илустрирање, е Наталија Лукомска, Полјачка која веќе подолго време живее тука.
Секоја од сликовниците што ги има илустрирано е посебна на свој начин, претставува свој засебен свет, со своја атмосфера, карактер и емоции… А, сепак, како и кај секој голем уметник – секоја е толку впечатливо и препознатливо нејзина.
Со Наталија Лукомска разговаравме за илустрацијата, а со тоа и за инспирацијата, интуицијата, интерпретацијата, емоцијата и многу други -ции 😊.
Наталија, ако не се лажам, првата сликовница што ја имаш илустрирано е дури во 2019 година. Што ти беше пресудно за да се охрабриш и да скокнеш во илустраторството за деца?
Од кога памтам сум цртала, но во еден момент прекинав, веројатно поради други интереси што ме привлекле во меѓувреме. Дури пред околу 10 години, кога имав веќе изградена кариера во образованието и науката, како и стабилна работа, почувствував дека сакам да му се навратам на цртањето, дека тоа е нешто во што уживам потполно. Веројатно тоа се совпаднало со некое чувство на истрошеност, со желбата да направам нешто ново, поинакво од тоа што сум го правела досега, нешто креативно и што ќе ми дава задоволство. Почнав повторно да цртам, па решив и да се надградам со неколку современи алатки и така, во еден момент, се појави и шанса да илустрирам книга. Пресреќна бев и до ден-денес таа книга, „Сонувалко“ од Сања Михајловиќ-Костадиновска, ми е една од омилените книги што сум ги нацртала и ми е како исполнет убав сон.
Како ти тече процесот на илустрација од идеја до реализација? И во тој процес, кој ти е поголема инспирација – детето во тебе или децата околу тебе?
Процесот е доста сложен, но веројатно тежок за објаснување бидејќи кај мене цртањето секогаш е прилично интуитивен и внатрешен процес. Тоа значи дека нема да нацртам ништо ако барем едно мало делче од текстот, некоја сцена или детаљ, понекогаш само еден збор, не се одрази во мене со некоја посилна емоција. Тој импулс предизвикува желба да го разработам мотивот, да му дадам боја, црта и димензија и обично во ваква идеална ситуација доста брзо ја имам сликата во мислите. Се трудам на маргините на текстот да си правам белешки, да ги зачувам идеите на хартија за да не ми избегаат. Но многу често е и така дека уште при првото читање, штом ќе го почувствувам тоа нешто, веднаш седнувам да цртам, иако сѐ уште не знам што ќе следува понатаму во текстот и како ќе заврши приказната. Најчесто си правам само брза скица колку да ги разместам мотивите на форматот – таа е грда и никаква и не би ја покажала никому. Секогаш со авторот ја споделувам конечната варијанта од реализираниот цртеж, со мал простор за преработка доколку авторот има интересни идеи. Во однос на инспирацијата – таа пред сѐ доаѓа од мојот сензибилитет и интензитетот со кој го перципирам светот. Мислам дека не наоѓам дете во мене – повеќе сакам да мислам дека тоа сум јас тука и сега, изградена како личност што постојано бара нови начини на изразување на длабоките и важни нешта, независно кој ќе биде примачот на тие идеи завиткани во црти и бои. Не цртам за никого. Медитирам.
Кога сме кај процесот, колкава „контрола“ сакаш да имаш врз настанувањето на книгите – дали ги изработуваш илустрациите, ги предаваш и тука завршува твојата работа или до крај го следиш во чекор подготвувањето и печатењето на книгата?
Секој творец веројатно сака да има контрола врз тоа што се случува со неговото дело понатаму, да го следи издавачкиот процес до крај, но тоа не е секогаш можно. Најчесто инсистирам да ја видам финалната подготовка пред книгата да оди во печат. Пред сѐ, да не се појават некои грешки што незабележани навреме ќе ги видиме во готовата книга. А грешките се случуваат и најмногу болат кога нема веќе шанса да се поправат.
За овие неколку години списокот на книги што ги имаш целосно илустрирано е прилично долг. А широк е и списокот на автори и издавачки куќи со кои имаш соработувано. Колку оваа разновидност ти помогна да се изградиш како илустраторка?
Научив многу и постојано учам. Пред сѐ, благодарна сум што имав прилика да работам на одлични текстови од извонредни македонски автори. Многу ми значат нивната доверба и желбата да ми ги предадат своите мисли и зборови за да ги илустрирам и да ја дополнам нивната приказна со својата нишка. Всушност, за мене како илустратор тоа е голема награда. Затоа ретко одбивам понуди за соработка. Разновидноста на делата што сум ги илустрирала досега ме научи дека со секој нов предизвик се надградувам, учам, се барам себеси и го истражувам својот израз.; дека тоа е мојата пасија, но и – морам да бидам искрена – тежок труд, интензивна работа што иако е сонот што го живеам, бара од мене дисциплина, часови поминати со пенкалото во рака, секојдневно внимание и трпение.
Иако се етаблираше како една од водечките илустратори на сликовници кај нас, имаш издизајнирано и многу корици на книги. Што ти е најважно во однос на дизајнот на една корица?
Се водам, всушност, по исти принципи како при илустрирањето книги, преминувам од емоција до мотив и го разгранувам, му давам своја интерпретација. Тука задачата е малку потешка бидејќи со само една илустрација или графичко решение морам да ја доловам суштината на делото. Тука треба да се земаат предвид и типографските решенија, како и целокупниот изглед на една едиција зададен од издавачот. Бидејќи сум илустратор, најчесто илустрацијата е водечки елемент во моите дизајни на корици, но забележувам дека сѐ повеќе ме влече кон минималистичкиот графички дизајн и некои едиции што се замислени како такви за мене претставуваат интересен предизвик.
Годиниве имаш добиено повеќе награди – од Македонската асоцијација на издавачи, од „Арс ламина“, од фестивалот „Литера“. А неодамна го доби и Крстот за заслуги, кој е државно признание на Република Полска за особен придонес во промоцијата на полската литература во Северна Македонија. Што претставуваат за тебе признанијата и наградите?
Пред сѐ, тие претставуваат едно внимание од страна на јавноста и даваат добар фидбек дека тоа што го правам допира до другите. Сметам дека за еден уметник секаква реакција предизвикана од неговата уметност е особено важна, независно дали се работи за дискусија, критика или награда. Кога предизвикува емоција, поттикнува размислување и разговор, тогаш живее, станува медиум.
За мене лично наградите се секогаш признание за целиот труд што го вложувам во сите мои активности на секакви полиња. Секако не работам за тоа, но мило ми е што мојата посветеност не поминува незабележана. Но, исто така, не треба да заборавиме дека наградите често имаат и еден мерлив ефект, не помалку важен, т.е. со нив се зголемува нашата видливост во сферата во којашто работиме, а таа отвора шанси за повеќе ангажмани, понуди за соработка, што во сферата на илустрација е многу важно.
За крај, кои ти се омилени современи илустратор(к)и?
Тешко ми е да одберам, затоа што главно им се восхитувам на многу автори што ги следам и ги познавам преку нивните цртежи. Пред сѐ, поради тоа што уметноста убаво ни докажува колку е човекот неизмерно креативен и како сите различно го гледаме светот. Но, да не останам должна на крајот, ќе набројам неколку полски илустратори што ми оставиле голем впечаток и влијаат врз моето естетско чувство, предизвикуваат восхит и бесконечно ме инспирираат, а тоа се: Јоана Консехо, Гоша Херба, Емилија Ѓубак, Ана Рудак, Маќеј Шиманович и Гражина Ригал.
Бенјамин Лангер е преведувач од македонски на германски, кој изминатите години со своите преводи изгради мало прозорче низ кое читателите на германски можат да погледнат во македонската книжевност. Тој има преведувано дела на Влада Урошевиќ, Румена Бужаровска, Гоце Смилевски, Бранко Цветкоски, Дејан Трајкоски…, а неговиот превод на класичниот роман „Пиреј“ од Петре М. Андреевски предизвикал голем интерес меѓу германската читателска и критичка јавност. За овој превод тој ја доби Меѓународната награда за превод „Драги“, којашто годинава му беше доделена во рамки на фестивалот „Букстар“.
Кога и како Ви се роди љубовта кон македонскиот јазик?
По моите студии по Германистика и Историја на уметност во Бамберг (и една година во Будимпешта) аплицирав за место како лектор на Фондацијата Роберт Бош. Таа „Лекторска програма за Средна и Источна Европа“ нудеше можност да се предава една до две години на универзитет во тој регион и да се организираат културни проекти со студентите. Мојот план беше да заминам во Романија, во граничниот регион со Унгарија каде што се зборува романски и унгарски. Но на интервјуто ме прашаа дали би отишол и на друго место, и тоа место беше Скопје. За мене Македонија и македонскиот јазик беа сосема нови, но еве, земјата веднаш многу ми се допадна и почнав да го учам јазикот. Многу ми помогна што луѓето беа толку отворени и љубезни, сите „ми правеа муабет“, и мислам дека токму преку луѓето се роди мојата љубов кон македонскиот јазик. Останав четири години во Скопје. По една година станав лектор на ДААД што ми овозможи да работам подолго на факултетот „Блаже Конески“. А по три години, кога бев способен да читам и книги на македонски јазик – првата беше „Скопски раскази“ од Влада Урошевиќ –, таа љубов несомнено се вдлабочи.
Што беше најважно за да се препуштите на предизвиците на книжевниот превод од македонски на германски?
Кога живеев во Македонија, сè уште немаше речиси ништо од македонската книжевност што можеше да се најде на германски. Ми беше жал и почнав да преведувам раскази за барем дел од литературата да споделам со пријатели и моето семејство. Еден поттик беше и една работилница со моите студенти каде што преведувавме германски книжевни текстови за Скопје на македонски. Тоа беше многу убаво искуство и сакав да продолжам. Сериозно почнав да преведувам дури кога се вратив во Германија и кога овде во Берлин се запознав со луѓе од преведувачката сфера, како на пример од мрежата ТРАДУКИ. Преку нив не само што почнав да преведувам за книжевниот саем во Лајпциг туку и ги открив можностите коишто ги нудат работилниците и семинарите на Германскиот фонд на преведувачи. Од тие семинари научив многу и ја стекнав самодовербата што беше потребна за да стапам во контакт со можни издавачи. Мислам дека имав среќа на мојот пат како преведувач.
При преведувањето на делата, дали Ви е поважно преводот да е што поблизок и поточен до оригиналниот текст или да е што поблизок и поразбирлив за современиот читател?
Сметам дека мора да биде нешто измеѓу. Најважно ми е ритамот и дикцијата, но и особеностите на оригиналниот текст да бидат сочувани во преводот. Секогаш се трудам да останам што е можно поблиску до оригиналот, но честопати треба да се оддалечувам за да звучи и на германски како да е оригинал, односно за да одговараат регистарот и бојата на јазикот на оригиналниот текст. Буквалниот превод не е секогаш правиот превод. Но секако зависи и од делото. „Пиреј“, на пример, има многу зборови и изрази кои и на современиот македонски читател не му се лесно разбирливи, а и начинот на зборување на главните ликови односно раскажувачи не е современ и делува дури малку егзотично. Значи, во тој случај требаше и преводот да биде таков, не секогаш лесно разбирлив, посебен, дури и егзотичен. Сакав да го сочувам карактерот на текстот и да не го поедноставам. Но кога преведувам дела кои на современиот македонски читател воопшто не му делуваат „туѓо“ или „егзотично“, секако дека не сакам да им делуваат така и на германските читатели. Не сакам непотребно да отуѓувам преведувајќи буквално – што лесно се случува на пример во случај на пцовки. И не сакам да се препознава дека е превод бидејќи читателот се „сопнува“ при читањето кога се соочува со зборови, синтактични структури и изрази кои не се соодветни за германски текст.
Кои се најголемите предизвици за еден преведувач од македонски на германски јазик? И кое од делата што ги имате преведено од македонски Ви има предизвикано најмногу „преведувачки маки“?
Најголемиот предизвик, всушност, е да се најде издавач. И не само да се најде издавач, туку и да се најде издавач којшто нема да ја објави книгата можеби само затоа што добива финансиска поддршка на пример од ТРАДУКИ или од Европската Унија, туку кој ќе се ангажира и понатаму за книгата со промоции, со рекламирање, со контактирање на критичари коишто би можеле да бидат заинтересирани. Да бидеш преведувач од македонски на германски истовремено значи да бидеш и агент, не само преведувач. А таа работа е многу мачна и бара многу време.
Што се однесува до „преведувачките маки“, мислам дека најмногу ми ги предизвика „Пиреј“ од Петре М. Андреевски. Но, истовремено, тие маки ми донесоа и големи радости. Зошто? Затоа што добив толку многу помош од драги луѓе. Не можев да го прашам авторот за зборови коишто ги нема во ниеден речник, но ги прашував син му Сергеј Андреевски со сопругата Ирена и внукот Меглен кој дури живее во Германија. Кога и тие не знаеја или не беа сигурни, одеа со моите списоци во Слоештица за да ги прашат старите луѓе таму и се враќаа со објаснувања и честопати и фотографии на предмети, алати итн. И мојата другарка Бранка Ѓорговска отиде за мене во Музејот на Македонија и разговарала со стручњаците за плугови и за различни видови на волнени ткаенини, а и за разбои за да можев да разберам кој дел од традиционален разбој за што служи и да најдам германски еквиваленти. Тоа, всушност, беше групна работа и беше прекрасно искуство.
Годинава ја добивте меѓународната награда „Драги“ за преводот на романот „Пиреј“ од Петре М. Андреевски. Колку Ви значи ова признание како професионален книжевен преведувач?
Секако дека многу ми значи ова признание за мојата работа како преведувач, исто како и меѓународното признание „Блаже Конески“ на Македонската академија на науките и уметностите, коешто го добив пред неколку години на предлог од Влада Урошевиќ. Овојпат посебно ми беше драго што ми ја доделија наградата токму во зградата на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, на истото место во влезната хала, каде што на времето настапив со мојата театарска група од студенти на Германистика и ученици од Гимназијата „Јосип Броз Тито“. Имав чувство како да се затвори еден круг.
Во образложението за наградата стоеше дека германскиот превод на „Пиреј“ доживеал одличен прием кај германската публика. Според Вас, освен на квалитетот на делото и квалитетот на преводот, кои други фактори влијаат за еден ваков пробив на дело од, условно речено, мал јазик, на пазар на голем јазик како што е германскиот?
Секако и квалитетот и активностите на издавачката куќа. Во случајот на „Пиреј“ се работи за Издавачката куќа „Гуголц“, на германски „Guggolz Verlag“. Издавачката куќа е мала, но неверојатно успешна и позната. Издавачот Себастиан Гуголц е голем ентузијаст и се ангажира многу за своите книги. Критичарите го знаат и го ценат, и кога тој предложува некоја нова книга може да бидат сигурни дека е квалитетна и дека вреди да се занимаваат со неа. Без таков ангажман би било многу, многу потешко да се пробие една книга преведена од не многу познат јазик на суровиот книжевен пазар во Германија.
Кое дело или автор е Вашиот следен предизвик да го пренесете на јазикот на читателите на германски?
Моментално сум во фаза на исчекување. Има еден проект што би сакал да го реализирам, има дури и издавачка куќа, но книгата би се објавила во пакет со други книги од други јазици и сè уште не е јасно дали ќе се финансира. Затоа сè уште не би сакал да откријам повеќе. Инаку, имам повеќе книги што сакам да ги преведам, но морам првин да најдам издавач. За тоа треба многу време, а треба и сила. А со моето полно работно време на одделот за меѓународна соработка на Слободниот Универзитет Берлин, во комбинација со две сè уште мали деца, некако ми недостасуваат и време и сила, барем засега. Но сигурен сум дека ќе дојдат и други времиња! Во никој случај нема да се откажам од преведувањето на македонска книжевност.
Во пресрет на деветтото издание на книжевниот фестивал „Друга приказна“, кое ќе се одржи од 30 август до 1 септември, разговаравме со Никола Гелевски – Коља. Главниот уредник на „Маргина“, „Окно“ и „Темплум“, познат како бескомпромисен кога станува збор за искажувањето на своите ставови и човек со екстремно високи естетски критериуми, три децении континуирано гради културно наследство.
За фестивалот, за конкурсот на тема „Туѓо тело“ и за гостите што доаѓаат во Скопје викендов, како и за интересот и размислувањата за Палестина и за новата едиција „OK.NO“ – читајте!
Годинава два твои проекти слават јубилеи: 30 години „Маргина“ и 15 години „Окно“. По тој повод, собравме впечатоци од луѓе на кои им значеле списанието и порталот. Како ги доживеа ти нивните сеќавања и впечатоци?
Трогателно беше читањето на сеќавањата и впечатоците за „Маргина“ и „Окно“. И поучно. Повеќето од луѓето што пишуваа за тие два важни јубилеи го истакнаа своето чувство за прикопчаноста за светот, преку „Маргина“ и „Окно“, можноста барем интелектуално и емотивно да излезат од нашиов темен вилает. Сега, за жал, е потемен отколку пред 30 години, кога ни изгледаше дека сме забарикадирани од сите страни, но сепак постоеше некоја конфузна надеж во иднината.
„Маргина“ од пред неколку години и тематски и временски е припоена на фестивалот „Друга приказна“. Годинава темата е Палестина. Колку време и што сè истражуваше за Палестина?
За Палестина почнав да читам повеќе во времето на втората интифада, во почетокот на 2000-ите. И во Маргините тогаш имавме неколку текстови за Палестинското прашање. Но, ова што се случува последнава година ја претвори Палестина во, би рекол, центар на светот, во морална смисла. Апартхејдот што Израел го врши над Палестинците во многу категории го надминува апартхејдот на Јужноафриканската Република спрема црнците. Да потепаш, без никакви скрупули, 40.000 луѓе, од кои повеќето се деца и бебиња, за 300 дена, тоа е ритам на кој можат да позавидат и нацистичките крвници. Убиени се, спротивно на сите воени конвенции, илјадници новинари, здравствени работници, учители, професори, студенти… И не е само убивањето: Газа е срамнета со земја. Проценките се дека само да се расчисти кршот ќе требаат 10 до 15 години. Еколошката штета на злосторот исто така е огромна, тешко проценлива. Затоа Палестина е главното светско политичко-морално прашање, исто како што холокаустот беше главното политичко и општествено и морално прашање низ целиот 20 век. Така што, Наташа, иако читам релативно доста и релативно задоцнето за Палестина, мојата главна животна лектира и светоглед сепак се поврзани со фашизмот и холокаустот. Сто пати имам повеќе прочитано за холокаустот отколку за накба. Дотолку целово прашање е поиронично и парадоксално: како е можно главните жртви на фашизмот да станат предводници на современиот планетарен фашизам?!
Не. Главната инспирација за темата „Туѓо тело“ е списанието Маргина, славната реченица на Дерида, која беше некаков слоган за моето списание: „Мора да постои табу на вистината врз чиишто маргини може да се пишува“. Инспирација за насловот „Туѓо тело“ е и современото идентитетско лудило што ја дрма планетава, новите и обновените фашизми, борбите на „нашето чисто“ против „нивното валкано“. Да бидам јасен, Наташа, и да не бидам злоупотребен: Израел денес, и покрај флагрантната геноцидност на неговите политички водачи, сигурно не е побескрупулозен од Иран, Саудиска Арабија или Путинова Русија. Сè се тоа застрашувачки диктатури кои всушност и му го даваат сомнителното право на „Западот“ произволно да арбитрира, па и со методата „оган и меч“. Страшни примери за тоа левтерно и често масовно смртоносно арбитрирање се Либија, Сирија, Ирак, Авганистан, Јемен итн.
А сепак: Палестина е клучната акупунктурна точка на мапата на планетарниот нервен систем. Во таа точка се прекршуваат минатото (колoнијализмот, робовладетелството), иднината (тотален надзор, апсолутна контрола, општа милитаризација) и крвавата сегашност (кафкијанската машина на капитализмот која дроби сè). Газа, западниот воен полигон (за кого еден од фашистичките министри на Нетанјаху предвиде и атомска бомба), е најстрашниот пример дека живееме во добата на неоколонијализмот, а не на постколонијализмот. Над трагедијата на Палестина денес би се запрепастил и Џорџ Орвел кој своето влијателно пророчко дело, романот „1984“, го напиша токму во годината на палестинската накба (катастрофа), 1948, кога беше создадена државата Израел.
Како помина конкурсот? Дали идејата за „туѓо тело“ беше провокативна?
О, да. Конкурсот помина неочекувано добро: на темата добивме околу 150 кратки раскази и песни од 60 автор(к)и од нашата земја. Најдобрите раскази и песни ќе ги објавиме на Окно и во книже од новата едиција OK.NO. Дел од нив, се надевам, ќе настапат и на книжевниот фестивал Друга приказна што ќе се одржи деновиве, од 30 август до 1 септември.
На фестивалот најмногу гости доаѓаат од Србија. Од што се раководеше при доделувањето на главната награда на фестивалот на босанскиот писател Семездин Мехмединовиќ, и при составувањето на листата на гостите?
Најмногу гости имаме од Србија зашто нив не им треба авион за доаѓање. „Друга приказна“ никогаш немала добар буџет, иако речиси секогаш сме имале достоинствен буџет, за никој да не се осети експлоатирано и за да имаме елементарно пристојна програма.
Семездин Мехмединовиќ е еден од најдобрите писатели во регионов, иако е релативно непознат зашто речиси 25 години живееше во САД. Пред неколку години се врати во Сараево. Друга приказна е книжевен фестивал за алтернативните и експерименталните книжевни форми, а Семездин е токму таков неконвенционален писател, стилски и жанровски мошне разновиден. На пример, во неколку негови книги се преплетуваат неговите цртежи и неговиот текст, ликовноста е важен дел од неговиот книжевен израз.
На фестивалот ќе бидат промовирани и првите пет томови (или томчиња?) од новата едиција со прекул наслов: ОК.NO. На што кажуваш OK, а на што NO во овие книгички?
Секој том или томче е составен од по пет книжулиња. Тие се посвета на почетоците на „Темплум“, пред повеќе од 30 години, кога издававме слични самиздати, А6 формат, печатени на фотокопир и сито печат. Посветени се и на 15-те години од порталот „Окно“. Досега излегоа 25 мали книги во пет тома. Првото томче, во пет дела, е избор од најдобрите вицови на Окно. Во вториот том се застапени поетите Васко Попа, Данијел Драгојевиќ, Маргарет Атвуд, Тони Хоглунд и петте македонски поетеси: Весна Ацевска, Лидија Димковска, Магдалена Хорват, Будимка Поповска и Николина Андова Шопова. Третиот том е посветен на фашизмот; застапени се Умберто Еко, Бертолт Брехт, Вилхелм Рајх, Теодор Адорно и Енцо Траверсо. Палестина е главна тема на четвртиот том со Славој Жижек, Наоми Клајн, Јанис Варуфакис, Гидеон Леви и Омар Ал Абдалат. Петтиот том е фестивалски, поврзан со Друга приказна, спремивме мали книги од Ѓурѓица Чилиќ, Семездин Мехмединовиќ, Томислав Марковиќ и една компилација со 25 најдобри раскази или песни на конкурсот на тема „Туѓо тело“. Спремивме и една мала антологија на југословенски поети.
„Друга приказна“ доби солидна и солидарна поддршка преку краудфондинг-кампањата што ја почнавте пред околу еден месец. Ако пријателот на дело се познава, се чини дека фестивалот има одлични пријатели. Ќе има ли и одлична публика?
Годинава прв пат се обидовме да собереме 2.000 евра со краудфандинг кампања. И успеавме. Другите 2.000 евра ни ги даде мрежата Традуки, а имавме и значајна помош за печатењето на неколку фестивалски книги од Илија Илоски, поддржувач на „Темплум“ и на „Друга приказна“ речиси од почетоците на фестивалот.
За крај, има ли во нашево книжевно-културно опкружување нешто што ти мами насмевка под мустаќ и што те прави да гледаш на иднината (макар и) со трошка оптимизам?
Ме радуваат и поттикнуваат разни луѓе, дела, настани, секако. Дури и во нашето опустошено опкружување има чудесни енергии и сплетови. Светот во значајна мера е прекрасен.
Во романот Мèмед, црвена бандана и снегулка на Семездин Мехмединовиќ се вели: Постојат NOWS, вели Џулиан Барбур, постојат различни „сега“, и сите тие „сега“ егзистираат истовремено, како разни можности. Тоа е сè. Никој и ништо не патува од едно „сега“ во следното „сега“. Ние минуваме, времето не. Животот е како врабец што влетал во куќата на еден прозорец, а излетал низ друг.
Јована Матевска Атанасова е писателка која со текот на годините полека но убедливо се наметнува на нашата сцена како некој што умее да пишува. За време на Саемот на книгата годинава, ми паднаа в очи нејзините две сликовници, кои беа наградени со наградите на МАИ за најдобри остварувања во издаваштвото помеѓу два саема, а знаејќи дека годинава и нејзиниот роман за млади „Риба во(н) мрежа“ ја доби наградата „Пегаз“ за најдобар необјавен роман, освен фикцискиот, посакав да го истражам и нејзиниот писателски свет.
По професија е психолог, што се огледува во способноста да изгради ликови чиј внатрешен свет и психолошки развој делуваат убедливо. А нејзината фантазија и решеноста да ја пушти, барем во изминатиот период, да создава возбудливи книги за деца и млади, даваат одлични резултати.
Јована, изминатата година ти беше навистина плодна во поглед на објавувањето – сликовница, роман за млади и уште една сликовница. Сепак, ова претставува своевиден пресврт во поглед на твоите творечки интереси. Што ја разбуди во тебе писателката за деца и младинци?
Најверојатно писателот за деца и млади во мене се разбуди со мајчинството. Искрена да бидам, Јована од „прво-три“ во мене никогаш не порасна и не престана да си ја развива фантазијата. Пред да се родат моите деца не знаев дека најинтересна за набљудување и разработка е детската наивност и колку таа му овозможува на авторот да креира и расте, а паралелно и го ограничува. Има поуки што сакам да ги предадам и да бидат разбрани, такви што од малечка сум ги повторувала и осмислувала. Сѐ уште се случува да го здогледаме штрбавиот штрк кој е главен лик во наша и ничија друга приказна, или да прокоментираме за последиците од лошото поведение на Славка Палавка која никој не ја познава освен јас и ќерка ми. Се случува и да ме затресе анксиозноста дека залудно пишувам, ако со мојата вибрација не допрам најпрво до нив, до ќерките.
Со романот „Риба во(н) мрежа“ ја доби наградата „Пегаз“ на издавачката куќа „Арс ламина“ за најдобар необјавен роман за 2023 година. Интересно е што првпат со оваа награда се закити роман за тинејџери – возраст на која најмногу се губат читатели меѓу децата што сакале да читаат од мали. Според тебе, која е причината за тоа?
Точно е дека пубертетот од читателите создава нечитатели. Делумно, тоа се должи на сите промени кои се случуваат со детето во транзиција. Тогаш тинејџерот ја добива желбата за слобода (и идејата дека едукацијата е наметната од родителите), да си го пронајде своето место под сонцето, а честопати оваа потрага е помешана со прикриена бунтовност кон опкружувањето, иако вистината е дека несвесно ја насочува кон себе. Сепак, трендот (несоодветно е да се изедначи читањето со тренд!) да се чита е во пораст, сѐ почесто книгата е „моден додаток“ и го пробива фронтот на „урбана легенда“ помеѓу најмладите. Веќе не живееме заробени под лупата „бубалици“, така што книгата го добива приматот на извор на знаење, па дури и постоње.
Што се однесува до „Риба вон(н) мрежа“ сакав да им подарам на младите читатели книга што ќе го спои светот во стотина страници, оној нивниот, овој нашиот, електронскиот и книжевниот, носталгијата и ликвидноста на „сега и овде“, но, најважно од сѐ, таа да биде македонски производ по сите мерила и прописи. Свесно се втурнав во ризикот да пишувам за публика која се брои на прсти. Ниту една промена не настанала без влог.
Внатрешни страници од романот „Риба во(н) мрежа“
Во „Риба во(н) мрежа“ правиш спој на современите теми кои ги засегаат тинејџерите и родителите (како потребата/зависноста од екран, разидувањето на дигиталниот и реалниот живот…) со традицијата и културно-историското богатство на нашиот народ (историјата и убавините на Охрид, македонскиот јазик…). Дали првото е само „мамка“ за читателот да загриза во она што е вистински важно за размислување и правење во животот?
Дали би читале книга која е напишана на јазик за нас неразбирлив? Можеби и тоа беше стартната линија за „Риба во(н) мрежа“, покрај самата инспирација: како да се напише роман со актуелниот, емоционален жаргон на денешната „генерација З“? Македонската младина е доволно збунета, тргнувајќи од идентитет, преку историја, до јазик, што едноставно крева раце и сака побрзо да се слее низ ситото на глобалното село, да го избрише зацртаното од предците за поколенијата. Не можеме да читаме без да го спознаеме коренот. Покрај тоа што „Риба во(н) мрежа“ е роман, таа е и мала историска читанка, интерактивен водич, толковен речник на дијалектизми и фразеологизми, изобилува со хумор и досетливи забелешки кои на забавен начин поттикнуваат сочувство, а истовремено учат на добро однесување и почит кон повозрасните. Не можам да излезам од улогата на психолог додека пишувам 😊.
Неофицијално, визуелноста најефективно го заловува вниманието на младата публика, што ми е и омилениот дел од пишувањето – да не се придржувам до строгата и дефинирана прозна форма. Овој роман го прошарав со екрански снимки, со рачно изработени патокази, со табели и исечоци од хороскоп, едноставно дозволив да се подмладам и да зборувам со речникот на тинејџерите, нивната емоџи-комуникација и електронска писменост. Кога бев малечка ги „крадев“ книгите на мајка ми, а сега напишав книга која родителите ќе сакаат да ја украдат. Фузијата на две генерации во една книга, поточно три генерации, е продлабочување на меѓусебните врски на читателите. Она што со зборот се разделува, книгата го обединува.
Мислам дека Вернер Херцог еднаш кажа дека во денешно време, невозможно е ликот да западне во неволји и авантури сè додека со себе го има својот мобилен телефон и дека современа класична постапка за заплет е останувањето без телефон, нешто што и ти го правиш со Ника 😊. Како гледаш ти на темата?
Од една страна технологијата ни го доближува светот што веројатно никогаш не би го доживеале без неа. Лично, не се потпирам исклучиво врз удопствата понудени од технолошките пронајдоци. Потекнувам од времето на „прашај, па стигни“. Патеките нацртани од алгоритмите умеат да нѐ однесат во провалија, доколку будно не ги следиме знаците. Сите авантури кои нам поединечно и групно ни се случиле, во последната деценија, се поврзани со неменливата сила на невидливото: безжични врски и испразнети телефони. Почнуваме да живееме штом снема интернет, колку бизарно да звучи, сепак таква е равенката на денешницата. Како што и Ника во романот кажува „Денес јас бев риба вон мрежа, слободна, пливав низ уличките и спомените, видов повеќе од цела година, покрај Tik Tok, Youtube, Snapchat, Facebook, Instаgram, Twitter… а и побитно од сѐ што видов беше дека осетив.“
Ми пречи кога за одредени книги се набива етикетата дека тие не се „доволно добри“ затоа што обработуваат „површни“ теми. Со ваквиот став се удира и врз дел од читателската публика, а тоа во случајот би била тинејџерската. Стереотипите растат сѐ додека во очите на засегнатите не достигнат статус на обележување. Ние не ја создаваме само нарацијата во книгата, туку сме општествено одговорни и за наративот на младината.
Внатрешни страници од сликовницата „Бунтот на бројките“, со илустрации на Љупка Стојкова
Сликовницата „Бунтот на бројките“ е весело и шармантно четиво за децата, кое поттикнува на широко размислување за работите околу нас, додека „Шарени ириси“ е сликовница која нè турнува да размислуваме во длабочина за посериозни теми. Како психолог, кога би им ја читала едната, кога другата сликовница на твоите деца и зошто?
И двете сликовници го обработуваат прифаќањето, иако секоја уникатно и до различна длабочина. „Бунтот на бројките“ е суптилна проповед за стигматизирањето преку примерот на математиката и бројките, детската одбивност кон градителите на науката. Текстот цели кон школските деца, па оттаму и произлегуваат мултидисциплинарни игри кои не само што ја опфаќаат математиката, туку и географијата и македонскиот јазик. Мислам дека успешно го доловивме исчезнувањето на бројките така што по нивното заминување во приказната тие целосно исчезнуваат и од текстот. Нема да сретнете именка, придавка, прилог или предлог (единствена, двете, двајца, триаголник, четириножник) што во коренот содржи број сѐ додека тие повторно не се вратат на Земјата, а со самото тоа и во сликовницата. Сепак „Бунтот на бројките“ е за бунтовните деца кои сметаат дека бегањето од часови или ненапишаната домашна задача ги прави „кул“, па би им ја „подметнала“ ним.
„Шарени ириси“ е посериозна сликовница раскажана од дете, а свртена кон возрасните. Оваа интергенерациска симетрала е добар пример за социјалните трансакции, кој, како, од кого и што учи, дали е неблагородно да се спореди со „жртва“ човекот/детето кое живее во семејство со попреченост или правилната споредба би била „безусловна љубов“. Таткото и ќерката живеат во синхроницитет како ирисот и зеницата, едниот го регулира проширувањето и стеснувањето на другиот, а овде е скриена и метафората за минливоста. Поради ткивото што сликовницата го зафаќа, мислам дека би имала најсилен ефект кај преадолесцентите, да ги спреми и одврати од она што следува, а ќе го почувствуваат: срам од родителите, оладување кон блиските, колизија со животната езотерија. Едноставно, се залагам за емпатијата. Сакам да ја ширам како што умеам, пишувајќи и поттикнувајќи.
Внатрешни страници од сликовницата „Шарени ириси“, со илустрации на „Симонида Филипова Китановска
Се чини дека ти тргна соработката со издавачката куќа „Арс ламина“. Кај нив ги издаде последните три книги, а твои рецензии за книги се објавуваат редовно на нивниот блог под рубриката „Книжевно сокаче“. Колку односот писател-издавач е значаен за развојот на писателите, на издавачите и на книжевната сцена?
Дури сега разбрав што значи да се има едро во книжевните води. Имав среќа да ја искусам пловидбата со посветени професионалци што уживаат во тоа што го работат. Двете уреднички со кои досега соработував во „Арс Ламина“, Бисера Бендевска и Оливера Ќорвезироска, си имаат принципи на работа по кои се разликуваат и се препознатливи, но нивната главна цел е да го изделкаат делото до совршенство. Ако писателот живее помеѓу страниците, уредникот без сомнеж е ʼрбетникот на книгата. Ми се допаѓа кога постојат предлози, макар биле брутално искрени. Авторите треба да ја снижат самоувереноста која граничи со ароганција и да размислуваат за својот ракопис како родител за дете.
Многу е важно да добиеш одобрение од издавач кој се стреми кон разноликост, кон шаренила, доближува светски преводи и е еластичен кон создавањето нови домашни стандарди. Конкретно, да не беше соработката со „Арс Ламина“, „Шарени ириси“ ќе останеше текст без боја, без тридимензионалноста што се роди од скромни две странички.
Ќе си земам за право да зборувам во нивно име, како издавачки колектив тие не ги апострофираат афинитетите на грото читатели, туку во унијата ги вклучуваат и групите за кои поретко се размислува, а едни од нив се и лицата со попреченост. „Книжевно сокаче“ е продолжување на катетата – книжевни рецензии. И тука соработката не изостанува, дел од книгите кои ги обработувам се мој избор, а дел се предлог на издавачот. Прочитав романи и збирки како „Време на преправање“, „Почитувани бубачки“, „Повик за спас“, мали книжевни бисери што живееле во сенката на интернационалните бестселери, а се матката на европскиот постмодернизам.
Ти си од и живееш во Битола, град кој гордо ја дише културата. Но, дали живеењето на страна од книжевно-културното јадро, кое за жал мораме да признаеме дека е во Скопје, те прави да се чувствуваш како да пропушташ нешто?
Битола ми е вечна инспирација и не би ја сменила за ништо на светот. Со архитектурата и природата, според чии мерки учев како да раскажувам и опишувам до подробности, Битола го изгради мојот авторски сензибилитет. Но, мојот роден град сѐ повеќе се смалува во однос на културните случувања. Речиси и да нема книжевни фестивали или настани што би негувале традиција, како на пример во Охрид, Струга, Велес или Скопје. Зошто е тоа така, не знам. За жал, навистина пропуштам многу бидејќи не живеам во Скопје. Особено дружбата и контактот со пријателите од книжевната фела, или гостувањето на светски книжевник. Тоа не ме спречува да го искористам капацитетот на социјалните мрежи и медиуми за да останам помеѓу актуелноста. Тешко е да се одржува чекор кога професијата и хобито се два приклучоци во еден разделник.
Europe House Скопје во соработка со Умно.мк ја креира рубриката „Надреден знак“ во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумна на теми што нè засегаат.
Пишува: Алмира Фасљии Муарем, активистка за правата на Ромките
Репрезентативноста е многу важна. Доколку се прашувате зошто, одговорот е едноставен – на сите ни требаат позитивни примери за да нѐ претставуваат во најдоброто можно светло пред другите. Таков пример се државните репрезентации, кои преку врвни спортистки нѐ претставуваат на светско ниво и ја красат нашата татковина со освоените медали.
Репрезентативноста е многу важна. Таков пример се просветните работнички, кои со помош на својата работа им го осветлуваат патот на илјадници ученици, но и голем број од нив да ја изберат професорската работа како пример за нивната идна професија само затоа што овие професори им биле херои додека растеле во училишните клупи.
Репрезентативноста е многу важна. Таков пример се и здравствените работнички, чија професионалност спасува животи и го ублажува трнливиот пат кој го поминуваат пациентите и нивните најблиски. Токму на тој начин голем број млади ученички ја одбираат оваа професија, само затоа што виделе успешен пример.
Репрезентативноста е важна и во сите други професии кои можеби за човечкото око изгледаат како нетипични за да ги работи една жена. Такви примери се професиите кои се поврзани со транспорт, па така може да се пофалиме со жени возачи на автобуси, такси, пилоти… Такви примери се и жените што работат во невладиниот сектор, кои гласно говорот за неправдата со која се соочува одредена заедница или жена. Така гласот за борба за еднаквост се шири во сите сфери на живеење и може да се забележат позитивни промени и наративи кога некој се соочува со дискриминација и неправда.
Кога сме кај дискриминацијата, не може а да не се спомене ромската заедница. Заедница која со години се соочува со голем број проблеми при пристап до основните човекови права. Сите сведочиме за тоа како Општина Шуто Оризари, како најголема општина во која живее ромско население, но и општина во која има голем број жени кои се во репродуктивен период, долги години се соочуваше со недостиг на матичен гинеколог. Па така, во период од 10 години оваа општина подолго време се соочуваше со недостиг на гинеколог отколку што имаше достапни гинеколошки услуги од матичен гинеколог.
Да се биде дел од заедница која претставува малцинство во нашата држава и заедница која сѐ уште има тешкотии при остварување на своите права е голем предизвик, одговорност, но и мотивација за мене. Како млада и амбициозна Ромка, секогаш се стремев за правда и еднаквост во сите полиња за ромската заедница во нашата држава. Патот не секогаш беше лесен, особено кога се соочував со фактот дека ромската заедница сѐ уште нема целосен пристап до образование, домување, вработување, здравство и репродуктивна слобода. Тоа што е мотив за рушење на сите бариери за непречено уживање на основните човекови права и слободи е емпатијата кон сопствениот народ, желбата сите Ромки да бидат еманципирани и информирани за нивното право на образование и вработување, но особено правото да одлучуваат сами за себе и правото за грижа на своето репродуктивно здравје. Токму овој мотив е причина за мојот повеќегодишен активизам за директна работа со самата заедница. Тука морам да го напоменам и моето работно искуство во невладиниот сектор, односно во невладината организација ХЕРА – Асоцијација за здравствена едукација и истражување, која повеќе од 18 години нуди бесплатни гинеколошки услуги, информации и едукации за ромското население во Општина Шуто Оризари преку Младинскиот центар „Сакам да знам“, а токму преку мојот ангажман се олеснува поврзаноста и пристапот на организацијата со ромската заедница. Најдобар пример за тоа се и искуствата на сите досегашни посетители на нашиот Младински центар, кој многу често претставува мост за градење доверба кон другите граѓани и институции.
Ова е доказ за тоа колку е важно да се има успешен репрезентативен модел насекаде околу нас. На тој начин се гради доверба и се рушат стереотипите и предрасудите, а малцинствата кои со години живеат на маргините на општеството добиваат можност да си ги остваруваат своите права. Исто така, репрезентативноста е важна поради непобедливиот факт дека довербата се гради токму кога ќе се забележи некој што ни е близок. Затоа е важно во сите професии, во сите институции и на сите места каде што се носат одлуки да се има репрезентативен модел за таа проблематика. Затоа што само Ромка може најдобро да ги разбере проблемите со кои се соочува нејзината заедница и токму поради тоа е важно да биде вклучена во процесите на носење одлуки.
Годинава, на Саемот на книгата во очи ми падна „Ветерната приказна“, една прекрасна книга – прво како предмет, а потоа, за среќа, и содржински ми ги оправда високите очекувања.
Со оглед на тоа што како човештво си го живееме сечењето на планетарната гранка на којашто седиме, има многу книги за деца што се занимаваат со оваа тематика. Меѓутоа, оваа книга со толкава суптилност и вештина ги пренесува најважните еколошки пораки до децата, поканувајќи ги да ѝ се придружат во авантурата на Верта, девојчето кое тргнува да го врати ветерот и да го спаси својот свет од замирање, што едноставно плени.
„Ветерната приказна“ е дело на Ника Гавровска со илустрации на Наташа Андонова и е издание на малата издавачка куќа „Гаврош“, во сопственост на Ника. Бидејќи Ника со години е дел од издавачката сцена – како уредник, дизајнер, автор…, а е и издавач со специјализирано издавачко образование, разврзавме муабет на авторско-издавачко-детско-еколошки теми, сите важни за нашата иднина.
Ника, ти си една од двајцата во Македонија за кои имам слушнато дека студирале издаваштво. Како дојде до таа одлука и какво искуство ти беа постдипломските?
Многу, многу одамна, сакав да студирам драматургија на Факултетот за драмски уметности во Скопје. И додека чекав да се отвори класа, а за да не си го арчам времето, се запишав на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје и почнав со студиите по Француски јазик и книжевност, а наместо јазик под Б, одбрав предмети од катедрата за Историја на уметност т.е. византиска уметност. Имав фантастични професори, луѓе кои ми го променија животниот пат: Калиопа Петрушевска, Илинка Митрева, Елисавета Поповска, Драги Михајловски, Анета Серафимова, а подоцна и Владимир Мартиновски и Лидија Капушевска-Дракулевска… Кога го открив книжевниот превод не сакав да го напуштам. Од оваа перспектива гледам дека тој афинитет кон мешаниот дискурс, амалгамот од текст и слика бил присутен и за време на студиите. Јас немав дилема дека сакам да се занимавам со книжевност/текст/раскажување, ама во тој период ни оддалеку немав идеја дека ќе се занимавам со издаваштво. Можеби токму тој креативен процес во преведувањето, читањето и препрочитувањето, пишувањето и препишувањето е налик уредничката и редакторската работа. Едновремено, додека бев студент, моите родители го водеа бифето на Мултимедијалниот центар „Мала станица“ на Националната галерија, и во тој период тој простор вдоми многу настани од сферата на културата. Во тој амбиент, функционираше книжарницата на „Или-Или“, а Игор Исаковски редовно правеше промоции на проектите од неговата издавачка куќа „Блесок“. Тие спомени за мене се бесценети зашто тогаш за првпат имав можност да ѕирнам зад завесите на една издавачка куќа. Можеби токму тоа било некој прв импулс.
Постдипломските за издаваштво во Лориен, Бретања беа овозможени со стипендија од Француската влада. Главниот корпус предмети беа од типот: француска и франкофонски книжевности, превод, типографија и ликовно обликување, авторски права, уредничка политика итн.., а повеќето предавачи вклучени во образовниот процес беа луѓе од светот на издаваштвото. Од тој аспект, искуството беше незаменливо поради тоа што имавме ексклузивна можност да поминеме низ сите алки од синџирот на издавачката индустрија, а и поради тоа што како група бевме спој на луѓе од различни места во светот – секој беше дојден со сопствениот багаж од својот контекст што дополнително ја збогати размената на искуства.
А, времето поминато во Бретања на крајбрежјето на океанот, пределот на ветерниците, несомнено оставило свој печат на опустошениот пејзаж од почетокот на „Ветерната приказна“.
Во секој случај, Франција е една од земјите кои се колевка на современото издаваштво во Европа. И од тој аспект, привилегијата на студирањето токму таму беше преносот на систематизираните знаења за издаваштвото, кое кај нив функционира како совршено разработен и дефиниран систем.
Лориен, Бретања (фотографија од архивата на Ника)
И, потоа, се врати во Македонија. Колку од знаењето што го стекна е применливо тука?
Применливо дефинитивно не е. Затоа што работите тука ни одблизу не наликуваат на тој амбиент таму. Ајде да појдеме од тоа дека ние немаме дистрибуција. Немаме агенти за авторски права и правници кои се занимаваат само со таа област, па сè уште постои сива зона на што-кој-како. Потоа, зад секоја книжарница стои одредена издавачка куќа, значи немаме независни книжарници и сè дури тоа е така ние имаме проблем. Франција е како Левијатан од издавачи. Пазарот е многу поголем, во и надвор од неа, а и читателската култура е на многу високо ниво. За време на студиите неслучајно избрав пракса во мала издавачка куќа ФЛБЛ (FLBLB) во Поатје, оти бев свесна дека ќе се вратам тука и сакав да направам реална паралела со издавачка куќа кај нас, во случајот, со „Или-Или“.
Сепак, применливо не е, дури понекогаш мислам дека и е недостаток. Ниедни студии не можат да те опремат за овој див амбиент тука, каде треба да научиш како да се бориш против ветерници. Да не се лажеме, фрустрации и проблеми имаат и издавачите во Франција, не станува збор за идеализирање на тоа таму, едноставно амбиентот е стимулативен, додека оваа наша стихија како жив песок те вовлекува да потонеш, заедно со секоја добра иницијатива, каква што беше онаа за Агенцијата за книга. Не знам, можеби тоа ќе биде улогата на „Гаврош“, да даде стимул и верба дека можеме да го промениме нашиот пејзаж. Нѐ чека работа.
Кога и како ти се роди идејата за „Гаврош“? И зошто баш „Гаврош“?
На „Гаврош“ му требаше време да созрее и како идеја, но и јас да се почувствувам подготвена да се нафатам на таа авантура. Инаку, името „Гаврош“ нема никаква врска со моето презиме😊. Секој што го читал романот „Клетници“ од Виктор Иго не може a да не го памети ликот на Гаврош, парискиот гамен, кој не само што е симбол на заборавените деца од улица, оние коишто секојдневно ги игнорираме, туку е и симбол и жртва на Француската револуција. И, се разбира, тука е и основната идеја дека издавачката куќа ќе се занимава со детска книжевност.
Изданијата на „Гаврош“ на Саемот на книгата 2023
Изданијата на „Гаврош“ од естетска гледна точка се книги што би посакал да ги има секој библиофил. Како успеваш да најдеш средства за нив и дали е самоодржливо твоето издаваштво?
Во формирањето на „Гаврош“ си поставив критериуми од кои решив дека нема да отстапам. Кога станува збор за книгите за деца, ниеден избор не е случаен. А книжевноста за деца е онаа која го поттикнува секојдневниот ритуал кој се остварува меѓу читачот и детето, читателот во зародиш. Сликовницата, тој квадратен предмет е оној што го овозможува преминот во светот на фикцијата.
Изданијата на „Гаврош“ не се пркос на електронските изданија, кои се тука, ќе постојат и ние не можеме да избегаме од нив. Тие се повеќе одговор на масовната продукција каде што се стимулира и симулира еден тотален дисреспект на читателското око.
А каде се наоѓаат финансии? Јас секоја година конкурирам во Министерството за култура и во Град Скопје. Меѓутоа, ние не можеме да се потпреме само на таа поддршка и голем дел од овие изданија се самофинансирани. Затоа што сметам дека тоа е единствената можност да ја реализираш сопствената визија – колку што можеш, колку што ти држи чергата…
„Бел“ (фотографија и скица)
Одвај чекам да поразговараме за „Ветерната приказна“, која беше и повод за овој разговор. Но, пред тоа, кажи ми збор-два за другите книги што ги имаш напишано и кои ти се најдрагите изданија на „Гаврош“?
„Бел“ е љубовна приказна меѓу детето Бел и Месечината, којашто еден ден ќе го здогледа во паркот и ќе тргне по него и практично никогаш повеќе нема да го напушти. Ќе го набљудува и оддалеку. На некој начин е приказна за неприкосновената љубов каква што е мајчинската.
И во „Бамбино“ е видлив твојот родителски порив за пишување на приказната.
Можеби, „Бамбино“ навистина има врска со раѓањето на син ми Никита, кога ми стана јасно дека нашата навидум еманципирана средина сепак има одредени очекувања од машкото дете. Дека сѐ уште постои поделба како и во родителскиот пристап, така и во околината. Па така, „Бамбино“ стана приказна за односот меѓу таткото Брада и малиот Бамбино и строгите татковски очекувања дека во даден момент тој треба да престане да биде дете и да го подготви да стане „маж“. За среќа, Брада ќе се разбуди од длабокиот сон на тагата пред да биде доцна.
Во „Бамбино“ ја обработуваш и темата за смртта на мајката, тема која во нашава презаштитнички настроена современост пред децата често се одбегнува или се ублажува…
Првото издание на „Гаврош“ е мојата најдрага сликовница – „Сигрид и ноќта“, на шведскиот автор Јонс Мелгрен, во која основната тема е загубата и тагата по загубата. На промоцијата во Скопје во тогаш постоечката „Менада“ имаше реакции од публиката токму за ова што го зборуваш, дека нашиот менталитет, нашата култура е таква што практично ние тие теми ги одолговлекуваме, ги заобиколуваме, го заштитуваме колку што можеме повеќе детето. Дури ни јас не се сеќавам дека сум била на погреб како дете. Одговорот на Јонс беше дека во нордиските земји тие не само што не ја избегнуваат таа тема, туку се обидуваат колку што е можно повеќе да биде застапена во книжевноста за деца. Зарем нема деца кои не загубиле некого? Макар тоа да е и милениче. И тогаш кога детето се чувствува осамено во својата несреќа, мисли дека само нему му се случува вакво нешто, тогаш во својата книга ќе открие и препознае дека и некој друг поминува низ истото и тоа е неверојатна утеха.
П.С. Во „Бамбино“ не е нагласено дека мајката е почината, туку дека заминала. За мене беше важно нејзиното отсуство и неможноста да го заштити своето дете од строгиот татко. Колку што таа беше присутна во „Бел“ и секогаш е тука за него, дури и од сенка, тука ме водеше стравот од тоа, а што без „мене“ кога двајцата ќе бидат препуштени еден на друг. Се разбира, не појдов од тоа да го осудам Брада за неговата суровост, само да ја разберам. 🙂
„Ветерната приказна“
„Ветерната приказна“😊. Ова е една прекрасна книга, како предмет, но и книга со моќна приказна преку која децата заедно со Верта на еден волшебен начин ги откриваат еколошките предизвици на нашето време и начинот на кој можеме да се соочиме со нив како индивидуалци и како колектив. Како течеше целиот процес на креирање на книгата, која е дел од еден поголем проект, именуван The Ways of The Heroes?
„Ветерната приказна“, како приказната за Верта и нејзиниот дедо во светот без ветер и китот Гра е приказна која живееше во мене многу одамна, долго пред постоењето на „Гаврош“. Проектот „The Ways of The Heroes“ е мозаик од седум партнери, а предводник е Македонскиот народен театар. Кога беше одобрен од програмата „Креативна Европа“ на Европската унија, се договоривме дека работата ќе оди верижно. Идејата на партнерите од Србија „Ехо Анимато“, беше да се снимат 12 кратки документарни филмови за 12 поединци, по двајца од секоја од шесте земји – поединци кои прават промени на микроплан, кои можат да инспирираат и во чии дела и јас и ти би можеле да се препознаеме. Процесот на селекција беше долг, снимањето траеше цела година и јас и Наташа Андонова сфативме дека не можеме да чекаме да завршат, па тргнавме полека да го конструираме светот на фикцијата.
Илустрации од „Ветерната приказна“
Ама низ приказната има и изјави од снимените видеа…
Да. Со Наташа појдовме од тоа да го изградиме светот на „Ветерната приказна“, а потоа во него ги внесувавме 12-те ликови. И беше многу ризично – дали овие луѓе кои постојат во реалниот свет ќе успеат да го вдишат светот на фикцијата и дали ќе функционираат во светот на Верта, дали ќе успеат, секој на свој начин да ѝ помогнат во нејзината авантура…
Процесот беше обратен и беше прашање на експеримент. Практично, јас се запознав со моите ликови кога излегоа кратките документарни филмови, и тогаш ги внесов нивните цитати во приказните. Потоа, откако излезе книгата, за време на промоциите на изданијата во сите партнерски земји, и кога ги запознав овие ликови од фикцијата во живо тоа беше тотално надреално искуство. Јас живеев со нивните видеоинсерти додека ја пишував приказната, а кога ги запознав вистинските Кристина, Силво, Елмедина… не можев а да не ги перципирам како ликови од приказната.
А како тие се доживеаја себеси како ликови од приказната полна со „мит и магија“?
Многу, многу интересно. И со сите има по некоја интересна анегдота. На пример, шивачката Маја Модријан од Словенија, илустраторката Наташа реши да ја претстави со фустан со милион фиоки. И кога Маја ја доби книгата, вчудоневидена нè праша „од каде знаевте дека имам опсесија со фиоки“ за потоа да ни испрати фотографии од нејзината колекција на мали фиоки. Силво Рожман од Словенија пак, којшто ѝ го дава јаболчето што на крајот ќе го спаси светот на Верта, дојде на промоцијата со неговиот сок од јаболка и верувајте дека тоа беше најубавиот сок што во животот го имам пробано. И така натака…
Колкав предизвик беше „Ветерната приказна“ за илустраторката, а и од уреднички аспект?
Наташа Андонова направи повеќе од триста цртежи во јаглен техника, на различни хартии. Нејзиното ателје во еден момент беше преплавено од хартии. Овие цртежи потоа ги скениравме еден по еден, ги чистевме дигитално еден по еден и тоа беше можеби најмачниот дел од работата. Ризикот се состоеше во тоа како јагленот ќе се однесува на хартијата за печатење по дигиталниот пренос и затоа многу внимателно ја биравме и хартијата на којашто требаше да биде испечатена книгата. Првенствено идејата беше приказната да се печати на многу поголем формат и книгата да има многу помалку страници, но откако „забегавме“ – и јас со приказната, и Наташа со илустрациите што го следеа дејството, форматот мораше да се смали.
Настрана од пишувањето на приказната, најубавиот дел беше создавањето на книгата. Создавањето на една илустрирана книга се случува токму во моментот кога се спојуваат сликата и текстот на страниците. Практично кога се прави преломот. Имено, јас уживам во тој процес многу повеќе отколку во пишувањето на приказната и се чувствувам најкомотно, исто како да се наоѓам во студио за монтажа. Токму тука се создава ритамот на раскажувањето, вербално и визуелно и тука се раѓа магијата на книгата.
А од аспект на уредништво, ова беше на ниво на докторат, затоа што изданието е преведено и на сите партнерски јазици. Проблемот се состоеше во тоа што проектот „Патишатата на хероите“ е пишуван две години пред почетокот на пандемијата и никој ни насон не можеше да предвиди колку ќе порасне цената на хартијата. Па затоа, додека работев со петмина преведувачи паралелно, книгата се преведе на српски, словенечки, грчки, италијански и босански, меѓутоа испечативме многу помали тиражи од предвидените, симболични тиражи.
Страници од „Ветерната приказна“
Една од важните теми во книгата, настрана од еколошките, е темата на заборавот. Зошто ѝ даде особено место и кои се другите теми што тебе ти се важни, а кои можеби толку не доаѓаат до израз?
Во голема мера, „Бел“, па и „Бамбино“ и „Ветерната“ се приказни коишто кружат околу стравовите. И ако треба да го лоцирам основниот генератор за овие приказни, тоа се моите основни лични стравови.
Во релацијата меѓу Верта и дедо ѝ е вплотена таа интимна тема, темата на заборавот, на деменцијата. Неименуваниот дедо секој ден заборава сè повеќе. Оттука, основниот мотив на Верта да тргне во потрага по ветерот е од многу лична природа.
Се разбира, стравот од заборав ја подразбира борбата да се сочуваат спомените. Често, спомените се единствената утеха за загубата и стануваат тајно прибежиште во кое одиме секојпат кога реалноста станува неподнослива.
Од еколошка гледна точка, кои ти се најголемите стравови?
Ми се чини како заблуда дека најмрачните стравови околу уништувањето на оваа планета сѐ уште да ги врзуваме за некоја далечна иднина. За жал тие ги живееме и денес, скриени зад сечиј несовесен потег. Вистината е дека два дена несобраното ѓубре во главниот град среде лето беше краток трејлер за можното сценарио за една еколошка катастрофа во нашето зацементирано и урбанизирано легло. Ми се чини дека основниот проблем е сфаќање на одредени состојби здраво за готово. Пандемијата ги разбуди моите најдлабоки стравови, ама ја разбуди и мојата фантазија. Никогаш не сум мислела дека носењето на маска ќе ми понуди удобност. А сепак, светот на Верта без ветер исполнет со магла, го живееме речиси секоја зима, по неколку денови, а некогаш и подолго.
Ние возрасните ај што ги ставаме работите под тепих, ама од друга страна, се плашам дека на децата, уште не влезени како што треба во светот, им накалемуваме преголем товар дека е нивна задача да ги средуваат еколошките проблеми што упорно ги натрупуваме.
Товар или мисија, зависи како ќе го именуваме. Секоја генерација со своето бреме. Можеби бремето на оваа генерација што доаѓа е, имено, да се износи со консеквенциите од нашето несовесно делување. Така што, тоа може да биде и мотивација за многу млади луѓе. Подигањето на свеста околу тие прашања не мислам дека е товар, туку можеби најголемиот дар што можеме да им го дадеме. Практично, еден од главните предизвици на „Ветерната приказна“ од самиот почеток беше како овие теми кои можат да бидат товар или бреме, да ги адаптираме на начин на којшто приказната ќе ја разбуди свеста, без да се наметне дидактика по секоја цена – немој вака, зошто така… Затоа што, преку метафората за отсуството на ветерот и она патување низ светот, колку и да е бајковит и нереален оној свет на Верта, може да се види широката слика – дека сечењето на една шума не го засега само ветерниот залив, го засега целиот свет, дека постои поврзаност помеѓу сè.
И, за крај, уште едно прашање за една приказна што некако прерано заврши. Што се случи со твојата кафе-книжарница „Гаврош“?
Понекогаш, за судбината на некои проекти постои и факторот на forcemajeure. Еден незавршен проект на „Гаврош“, делумно неуспешен заради почетокот на пандемијата, беше кафе-книжарницата „Гаврош“, што функционираше многу кратко, само една година, и беше обид за книжарница специјализирана само за илустрирана книжевност, со предност на детската книжевност. Во моментот не бев подготвена да се износам сосема со таа приказна, а почетокот на пандемијата практично си го направи своето, па поради неизвесноста на ситуацијата бев принудена да се повлечам од просторот. Меѓутоа, тоа не е завршен проект, туку проект ставен на пауза и се надевам дека во некоја блиска иднина ќе може да му се вратам.
Младите го држат клучот за нашата иднина, а нивниот ангажман со уметноста, вклучувајќи ги музиката и книжевноста, игра главна улога во обликувањето на нивните сознанија и перспективи за реалниот свет и истовремено во обликувањето на судбината на Европа. Уметничката експресија е моќна алатка преку која младите ги изразуваат своите ставови за светот што е во постојано движење. Уметничките изрази веќе долго време се медиум за општествено размислување, а врската на актуелната генерација со уметноста, книжевноста и музиката обезбедува нишка преку која тие љубопитно ги откриваат универзалните прашања.
Младите и современите уметнички медиуми
Денешната младина сè повеќе се поврзува со различни форми на уметност и музика поради широката достапност на дигиталните платформи и социјалните медиуми. Тие ги користат овие медиуми за да ги изразат своите ставови, знаења, чувства и грижи за светот што ги опкружува. Нивниот допир со светот е динамичен, брз и променлив. Книжевноста, музиката и визуелната уметност служат како моќни алатки за пренесување пораки, стимулирање на критичкото размислување, поттикнувајќи интелектуални разговори како што се сегашните актуелни теми за иднината и промените на животната средина. Со вклучувањето во овие уметнички медиуми, младите поединци стануваат активни учесници во обликувањето на интелектуалното ткиво што подоцна ќе прерасне во критички извор на новата генерација.
„Музичари или Концерт на младите“ (1595) од Караваџо
Интересот на младите длабоко понира во различни уметнички медиуми, создавајќи длабока врска што ги обликува нивните идентитети, перспективи и аспирации. Од визуелна уметност и литература до музика и филм, уметничките изрази служат како ескапизам за младите да ја истражуваат својата креативност, да ги изразат своите мисли и со тоа да им се овозможи слободно придвижување и маневрирање со светот. Преку уметничките медиуми, младите наоѓаат патишта за самоизразување, како и платформи за предизвикување на општествени норми, критичко размислување и застапување за општествени промени. Имајќи предвид дека се наоѓаме во епоха на невиден технолошки напредок, дигиталниот пејзаж дополнително го засилува ангажманот на младите со различните уметнички медиуми, овозможувајќи им да се поврзат и да ги споделат своите идеи и мислења на глобално ниво. Со искористувањето на моќта на уметничките медиуми, младите продолжуваат да ги обликуваат сопствените наративи, да ја редефинираат сликата на културата и да поттикнуваат чувство на обединување што го засилува нивниот стремеж за поинклузивна и поавтентична иднина.
Музика: безвременски израз на младешки дух
Иако музиката и уметноста ја делат заедничката цел на уметничко изразување, тие сепак нудат различни гледишта за креативна експресија. Музиката, преку својата аудитивна природа, поседува моќ да предизвикува емоции и да создаде заедничко афективно искуство помеѓу слушателите. Може да послужи како катализатор за колективна акција, обединувајќи различни поединци под една заедничка кауза. Низ историјата, особено во 20 и 21 век, музиката видно се издвојува од другите уметности и се покажува како моќна сила способна да изврши големо влијание врз промените во светот.
Така, можеме да ја земеме џез-музиката, со своите живописни ритми и импровизирачката природа и да ја поврземе со енергијата и динамичниот дух на младите. Вкоренет во афроамериканската култура, џезот како жанр влегува во новите модерни хибридни жанрови што стануваат сѐ повеќе дел од креативниот идентитет на младите генерации. Способноста на жанрот да се адаптира и да иновира ја одразува суштината на младоста, односно го одразува тој аспект на поместување на границите и прифаќање на промените. Имагинацијата на младите слушатели оди чекор подалеку кога нивните интереси во музиката почнуваат да надминуваат какви било жанровски определби и не се плашат да експериментираат со музичкиот репертоар што е моментално понуден на сцената. Уметноста, но поконкретно музиката отсекогаш била стожерната алатка за експресија кај младите и токму со експериментирањето денешните музички автори стануваат сѐ поблиски до својата публика и отвораат теми што тангираат лични или колективни идеолошки ставови. За разлика од музиката во минатото, современата музика е во постојан чекор со модерните трендови и служи како средство за емоционално ослободување, поттикнувајќи чувство на припадност и емпатија кај младите кои наоѓаат утеха во стиховите и мелодиите на песните.
Музиката надминува секакви возрасни, родови, идеолошки и етнички граници, а нејзиното влијание најмногу може да се следи низ објективот на помладите генерации. Таков пример имаме со најпознатиот англиски рок-бенд, „Битлс“, кој се појави како културен феномен во шеесеттите години на минатиот век, оставајќи неизбришлива трага во општеството. „Битлс“[1] и другите влијателни уметници од нивното време ја искористија својата платформа за да ги предизвикаат општествените норми и да ја подигнат свеста за важни прашања, како што се граѓанските права, војната и зачувувањето на животната средина. Меѓутоа, ефектот на „Битлс“ не престана да се шири и во поновите музички форми и во музиките на младите артисти. Кога ќе се споредат денешните актуелни песни со оние од минатото, ќе се увиди дека денешната музика алудира на аспектите од современото општество, односно е креирана во контекст и во постојан флукс. Музиката, денес, негува едно прекрасно чувство на заедништво, нуди медиум за самоизразување и служи како водич за младите поединци додека се обидуваат да го најдат своето место во модерната доба.
Денешната младина, преку нивниот ангажман со музиката, книжевноста и уметноста, активно го обликуваат своето разбирање за светот и влијаат во обликувањето на иднината. Динамичноста на музиката се идентификува со младешкиот дух на новите генерации и на тој начин ја доловува суштината на нивната креативна енергија и го поттикнува индивидуалното изразување без никакви ограничувања. Понатаму, спротивставените патишта на изразување обезбедени од музиката и уметноста им овозможуваат на младите поединци да се вклучат во еколошките прашања од различни перспективи. Како чувари на иднината, од големо значење е младите да продолжат да го истражуваат безвременото знаење што го нуди уметноста и да не престанат да експериментираат користејќи ја својата креативност за да инспирираат позитивни промени во светот. Со тоа, тие ја имаат моќта да ја трансформираат нашата колективна иднина и да изградат одржлив свет за генерациите што доаѓаат.
Доротеа Огненовска
[1] Нивната музика не само што ги освои срцата на милиони луѓе туку стана и средство за општествени и политички промени. Песните како „Imagine“ од Џон Ленон станаа химни на мирот, залагајќи се за свет ослободен од сите поделби и (воени) конфликти. Нивната музика стана собирен крик за една генерација, која копнее за промени, истовремено инспирирајќи активизам за обликување на колективната свест на младите.
Работната недела ја завршивме во посетата #EUwithYou на Крушево – шармантниот и историски град сместен во живописните предели на нашата земја, а годинава и прогласен за Град на Културата!
Со 1.220 метри надморска височина, Крушево претставува највисокиот град на Балканот. Додека талкате низ улиците на овој планински скапоцен камен, ќе откриете место богато со култура, глетки кои одземаат здив и топло гостопримство.
Започнете го вашето патување во срцето на Крушево, каде што главниот плоштад, ве чека со својата уникатна атмосфера. Плоштадот е опкружен со традиционални камени куќи кои се симбиоза на влашката (епирската) и мијачката (галичката) архитектура и симпатични кафулиња, совршени за уживање во шолја турско кафе и во вкусните локални слатки (локуми, пуслици/целуфки, слатко од аронија).
Вљубениците во историјата ќе уживаат во истражувањето на наследството на градот. Не пропуштајте го Музејот на Никола Мартиноски, големиот македонски сликар.
Посетете го Мечкин Камен, каде се наоѓа и полетувалиштето за сите љубители на летањето со параглајдери.
Љубителите на природата ќе бидат маѓепсани од недопрените предели околу Крушево. Врзете ги планинарските чизми и тргнете на патување низ планината Баба, која нуди плејада на патеки за сите нивоа на вештини. Потопете се во спокојството на шумите, вдишете го свежиот планински воздух и уживајте во спокојството на недопрената дивина.
Ниту една посета на Крушево не би била целосна без уживање во локалната кујна. Искусете ги традиционалните македонски јадења како тавче гравче, ајвар и пастрмајлија. Градот е познат и по одличното вино, па не заборавајте да го поврзете вашиот оброк со чаша локално произведено вино.
Зад секое сокаче Крушево крие уште една нова приказна! Затоа испланирајте го Вашиот следен викенд во Крушево.
