Разговараше: Наташа Атанасова
Писателка, преведувачка и професорка. Активистка, феминистка и оптимистка. Отворена, директна и полна со хумор. Би се занимавала само со пишување, да не е тоа невозможна мисија. Си го сака книжевниот превод, ама смета дека е крајно неисплатлив, без никаква поддршка од државата и дека затоа преведувачите добиваат третман и на амали. Работи како професорка по книжевност и превод на Катедрата за англиски и константно се надградува, така што тоа ѝ помага и во пишувањето. Румена Бужаровска е пример за жена која со сите сили се труди работите што ѝ се јасни да ги направи јавни, а ова интервју кое настана како дел од нејзината соработка со Europe House на проектот Вавилон, е уште еден придонес во таа насока.
Како изгледа твојот творечки процес, т.е. создавањето и комплетирањето на еден расказ од празен екран до испечатени страници меѓу корици?
Не пишувам често и не пишувам секој ден. Творечкиот процес е долг… тој тлее, мора да се инспирирате, мора да научите некои работи, да направите некои истражувања за да напишете нешто. Прво размислувам, набљудувам, правам концепт, правам скици и потоа седнувам да пишувам. Мразам да губам време на бесцелно пишување, па потоа да се мачам од тоа што сум го напишала да извадам нешто што е добро или не е добро. Дури кога ми е спремен расказот во главата седнувам и за релативно кратко време ги завршувам работите. Ама после правам ревизија, со која си го подобрувам текстот. Во Македонија немаме многу силна уредничка култура, каде што всушност писателите подложат на сериозно уредување на секоја реченица – и содржински, и структурно, па сега, преведувајќи ги сопствените раскази, сфаќам дека преводот многу ми помага сама да си го направам тоа на моите текстови.
Твоите раскази изобилуваат со хумор, а и докторираше на истата тема. Со хуморот, од една страна, може на безболен начин да се плесне вистината в очи, а од друга, човек ќе се насмее, ќе му олесни од тежината на секојдневието… Постои ли граница од каде што смешното престанува да биде смешно и станува горчливо?
Многу е битно кој го произведува хуморот и која е неговата „жртва“. Хуморот би требало да има критичка функција и да се користи како алатка за да се подријат некои веќе воспоставени односи на моќ. Ако исмеваните во хуморот се тие што во општеството и онака немаат моќ, тогаш хуморот не би рекла дека е горчлив, туку невкусен. И така, имаме многу расистички, шовинистички хумор… Па, кај нас луѓето се смеат само ако се каже „пе*ер“ или „пи*ка“ на сцена. Толку се репресирани во општеството, што за нив сексот е табу, хомосексуалноста е табу, женскоста е табу… Меѓутоа, исто така гледаме и многу етничко-шовинистички вицеви на сметка на Албанците, Ромите. Така што тие ха-ха вицеви од страна, коишто ги исмеваат послабите се анахрони, остатоци од ригидно минато.
Многу често луѓето се исмеваат со тоа што кажуваат дека едниов бил политички коректен, а другиот политички некоректен хумор, што нема врска. Не, вториов не е политички некоректен хумор, тој е простачки. Ама често овие изрази од страна на тие некои сè уште постоечки елити се употребуваат, всушност, за да ги подријат процесите на еманципација и на разбирање.
Ти си и феминистка-активистка и често велиш дека си оптимистка. На полето на правата на жените, според тоа како се одвиваат работите во светот (Полска, Алабама, Авганистан…), што мораме да правиме за да не зачекориме кон дистописка иднина како од „Приказна на робинката“ на Атвуд?
Свесно ги одбивам вестите за тоа што се случува во Авганистан, затоа што не можам ништо да направам и само се чувствувам безнадежно. А ако не сум оптимист, би била паразит – ништо не би правела, зашто, нели, ништо не функционира, светот не е добро место за живеење, секогаш било лошо… Можеби очекуваме пребрз прогрес, иако тој и онака е брз. Пред сто години жените немале право на глас, не сме смееле да носиме пантолони, не сме смееле да се разведуваме, не сме имале право на сопствените тела… Сè уште немаме право на сопствените тела и во Европа, еве во Полска, сè уште тоа право се обидуваат да ни го одземат, меѓутоа никогаш не се зборувало толку за овие теми, никогаш не била толку висока свеста. Денес жените кои се во своите рани 20-ти години се многу посвесни за своите права и каде се границите помеѓу пристојното и непристојното однесување. Порано немавме имиња за некои феномени, а сега имаме mansplaining или мажјаснување, manspreading имаше предлог да се преведе како окурпација, работиме на превод на manterrupting, gaslighting… Кога се зборува за овие работи, знаеме дека станува збор за феномени што им се случуваат на сите, а не како порано да се прашуваме дали нешто не е во ред со нас. Затоа, не верувам дека туку-така ќе ги изгубиме стекнатите права.
Твоите раскази заживеаја на театарските штици во Скопје, во Љубљана, во Белград. Неодамна гостуваше на Фестивалот на светската книжевност во Загреб. Книгите ти се преведуваат на многу јазици, а најново видовме дека „Мојот маж“ ќе излезе во Франција во издание на „Галимар“. Се пишува, се зборува, се отвораат дискусии на темите за кои пишуваш, меѓутоа само во еден затворен интелектуален круг. Има ли начин да се допре до обичниот човек, кој не ни размислува дека нерамноправноста е неправедна?
Книжевноста никогаш не допирала до некои огромни народни маси, и не случајно тиражите се мали. Секогаш постоела една клучна мала група луѓе кои ги правеле промените во општеството и културата. Книжевноста е само дел од целиот тој процес.
Е, сега, друго е прашањето колку нашата држава има стратегија за поддржување на културата. Пари за култура никогаш нема, сè што правиме ние од културниот сектор е некако панк, сè е про боно, се чини дека независните културни работници како најмногу да се борат со ветерници. Стварно им се воодушевувам како успеваат да врзат крај со крај и како имаат стимул да ги прават тие работи оти како никој да не се грижи за нив.
И, уште нешто – велиш дека дознаваат само луѓето во интелектуалната јавност. А и овие вести што стигнуваат до тебе, стигнуваат заради Фејсбук, затоа што сум ги објавила јас или мојот издавач. Ако ние не го направиме тоа, буквално нема ни да се дознае. Сите од културата користиме друштвени мрежи како начин да ѝ соопштиме на јавноста што сме направиле, затоа што не постои друг механизам, иако на моменти ни е непријатно да го правиме тоа. Друштвените мрежи станаа главен гласник, лажните вести се шират лесно а и владата базира свои одлуки на тоа што го гледа на Фејсбук, а не врз основа на истражувања, анкети или некое знаење… Многу се дилетантски тие односи кај нас, ама тоа е – млада држава, младо општество, некако на погрешна нога имаме застанато со корупцијата и никако да се средиме.
Да, корупцијата. Заедно со нискиот стандард ѝ даваат ветер во грб на летаргијата која ги иселува луѓето од земјава. Тоа е темата и на твојата последна збирка „Не одам никаде“. Ако те прашаат младите дали вреди да се остане тука, што би им кажала?
Би им кажала дека е убаво да шетаат и да видат како функционираат работите надвор. Убаво би било после да се вратат тука и да ги искористат тие искуства. Македонија е прекрасна земја, Скопје е прекрасен град, но секојпат кога ќе излезете надвор гледате како некои работи можат подобро да функционираат. Меѓутоа, да им препорачаш на луѓе што немаат пари да патуваат е многу неодговорно. Некогаш кога ќе ги прашам студентите за тоа, гледам дека голем дел од нив не излегле од државата зашто економски се загрозени. И нормално, ги фаќа летаргија, ги фаќа очај и мислат дека животот некаде другаде е подобар. И го разбирам јас тоа, затоа што и миграциите се многу нормална работа. Проблемот е кога тоа се случува и таму каде што не треба или не мора – има многу луѓе кои имаат услови за функционирање, но постојано некој друг им е крив за нешто и станува мода да се заминува „од оваа дупка“. Додека луѓето се тука, би сакала да се поодговорни кон средината, сите да си ја работат својата работа максимално посветено и професионално и да не мислат дека оваа земја не ги заслужува.
Што би им одговорила на тие што велат дека со твоите раскази придонесуваш за зајакнување на стереотипите и лошата слика на Западот и светот за Балканот како варварски и заостанат?
Па ако сакаат да се пишуваат памфлети во коишто Македонците ќе бидат големи херои – да имаме Скопје 2014 книжевност! Не постои никаков прогрес без самокритика, а баш ми е гајле како ме гледа Европа. Тоа е и поентата на мојата последна книга. Така што, ние писателите не постоиме за да бидеме маскоти, за да ја прикажеме Македонија во некое светло како да е оаза на просперитетот. Книжевноста не го прави тоа, ниту пак го прави добриот филм. Тие што мислат така не читаат книги, не гледаат филмови и не знаат што е уметност.
За време на Саемот на книгата, по вторпат ја доби награда за автор на годината на Македонската асоцијација на издавачи. На целиот интернационален успех, дали продолжуваат да ти значат домашните награди?
Со Лана Басташиќ баш тоа го зборуваме – колку е убаво да се добие некоја награда, оти многу често крупните награди не ги добиваат авторки. Кога ќе видите државните награди колку многу ги добиваат мажи, а колку жени – огромна е дискрепанцата! Така што, убаво е кога ќе ти дадат признание. Баш вчера ја погледнав наградата и сфатив дека се насмевнав кога ја видов и си реков: еј, ми значи ова. Сакам да функционирам во оваа средина и сакам да комуницирам со македонската читателка публика, меѓутоа сепак интернационалниот успех ми го донесе признанието, оти „Мојот маж“ ја објавив тука пред седум години.
Наоѓаш ли време за читање и што читаш повеќе – тоа што сакаш или тоа што мораш?
За жал, повеќе читам баш тоа што морам. На пример, овие денови постојано читам дипломски. Ама еве, дечките од „Бегемот“ ми ја подарија „Империјата“ од Капушќињски, кого Светлана Алексиевич го читала, а јас неа ја обожавам, и тоа го читам во моментов. Пред некое време го исчитав графичкото романче „Везење“ од Маржан Сатрапи и многу ќеф ми направи. А и во последно време многу задоволство наоѓам во графичките романи: „Плати па клати“, „Персеполис“, „Ерусалим“… Забележувам дека ме опуштаат, имам чувство дека читам нешто многу паметно а не е толку густо и „захтевно“. А, да, и слушам доста поткасти со кои си го исполнувам времето додека вршам некои досадни обврски по дома или кога возам.
Фотографии: Лилика Стрезоска
