milan, Author at Europe House

3 театарски претстави во Кочани

Posted on октомври 22, 2025октомври 22, 2025 by milan

Три претстави ќе бидат изведени во Кочани до крајот на месецов. Ги организира Јуроп хаус како дел од есенската културна и едукативна програма во Кочани, во соработка со Центарот за култура „Бели Мугри“ и SupportKochani.

На 25 октомври во 20 часот ќе биде изведена „Синиот портокал“ од Џо Пенхол, во режија на Александар Ивановски, на театарот „Јордан Хаџи Константинов – Џинот“ од Велес. На 27 октомври во 13 часот ќе биде изведена „Црвенкапа“ на Александар Поповиќ во режија на Димитар Христов, на Театарот за деца и младинци од Скопје, а на 29 октомври во 20 часот-

„Сите прекрасни нешта“ во режија на Нела Витошевиќ, на Народниот театар од Штип

Настаните ќе се одржат во Центарот за култура „Бели Мугри“, а влезот е бесплатен. Со програмата, Јуроп хаус ги поддржува културните иницијативи во Кочани.

Theater Performances in Kocani

Posted on октомври 22, 2025октомври 22, 2025 by milan

Three theater performances will be held in Kocani during the month of October. They are organized by Europe House as part of the autumn cultural and educational program in Kocani, in cooperation with the Cultural Center “Beli Mugri” and SupportKochani.

On October 25 at 8 pm, “The Blue Orange” by Joe Penhall, directed by Aleksandar Ivanovski, will be performed at the “Jordan Hadzi Konstantinov – Dzinot” theater in Veles. On October 27 at 1 pm, “Little Red Riding Hood” by Aleksandar Popović, directed by Dimitar Hristov, will be performed at the Theater for Children and Youth in Skopje, and on October 29 at 8 pm.

“All the Beautiful Things” directed by Nela Vitošević, at the National Theater in Štip

The events will be held at the Cultural Center “Beli Mugri”, and admission is free. With the program, Europe House supports cultural initiatives in Kocani.

Лидија Танушевска: Фасцинацијата од делата ми е мотивација за книжевните преводи

Posted on октомври 16, 2025октомври 16, 2025 by milan

Разговара: Наташа Атанасова

Лидија Танушевска е професорка на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ и врвна книжевна преведувачка од полски на македонски јазик. Преку нејзините преводи ги запознав делата на Олга Токарчук, но и полската репортерско-документаристичка проза, кои се подароци од посебен вид за читателите на македонски јазик. На 2 октомври таа беше прогласена за добитничка на наградата за книжевен превод „Драги“, па ете ни го, го зграпчивме, поводот за овој разговор.

Лидија, како си? Те држи ли уште еуфоријата од добивањето на наградата за книжевен превод „Драги“?

Одлично сум, фала! По наградата се чувствувам многу релаксирано. Се олабавив и ги оставив на страна сите работни обврски, рокови, планови. Бидејќи, нели, сум добитничка на наградата „Драги“ и сега ми е сè дозволено😊. Се шегувам, но мислам дека заслужив мал одмор, бидејќи периодов беше напорен, па, и самото исчекување и доделување на наградата беше стресно, бидејќи речиси до крај не се знаеше дали ќе ја добијам, нема да ја добијам, што да кажам ако ја добијам, вообичаениот стрес пред јавен настап итн.

Од доделувањето на наградата „Драги“ за 2025 г.

По толку години преведување и по толку преведени книги, какво е чувството по завршување на еден превод и при почнување нов?

Кога завршувам еден превод чувствувам големо олеснување и ослободување од товарот на делото. Додека преведувам, чувствувам како да ме зграпчило и само на тоа мислам, ми се провлекуваат прашања и зборови што би можеле да бидат подобар еквивалент со денови откако веќе сум го превела тоа. Потоа, живеам со тоа дело уште кусо време, до лектурата, кога повторно треба да го гледам, а кога ќе биде дадено во печатница, веднаш сакам да заборавам на него и да правам други работи, професионално и приватно. Обично следува долг период од еден до друг превод бидејќи не се занимавам исклучиво со книжевен превод. Но, таа друга работа, исто така, ме заморува, па, едвај чекам да фатам да преведувам, бидејќи тоа ми дава задоволство, иако и ме исцрпува.

Деновиве го читам романот „Емпусион“ од Олга Токарчук, во твојот превод за кој ја доби наградата. Уживам во леснотијата со која раскажува таа и се восхитувам на твојата лексика, на големиот фонд (енциклопедиски, стручни) зборови, нешто што ме врати на доживувањето и на нејзините „Бизарни раскази“. Со оглед на тоа што имаш преведено 7 книги од неа, што значи за тебе да ја преведуваш Токарчук на македонски?

На некој од Конгресите на преведувачите на Олга Токарчук кои се одржуваа на две години од нејзиното добивање на Нобеловата награда, некој од нејзините преведувачи рече дека Олга Токарчук го направила познат и славен. Се разбира, преведувачот не е никогаш толку познат и славен како писателот, но и во мојот случај, може да се каже дека е донекаде така: со преводот на „Правек и другите времиња“ на Токарчук го добив првото „Златно перо“, а со нејзиниот „Емпусион“ наградата „Драги“ и мислам дека некои луѓе од книжевниот свет кај нас веќе ме препознаваат како „преведувачката на Олга Токарчук“, со што тотално се идентификувам. Долго пред 2007 година, кога беше објавен првиот превод на Олга Токарчук на македонски јазик, но и долго пред да бидам свесна дека ќе станам книжевен преведувач, сакав да преведам нешто нејзино, бидејќи бев фасцинирана од неа уште на самиот нејзин почеток, во деведесеттите години од минатиот век и немав со кого да ги споделам тие доживувања од читањето на нејзините дела. Всушност, поради неа станав книжевен преведувач, тогаш се роди мојата желба да преведувам, во 1998 г., кога се вратив од Полска во Македонија и немав со кого да ја споделам фасцинацијата со Токарчук. И тоа остана мотивацијата за секој превод што досега сум го направила, споделувањето со македонскојазична публика.

Друг твој преведувачки „фах“ е прочуената полска репортерско-документаристичка проза. Имаш преведено повеќе дела од легендарниот Капушќињски, потоа од Шчигел, Балук, Јагелски, Шабловски, Стурис… што го гледам како твоја мисија да го внесеш во нашиот јазик и култура ова важно полско и светско културно наследство. Има ли таа мисија и други димензии?

Да, фасцинирана сум од полската книжевна репортажа. Навистина е ова моја мисија, да ја внесам на нашата книжевна сцена полската школа на пишувањето книжевни репортажи. Неверојатно е што Ришард Капушќињски не беше преведен на македонски јазик сè до 2014 година, кога излезе мојот превод на неговата „Империја“, додека тој во светот беше познат многу порано, уште во осумдесеттите години на минатиот век – дури и големиот Габриел Гарсија Маркез го поканил да води работилница за пишување репортажи на неговите семинари во Мексико. Маркез, кој го сметал Капушќињски за „мајстор“ на репортажата, честопати велел: Клучот до знаењето е самиот живот. Според него, новинарството е книжевен жанр, така треба да се мисли за него и во тој правец да се развива. И тоа е дел од мојата „мисија“ со полската книжевна репортажа, да ги убедам македонските читатели дека тоа не е само документаристичка проза, во која се содржани факти, туку дека во неа се применуваат книжевни средства, кои ги прават тие дела многуслојни и сложени, исто како и романите и расказите, дека овие писатели внесуваат емоции во своето пишување, ја набиваат приказната со неизвесност, ги градат и развиваат ликовите, исто како што тоа се прави во другите прозни книжевни жанрови. Се обидувам во секоја пригода кај нас да ја популаризирам оваа полска школа, па, еве, и овде најавувам настан на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ на 4 и 5 ноември оваа година, кога ќе ни бидат гости тројца репортажисти од Полска: Мариуш Шчигел кој ќе одржи мастерклас за тоа зошто и како пишуваат овие автори и малку повеќе ќе ја објасни таа мистерија околу книжевната репортажа, како и Камил Балук и Марго Рејмер кои ќе водат работилници за студентите на факултетот, поврзани со пишувањето книжевна репортажа. Тие денови ќе биде и промоцијата на книгата на Марго Рејмер „Калта послатка од медот. Гласовите на комунистичка Албанија“.

Преведувачката работа е самотна работа. И напорна – како за умот, така и за телото. Пријатели кои се преведувачи саркастично се фалат со сите нивни дијагностицирани „ози“ (кифоза, лордоза, сколиоза…). Како се носат твојот ум и твоето тело со твојата преведувачка работа?

Имам и јас дијагноза: дископатија на четвртиот и петтиот десен прешлен, но тоа се решава со вежби, удобен стол, поставеност на телото и сл. Но, летово, кога преведував почнаа многу да ме болат зглобовите на прстите на рацете и тоа малку ме загрижува. Умот уште ме држи, а тоа што го заборавам – се наоѓа на интернет. Напредокот на технологијата влева надеж и за подобрување на овие состојби – еден мој постар колега преведувач од Холандија раскажуваше дека веќе не пишува, туку користи алатка што го пренесува неговиот говор во пишан збор на компјутерот.

Во време кога Chat GPT стана алатка за сè, па и за брз и прилично точен превод, се плашиш ли за иднината на преведувачката професија?

Брзиот и точниот превод не се составни елементи на уметничкиот превод, во кој спаѓа книжевниот превод, па, според тоа – не би требало да ме загрижува иднината на книжевните преведувачи. Но, сепак, ме загрижува тоа што луѓето стануваат сè позависни од технологијата и полесно им е да го вклучат електронскиот уред отколку сопствениот мозок. Доволно е да снема струја неколку часа, не дај боже неколку дена, и луѓето се однесуваат како муви без глави. Што ако тоа се случи еден ден – се исцрпат енергетските извори, а гледаме дека сè оди кон уништување на природните богатства на планетата Земја. Тогаш нема да биде загрозена само преведувачката професија, туку и опстанокот на луѓето. Немам многу оптимистички визии за иднината на Земјата, за жал. И досега, во историјата на човештвото, книжевноста и уметноста, воопшто, многу пати биле во загрозена ситуација и секогаш тоа било малцинство ентузијасти кои не работат за пари, туку од ентузијазам. И сега, книжевниот превод се прави повеќе од ентузијазам, отколку за егзистенција.

За крај, дали, како што вети при врачувањето на наградата „Драги“, на Олга Токарчук веднаш ѝ беше соопштено за наградата? 😊

Да, ѝ беше. Одговори вака:

Има две грешки во овој краток текст – таа не се снаоѓа многу добро со пишување на телефон, но, зарем е тоа важно кога знае да напише прекрасни книги! Текстот гласи: „Лидија, честитки! Прекрасна си!“ И во преписката со Драги Михајловски, која ја препрочитував деновиве, Драги започнува еден мејл со: „Лидија, прекрасна Лидија!“ Мене ова „прекрасна“ од вакви двајца великани ме издигнува до небеса! Нема што друго да барам!

*Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

20 ГОДИНИ ЕВРОПСКА НОЌ НА ИСТРАЖУВАЧИТЕ

Posted on септември 26, 2025октомври 2, 2025 by milan

20 ГОДИНИ ЕВРОПСКА НОЌ НА ИСТРАЖУВАЧИТЕ: СКОПЈЕ ДОМАЌИН НА ЦЕРН ИЗЛОЖБАТА

Делегацијата на ЕУ и Јуроп хаус вчера, со настан во просториите на Дајмонд Мал, ја одбележаа Европската Ноќ на Истражувачите 2025. Настанот претстави финален чекор од бројните активности кои Јуроп хаус ги организираше низ целата земја. Оваа година е јубилејна за науката, бидејќи низ цела Европа се одбележуваат 20 години од Европската Ноќ на Истражувачите, што ја прави 2025-та значаен момент во промовирањето на науката. Токму затоа, главниот настан оваа година, изложбата „ЦЕРН и Универзумот: Науката која нè поврзува“, се реализираше во соработка со една од најважните светски научни институции – ЦЕРН, водечкиот центар за нуклеарна и честичка физика, како и со Институтот за физика при Природно-математичкиот факултет во Скопје.

За време на отворањето на изложбата се обратија амбасадорот на ЕУ, Н.Е. Михаелис Рокас, проф. д-р Мимоза Ристовска од Институтот за физика при ПМФ, д-р Тадеуш Куртика од ЦЕРН, како и Јан Стојановски, студент од ПМФ, меѓународно признат по физика и математика и претставник на новата генерација млади истражувачи. Амбасадорот Рокас во своето обраќање истакна: „Целта на овој настан е да ја разгори љубопитноста кај младите и да ги охрабри да се стремат кон кариера во науката и технологијата. Преку изложби како оваа, покажуваме дека науката не е апстрактна – таа е жива, жива практика која влијае на сите нас. Во време кога дезинформациите и теориите на заговор премногу често доминираат во јавниот дискурс, ваквите иницијативи ја демонстрираат посветеноста на ЕУ кон знаење засновано на факти и критичко размислување. Како што вели познатата полско-француска физичарка и хемичарка, добитничка на Нобелова награда, Марија Склодовска-Кири: „Од ништо во животот не треба да се плашиме, само треба да разбираме. Сега е времето да разбереме повеќе, за да се плашиме помалку.““ Д-р Тадеуш Куртика од ЦЕРН додаде: „Би сакал да ја изразам својата благодарност до Јуроп Хаус и до научната заедница од Скопјe за одлуката да го посвети овој настан, како дел од Европската ноќ на истражувачите, на изложба за ЦЕРН. Се надевам дека оваа изложба ќе придонесе, макар и во мала мера, кон активностите на Јуроп Хаус што водат кон членство на вашата земја во Европската Унија и ги промовираат приоритетите и активностите наменети за помладата генерација. Искрено се надевам дека оваа изложба ќе биде мост за продлабочување на врските и зајакнување на соработката меѓу ЦЕРН и македонските научници и дозволете ми да додадам дека во би ни било мило да ве имаме како наши гости во ЦЕРН!“. Проф. д-р Мимоза Ристовска, која во текот на 2020 година престојуваше во ЦЕРН во Женева, истакна: „Додека денес на оваа изложба ги гледаме научните резултати и технологиите кои произлегоа од ЦЕРН за добробит на човетвото, да се потсетиме дека зад нив стои Европскиот дух на соработка меѓу народите, којшто некој внимтелно го зародил.” Јан Стојановски, студент и млад истражувач, изјави: „Особено сум горд што и во нашата земја има научници кои работат во различни области и кои се дел од меѓународни тимови. Од учествата на натпревари сум видел дека има и многу млади кои се подготвени да го посветат својот живот на науката. Се надевам дека ќе продолжат по тој пат и ќе го развиваат овој благороден повик.“ Во наредните две недели изложбата „ЦЕРН и Универзумот: Науката која нè поврзува“ на посетителите ќе им даде можност да ја истражат историјата на универзумот и честичката физика, да учествуваат во виртуелни прошетки низ акцелераторот на ЦЕРН и да го посетат детското научното катче која преку игра ќе ги запознае децата со атомите и периодниот систем.

Активности по повод Европската Ноќ на Истражувачите се одржаа и во Битола, Струга, Охрид, Тетово, Велес, Крива Паланка, Куманово и Струмица, каде беа реализирани паралелни програми со различни иницијативи, но сите во духот на науката и истражувањето. Во Битола граѓаните имаа можност да доживеат виртуелна реалност, во Струга и Охрид се организираа активности под мотото „Наука покрај брегот“, во Струмица децата и средношколците беа вклучени во креирање научни експерименти, а во Велес беше реализирано научно „ловење богатство“. Во Крива Паланка и Куманово учениците учествуваа во лабораториски сесии кои на крај добија и симболичен „пасош за млад научник“. Во руралните училишта од тетовскиот регион младите беа вклучени во лабораториски работилници, а планирано е и преку Јуроп хаус, ученици од Кочани да допатуваат во Скопје за да ја посетат изложбата на ЦЕРН. Дополнително, во рамките на програмата планирано е да се одржи уште еден настан, поточно мастер-клас на д-р Тадеуш Куртика од ЦЕРН на тема “ЦЕРН, Големиот хадронски сударач и идните забрзувачи на честички”, кој ќе се реализира во просториите на Природно-математичкиот факултет во Скопје.

Со одбележувањето на Европската Ноќ на Истражувачите и партнерството со ЦЕРН и Институтот за физика при ПМФ, Делегацијата на ЕУ и Јуроп хаус уште еднаш ја истакнаа својата силна посветеност кон науката, истражувањето и иновациите. Преку ваквите настани се овозможува не само да се приближи науката до јавноста, туку и младите да ја видат својата иднина како дел од европската научна заедница. Настаните имаат за цел да им дадат видливост на младите талентирани истражувачи, да ги поврзат со светски научни практики и да им понудат инспирација за нови идеи и достигнувања. Оваа иницијатива ја нагласува важноста науката да биде достапна за сите, без разлика дали се ученици, студенти или љубопитни граѓани кои сакаат да дознаат повеќе.

Изложбата „ЦЕРН и Универзумот: Науката која нè поврзува“ во Дајмонд Мал во Скопје останува отворена за јавноста до 15 октомври. Сите заинтересирани се поканети да ја посетат, да откријат фасцинантни факти за универзумот и честичката физика и да ја доживеат науката одблизу преку интерактивни содржини и едукативни активности.

Кристина Е. Крамер: Книгите за превод ме наоѓаат мене

Posted on септември 26, 2025септември 26, 2025 by milan

Разговара: Наташа Атанасова

Кристина Е. Крамер е славистка и македонистка, универзитетска професорка од Торонто, Канада, која веќе неколку години е во пензија. Меѓутоа, нејзината неуморна работа на превод на дела од македонската книжевност со годините само како да се засилува. Крамер досега има преведено многу книги од македонски автори, меѓу кои се делата на Луан Старова, Гоце Смилевски, Лидија Димковска, Петар Андоновски, Влада Урошевиќ…

За препевот на обемниот избор од поезијата на Ацо Шопов, пред две недели Крамер, заедно со Ролу Грау, ја доби меѓународната награда за превод „Драги“, што ја доделува издавачката куќа „Антолог“. По тој повод, а во име на денешниот Европски ден на јазиците, го подготвивме ова интервју со неа.

Кон македонскиот јазик во младоста Ве има привлечено македонската народна песна. А што е тоа што Ве задржа повеќе од три децении да се занимавате со нашиот јазик и култура?

Кога бев студентка студирав и лингвистика и компаративна литература. Јазикот и литературата секогаш беа споени за мене. Бев во Ленинград во 1974 г., во Софија во 1977-ма, а во 1978-ма пристигнав првпат на бреговите на Охридското Езеро. Бев одушевена. Охрид тогаш беше потивок. Во дворот на Хотел Палас секоја вечер – македонска музика и играње. На семинарот тогаш, се сеќавам дека учествуваа врвни професори: Оливера Јашар-Настева, Лилјана Минова-Ѓуркова, Божо Видоески, Франтишек Мареш, Зузана Тополињска, Збигнев Голаб, Ерик Хемп… Кога немаше предавања шетав низ уличките, се сретнав со една стара баба па со неа пиев чај секој ден во нејзината бавча, се запознав со еден бакарџија кој, со жена му, ме поканија дома на селска кајгана, се сретнав со келнерка која работеше во рибен ресторан и се дружев со неа и нејзините млади пријатели. Значи, од моите први денови овде се среќавав со секакви луѓе кои ми покажаа дека овде има жива култура, дека овде би можела да најдам секакви интересни теми за истражување и да бидам во средината на една култура која беше сè уште полна со специфичност, со своја посебна атмосфера. И повеќе од 4 децении сум имала поддршка и во Македонија и во Торонто, и со оваа поддршка и доверба во мене, се трудев да им вратам нешто значајно на Македонија и на Македонците.

Каков е Вашиот однос кон македонската книжевност, земено општо, а каков кон прозата, драмата и поезијата, гледано поединечно?

Јас почнав да се интересирам за македонската литература уште од самиот почеток на моите докторски студии. Како студентка знаев многу македонски народни песни. А кога бев во Скопје на специјализација цела една година со Фулбрајтова стипендија во почетокот на осумдесеттите години, работев во Институтот за македонски јазик. Собирав материјал за мојата докторска работа на модалноста во македонскиот книжевен јазик и работев со картотека што имаше примери земени од секаква македонска литература, весници, списанија… Oва ми беше првата средба со имињата на македонските автори: Цепенков, Миладиновци, Јаневски, Конески, Малески, Андреевски, Чинго, Фотев, Солев, итн. Потоа, добив книги од Матеја Матевски преку Комисијата за културни врски со странство – Ѓорѓи Абаџиев, Стале Попов, Кочо Рацин и други. Овие книги беа jaтката на мојата лична библиотека на македонска литература (а сега се во нашата универзитетска библиотека). И ова знаење за историјата и на јазикот, и на литературата ми даде многу широк поглед на развивањето на македонскиот јазик и литература. Значи, ме интересираше како јазикот се развивал во сите негови политички, јазични и книжевни процеси.

Првите книги што сум ги читала? „Децата од нашата улица“ од Зекерија, „Зоки Поки“ од Оливера Николова, потоа, барем „Крпен живот“, „Големата вода“, „Пиреј“, куси раскази од Мето Јовановски, збирката „Лозје“ од Блаже Конески, „Табакерата“ од Абаџиев. Со моите студенти читавме и некои чинови од драмите на Антон Панов, Васил Иљоски, Горан Стефановски и поезија од Блаже Конески, Катица Ќулавкова, Константин Миладинов, Владимир Мартиновски, Лидија Димковска и други.

Значи, мојот однос кон македонска литература од самиот почеток беше поврзан со моите лингвистички студии за кодификацијата на јазикот, а потоа со предавање македонски јазик во странство. Не беше поврзано со книжевноста како академско поле. Не беше систематично.

Кога почнав да преведувам пред петнаесет години, размислував само за проза, романи и куси раскази. Во 2000-та ги читав „Татковите книги“ и си мислев, ако еден ден преведувам, оваа книга ќе ми биде првата.

Има многу интересни современи автори и купувам повеќе отколку што можам да читам, но литературната сцена е многу жива и активна и не можам да читам или да преведувам колку што би сакала.

Имате преведено многу прозни дела од македонски на англиски, а за преводот на романот „Лето во кое те нема“ од Петар Андоновски се закитивте и со наградата за превод на Британскиот ПЕН Центар. Колку се консултирате со самите автори во врска со преводот на нивните дела?

Краток одговор? Многу! Не знам зошто, но најмногу сум работела со живи автори и имам со нив многу активно допишување. Прашувам кога нешто не ми е јасно, кога има збор што никако не можам да го најдам во речници или онлајн, тие ми даваат совет и поправки. Еден превод е секогаш соработка – сакам преводот да биде точен и затоа, работам директно со авторите, со редакторите, зборувам со Македонци во Торонто, прашувам лингвисти и таму и овде коишто знаат и англиски и македонски. На песните на Шопов имавме посебна чест да работиме многу тесно со ќерка му, Јасмина Шопова. И, доаѓам во Скопје барем еднаш годишно за разни истражувања и да го освежувам моето знаење на современиот македонски јазик. Кога сум овде се сретнувам со авторите со кои соработувам. Знам дека во преводите секогаш ќе има грешки, но сакам да бидат колку што е можно помалку.

Во едно убаво интервју токму со Јасмина Шопова, зборувавте за одлуката за препев на поезијата на Ацо Шопов во соработка со Роли Грау и за целиот комплексен процес на преводот. Дали имате информации од издавачот каква е рецепцијата на поезијата на Шопов во САД?

Имавме преубави рецензии, на Инстаграм имаше 225 лајкови и линк до песните на онлајн-списанието „Asymptote“, на самата книга има рецензија од Борис Драљук и Шон Котер. Други рецензии беа објавени од американските професори Денис Ферхатовиќ и Сибелан Форестер и книгата беше на списокот на „EuropeNow’s 2023 Favorite Books in Translation“. Тешко е да знае повеќе за рецепцијата, но сега книгата ќе има нови читатели, нови обожаватели на негова поезија.

Од доделувањето на наградата „Драги“

За овој превод, заедно со Грау, месецов ја добивте меѓународната награда „Драги“. Кога се видовме накратко во живо во Охрид, ми кажавте дека наградата Ви е многу важна и значајна. Зошто?

Ние кои преведувамe не работиме за награди, работиме бидејќи нешто нè повикува да наоѓаме зборови, фрази и изрази за едно книжевно дело да живее во друг јазик. Работата не е лесна, има стотици начини да се греши и нема начин вашиот текст да биде ист како оригиналот. Затоа, чувството на успех тешко се достигнува. Со оваа награда ние можеме да почувствуваме дека Македонците мислат дека ние до некој степен успеавме нивен поет да се реализира на англиски, дека неговиот дух ќе инспирира читатели на англиски. Многу бевме трогнати кога ги рецитиравме двете песни на македонски и англиски на доделувањето на наградата во Охрид и луѓето многу емоционално реагираа.

Ми спомнавте и дека во „фиока“ Ви стојат три преводи од македонски на англиски, меѓу кои и „Не кажувам“ од Петар Андоновски и „Единствен матичен број“ од Лидија Димковска, кои ги преведовте минатата година на барање на Македонската асоцијација на издавачи за претставувањето на Саемот на книгата во Франкфурт и дека активно барате издавачи за нив. Колку ваквите „агентски“ активности се дел од Вашата работа?

Многу македонски автори немаат агенти, а без агент многу е тешко да најдат издавач. Пред неколку дена зборував со една мала издавачка куќа во Торонто. Секој ден им стигнуваат најмалку тринаесет ракописи. Како да ги прочитаат сите? Како да ги изберат добрите? Станува сè потешко и потешко дури и да најдат луѓе за да ги читаат ракописите. За „Сестрата на Зигмунд Фројд“ од Гоце Смилевски од „Пингвин“ ме прашаа мене, и за „Страв од варвари“ од Петар Андоновски, ме прашаа од „Партиан“. А за другите, јас сама требаше да го испраќам секој ракопис до многу издавачки куќи, а однапред знам дека речиси сите од разни причини ќе одбијат да го земат бидејќи имаат премногу ракописи, не знаат многу за македонска литература и нема финансиски средства за непознати автори. Со агент е полесно и се има повеќе избор. Поддршката од Министерството за култура е критично. А без никаква поддршка станува и потешко. Јас имам доверба во квалитетот на романите и на мојата работа и упорна сум. Па и „Хари Потер“ беше одбиен 12 пати пред да биде објавен.

Што е последно од македонската книжевност што Ве има фасцинирано и што би сакале да го преведувате?

Добро прашање! Освен двата романа што веќе ги споменавте, имам превод и на „Маџун“ од Влада Урошевиќ и барам издавач за овој роман. Почнав да го преведувам и „Вистинита но не многу веројатна историја за семејството Пустополски за куќата покрај Вардар и за четирите прстени“. Живееме во несигурни времиња и овој роман е многу интересен, тежок и забавен за преведување. Инаку, прво сакам да најдам издавачи за преводите коишто ги имам, а потоа да продолжам да читам понатаму. Можеби некои куси раскази од разни автори, не знам… Се вратив од Охрид со куп нови романи. Ќе видиме. Не знам како, но книгите ме наоѓаат мене.

Фотографии: (1) Дијана Тишко (2) Ричард Франз и (3) фото тимот на наградата „Драги“.

*Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

ЦЕРН ме научи дека науката не постои во изолација

Posted on септември 25, 2025септември 25, 2025 by milan

Europe Housе во соработка со Умно.мк ја реализира рубриката „Надреден знак“, во која интелектуалци од одредена област пишуваат колумни на теми што нè засегаат.

Пишува: проф. д-р Мимоза Ристова

По што е познат Европскиот центар за нуклеарни истражувања – ЦЕРН? Можеби веќе знаете, но ете да ве потсетам дека ЦЕРН е лабораторијата во која е сместен најголемиот акцелератор на честички во светот – големиот хадронски колајдер (LHC). Со него во 2012 година беше откриен Хигсовиот бозон, честичката која го објаснува механизмот за формирање на масата на елементарните честички. ЦЕРН, воопшто, е местото на најголемите откритија во физиката на честички. Тука се прават фундаментални истражувања за составот на материјата и природните сили. Освен Хигсовиот бозон, тука се развиваат знаењата за најситните градивни честички на материјата – кваркови, лептони, антиматерија и многу други. ЦЕРН е урнекот по кој треба сите да се водиме, во кој успехот е плод на меѓународна научна соработка. Во него учествуваат повеќе од 100 земји и над 10.000 научници. Покрај тоа, ЦЕРН е познат и како родно место на интернетот. ЦЕРН е образовна машинерија, тука работат стотици млади истражувачи и инженери од целиот свет, тука учат, соработуваат и градат кариера.

Кога се родил ЦЕРН?

По Втората светска војна европските научници сфатија дека ако сакаат да го сопрат трајното одлевање на мозоци од Европа во САД, што се случуваше најинтензивно поради напливот на фашизмот и нацизмот и поради погодностите што им се нудеа на европските мозоци во рамките на „Менхетн проектот“, и ако сакаат да ги вратат младите научници во Европа, мора да се создаде заеднички современ истражувачки центар кој ќе може да им конкурира на американските државни лаборатории. Така, по војната, поточно во 1949 година, на конференција на УНЕСКО било предложено формирање европска лабораторија за физика на честички. До 1954 година официјално беше основан ЦЕРН, со што се создадоа услови европските научници да останат и да си истражуваат во домашна лабораторија наместо да заминуваат во САД.

Мојот ЦЕРН

Во 2020 година ја имав извонредната привилегија да поминам цела една година во ЦЕРН во Женева, Швајцарија. Оваа уникатна можност не беше само професионална пресвртница, туку и лично патување во самото срце на меѓународната научна соработка. Целта на мојот престој беше тесно поврзана со развојот на проектот Југоисточно европски меѓународен институт за одржливи технологии (SEEIIST), визионерски проект инициран под водство на проф. Хервиг Шопер. Инаку Шопер, поранешен генерален директор на ЦЕРН, кој почина пред нецели два месеца, на 101 година, ја даде оваа монументална идеја, да се создаде мал ЦЕРН за земјите од Балканот за да се покаже дека закрвавените народи можат во мир да творат за благосостојбата на човештвото. Инаку, токму Хервиг Шопер е заслужен за реализацијата на грандиозната идеја за градење тунел за акцелераторот LEP со периметар од 27 километри на швајцарско-француската граница кај Женева, а кој потоа, со засилените технологии на магнети и инјектори беше претворен во LHC (големиот хадронски колајдер). Тој во својот екстремно плоден животен и работен век направи и уште неколку вакви помали проекти, како што се Беси во Германија и СЕЗАМЕ во Јордан (заедничка лабораторија за неколку арапски земји и Израел).
И покрај страшната пандемија, за мене 2020 секогаш ќе биде година на моја силна трансформација, учење и обновена посветеност на улогата на науката како мост меѓу народите. Работа во тимови кои се сестрано хетерогени, секако дека и научниците од непријателски држави и завојувани страни тука со здружени сили во мир и со почитување работат на врвни истражувања. Со тоа им даваат пример на политичарите дека за напредок се потребни заеднички пријателски напори.
Да напоменам и дека моја некогашна студентка и магистрантка д-р Ангела Глигорова речиси цела деценија работи во ЦЕРН на проекти за антиматеријата (создавање антиводород) на проекти кои се финансирани од програмата на Европската комисија – HORIZON.

Храм на меѓународна соработка

До 2020 година организацијата прерасна во живописен центар со повеќе од 10.000 научници и инженери од целиот свет. Да се работи во ЦЕРН значеше да се влезе во универзум каде што научната извонредност се среќава со секојдневна дипломатија. Секој ходник, секој состанок и секој заеднички проект во ЦЕРН потсетува дека силата на оваа институција не лежи само во технологијата, туку и во луѓето. Во текот на мојот престој имав можност да соработувам со истражувачи од цела Европа. Се радував кога ќе ги чуев сите можни јазици во една голема просторија, ресторанот нa ЦЕРН познат како R1. На кафе-паузите со колеги од многу земји споделувавме не само научни, туку и фасцинантни разговори за храна, музика, историја, спорт и филозофија.

SEEIIST: Визија за Балканот

Во таков контекст, мојата задача беше јасна, но амбициозна: да придонесам во развојот на проектот SEEIIST, иницијатива создадена со цел да обезбеди врвна научна инфраструктура на Балканот (синхротронски акцелератор). Неговата главна мисија е двојна: прво, да овозможи најсовремени истражувања во терапијата на рак преку примена на јонски зраци, и второ, да ја поттикне научната соработка и изградбата на капацитети во регион кој историски бил обележан со војни, поделби, политичка нестабилност и конфликти. SEEIIST носеше и симболична димензија: проект што ќе ги обедини земјите од Балканот, од кои некои неодамна доживеале војни и длабоки поделби. Тоа беше можност да се трансформира наративот за регионот, од минати конфликти кон заедничка иднина на соработка, иновации и одржлив развој.
Глобалната пандемија во таа 2020 година го натера ЦЕРН, како и многу други институции, да се приспособи на работа од далечина, ограничен пристап и неизвесност околу патувањата. Недостигот на директна човечка интеракција и војните во Европа го забавија донекаде процесот на одлучување за создавањето на малиот ЦЕРН за Балканот.
Сепак, искрено се надевам дека идејата за SEEIIST, иако заспана, ќе смогне сила за да воскресне и да го закити Балканот со еден научно-технолошки бисер како што е ЦЕРН.

Гледајќи наназад, мојот престој во ЦЕРН ја вообличи мојата претстава за тоа што значи да се биде научник вклучен во општеството. Работењето на SEEIIST ме научи дека науката не постои во изолација, туку дека таа е длабоко вплетена во социјалното, политичкото и етичкото ткиво на нашата современа доба. Проектот не е само за некакви зраци, невидливи со голо око, a кои излегуваат од акцелераторите и се судираат со други, туку е за надеж за лекувањето на повеќе видови рак, за кои радиотерапијата со рендгенски зраци не ветува голем успех. Тоа е проект на помирување и градење подобра иднина за граѓаните на Балканот.

*Содржината на колумната е единствена одговорност на колумнистот/ката и не ги ги одразува ставовите на Европската Унија.

ЕВРОПСКА НОЌ НА ИСТРАЖУВАЌИТЕ 2025

Posted on септември 22, 2025октомври 2, 2025 by milan

20 YEARS OF EUROPEAN RESEARCHERS’ NIGHT: SKOPJE HOSTS THE CERN EXHIBITION

За време на отворањето на изложбата се обратија амбасадорот на ЕУ, Н.Е. Михаелис Рокас, проф. д-р Мимоза Ристовска од Институтот за физика при ПМФ, д-р Тадеуш Куртика од ЦЕРН, како и Јан Стојановски, студент од ПМФ, меѓународно признат по физика и математика и претставник на новата генерација млади истражувачи. Амбасадорот Рокас во своето обраќање истакна: „Целта на овој настан е да ја разгори љубопитноста кај младите и да ги охрабри да се стремат кон кариера во науката и технологијата. Преку изложби како оваа, покажуваме дека науката не е апстрактна – таа е жива, жива практика која влијае на сите нас. Во време кога дезинформациите и теориите на заговор премногу често доминираат во јавниот дискурс, ваквите иницијативи ја демонстрираат посветеноста на ЕУ кон знаење засновано на факти и критичко размислување. Како што вели познатата полско-француска физичарка и хемичарка, добитничка на Нобелова награда, Марија Склодовска-Кири: „Од ништо во животот не треба да се плашиме, само треба да разбираме. Сега е времето да разбереме повеќе, за да се плашиме помалку.“ Д-р Тадеуш Куртика од ЦЕРН додаде: „Би сакал да ја изразам својата благодарност до Јуроп Хаус и до научната заедница од Скопјe за одлуката да го посвети овој настан, како дел од Европската ноќ на истражувачите, на изложба за ЦЕРН. Се надевам дека оваа изложба ќе придонесе, макар и во мала мера, кон активностите на Јуроп Хаус што водат кон членство на вашата земја во Европската Унија и ги промовираат приоритетите и активностите наменети за помладата генерација. Искрено се надевам дека оваа изложба ќе биде мост за продлабочување на врските и зајакнување на соработката меѓу ЦЕРН и македонските научници и дозволете ми да додадам дека во би ни било мило да ве имаме како наши гости во ЦЕРН!“. Проф. д-р Мимоза Ристовска, која во текот на 2020 година престојуваше во ЦЕРН во Женева, истакна: „Додека денес на оваа изложба ги гледаме научните резултати и технологиите кои произлегоа од ЦЕРН за добробит на човетвото, да се потсетиме дека зад нив стои Европскиот дух на соработка меѓу народите, којшто некој внимтелно го зародил.” Јан Стојановски, студент и млад истражувач, изјави: „Особено сум горд што и во нашата земја има научници кои работат во различни области и кои се дел од меѓународни тимови. Од учествата на натпревари сум видел дека има и многу млади кои се подготвени да го посветат својот живот на науката. Се надевам дека ќе продолжат по тој пат и ќе го развиваат овој благороден повик.“ Во наредните две недели изложбата „ЦЕРН и Универзумот: Науката која нè поврзува“ на посетителите ќе им даде можност да ја истражат историјата на универзумот и честичката физика, да учествуваат во виртуелни прошетки низ акцелераторот на ЦЕРН и да го посетат детското научното катче која преку игра ќе ги запознае децата со атомите и периодниот систем.

Петра Селишкар: Планината на човекот му го враќа времето за рефлексија

Posted on септември 18, 2025септември 18, 2025 by milan

Содржината на интервјуто е единствена одговорност на интервјуираниот/та и не ги одразува ставовите на Европската Унија.

Разговара: Наташа Атанасова

На годинешното издание на еден од најмилите фестивали кај нас, „Македокс“, имав можност да изгледам неколку филмови. Од нив, документарниот филм „Планината не оди никаде“ ме остави со подзинат ум. Приказната за четворицата браќа овчари кои живеат сами на бачило со своите овци на врвот Солунска Глава, во исклучителен однос со кучињата и со планината – ме фасцинираше. Со оглед на тоа што периодов односот човек-природа ми стана важна тема за размислување, некако природно работите доведоа до ова интервју со режисерката на „Планината не оди никаде“, Петра Селишкар.

Неодамна ги читав книгите на Капка Касабова, а за време на „Македокс“ имав можност да направам интервју со неа, во кое таа зборуваше и за нејзината последна книга, „Анима“, во која се занимава со пасторализмот. Веднаш по интервјуто, на „Македокс“ го гледав Вашиот филм „Планината не оди никаде“ и некако имав чувство како работите да се надоврзуваат по некој судбински тек. Како Ви се јави интересот за снимањето на овој филм?

Интересно е што многу луѓе гледаат врска помеѓу „Планината не оди никаде“ и „Анима“ на Капка Касабова. Сега конечно ќе ја прочитам книгата, а Капка конечно ќе го гледа мојот филм. Многу беше интересно што оваа година се сретнавме на „Македокс“ и мислам дека се препознавме – како што понекогаш се случува со креативните души. Како што би рекле пастирите од мојот филм: „си мирисаме исто“.

Долг беше патот кон планината – во секоја смисла. Финската продуцентка Кристина Первила, која пред многу години беше на „Македокс“ во жири, имаше желба да ги види шарпланинците кои работат со стока на планините. Така Марјан, кој во филмот се појавува како одгледувач на кучиња, ја однесе на планина и под една смрека спиеше малиот Зариф. Ми донесоа фотографија што беше клучна – и оттаму почнавме со идејата за филм и ја пронајдовме фамилијата.

Филмот е сниман во екстремни услови – во дивина, во бачило под Солунска Глава каде што се пристапува само со теренски возила, во опкружување со многу животни како овчарски кучиња, овци, крави, коњи.., на место каде што нема струја и интернет… и тоа долг период. Колку пати требаше да се качите и симнете од горе и како живеевте и работевте и Вие лично и останатите членови на екипата додека се снимаше?

Престанав да бројам колку пати сме биле… На почеток, првите години одевме само јас и Бранд Ферро, а последните три со екипа, снимавме пет години, претежно во летниот период. Немаше струја, а и водата беше далеку. Условите беа планински – како што сите знаат во Македонија, каде што има овци, таму има и кучиња. До Солунска Глава има многу лош пат – не знам дали може воопшто да се каже дека постои пат. Дури и војската оди со хеликоптер на работа, а ние одевме со коњи и специјални џипови за такви терени. Водата, нормално, преку зима и пролет прави свои патишта, така што патот никогаш не е ист.

Бевме доста голема екипа за документарен филм, со огромна логистика за вода, храна, опрема, шатори за спиење, агрегати за полнење на техниката… Секој ден беше предизвик – качување со тешка опрема, невреме, кучињата што на почеток не ни дозволуваа слободно движење, нема тоалет, нема дрво за да се скриеш од сонцето, па едноставно треба да го прифатиш животот на отворено.

Снимавме кај Зекир, Зариф, Басри и Бесир, во нивното горно бачило каде што се овците, а и во второто долно бачило, со Зани и Зарифе, каде што беа кравите – таму има шума и многу волци. Децата ме прифатија како втора мајка, а изгледа и кучињата го разбраа тоа. Инаку, имаше околу 20 кучиња – многу големи (шарпланинци, карабаши, кангали, мешанци). Прекрасни животни – нежни и посветени на човекот и на работата со овците.

Филмот за мене беше како едно патување во времето, кога човекот живеел во тесна и самоодржлива врска со природата и „дишел“ во просторот. А, во суштина, патувањето е само во просторот – на 40 км воздушно од Скопје, најгусто населеното место за живеење во земјава. Како гледате на нашиот денешен „цивилизиран“ однос кон природата?

Природата има моќ да те излечи, ако ѝ дадеш време и можност. Современиот, градски човек најчесто не е свесен за нејзината исцелителна моќ. Брзиот живот – или подобро речено, лошо потрошениот живот во градовите резултира со немоќ и апатија поради недостиг на допир со чист воздух и физичка работа, со постојано движење во природа.

Нашите Зариф, Зани и Зекир секој ден пешачат најмалку 30 километри со овците, молзат, прават сирење, готват, одат 3 км за да наполнат вода. Замислете – тоа е како цел ден да вежбаш јога, пилатес, фитнес и плус џогинг во планина. Денешниот свет нуди многу можности, но токму поради тоа најчесто немаме фокус и јасна цел. Затоа планината на човекот му го враќа „украденото време“ – времето потребно за рефлексија. Природата дава можност за медитација, дури и без да бидеш свесен дека медитираш.

Соочени со проблемите околу нас, често сме растргнати со прашањето „should I stay or should I go“, кое го мачи и еден од браќата овчари, кој веројатно ќе замине од семејството и од планината. Што е потребно за масовното бегство да почне да се врти во обратна насока – кон природата?

Мислам дека тоа прашање „дали да останам или да си одам“ се појавува кај секој човек во одреден период од животот, бидејќи промената не доаѓа лесно. Сепак, Зариф се врати назад кај своите браќа – на некој начин тој знае дека е одговорен за своите овци и за браќата, кои без него не би можеле да се снајдат. Се работи за традиција што постои со векови и ако се прекине, тоа страшно ќе влијае врз начинот на живот.

Во Македонија сè уште има многу знаење, некое „племенско“ разбирање, за во големите фамилии да може да се задржи поврзаноста со земјата и планината. Нашите деца се свесни дека на Запад не е подобро – таму исто така би работеле без одмор секој ден. Но, исто така се свесни дека овде работат за себе, за своите овци и семејство. Тоа е одговорност, но и еден вид слобода. Се надевам дека ќе издржат, а во меѓувреме условите за сточарство ќе се подобрат. Само така може да има вистинско враќање кон природата – не преку туризам.

Од филозофско-медитативните разговори на браќата за смислата на животот и живеењето (таму) е произлезен и насловот „Планината не оди никаде“, кој сосема разбирливо го заменил првичниот наслов на филмот („Долината на Шарко“). Дали овие разговори се поттикнаа и засилија со вашето присуство таму или, едноставно природно е природата да го поттикнува размислувањето за тие вечни теми, за смислата на животот?

Да, тие се доста филозофски настроени. Така зборуваат, тоа им се врти низ глава – имаат поширок поглед на светот и повеќе време, бидејќи немаат интернет и не се „трујат“ со телефон по цели денови. Само на врвовите има мрежа. Нормално дека разговорите се случуваа и во интеракција со мене – никој порано не ги прашувал што размислуваат. Мене токму тоа ме интересираше – како размислуваат и чувствуваат во таа широка планинска димензија, како им течат мислите на млади момчиња од 6 до 21 година.

Како жена-мајка добивав сигурно поинаков одговор од нив. Не ме интересираше антропологија или политика, туку како растат деца сами на планина, заедно со кучињата и каков е нивниот однос. Мислам дека токму кучињата ги држат на планината. Во село не би можеле да живеат со толку кучиња, а единствениот слободен простор е токму планината. Истото важи и за нашите јунаци.

По македонската премиера на филмот овациите беа долги и меѓу публиката беше забележлив голем восхит. Какви беа реакциите што стигнаа до Вас?

Реакциите беа фантастични. Изгледа дека на луѓето многу им се допадна филмот. Имавме прекрасна публика, покрај голем дел од екипата која е незаменлива, предводена од Сара Ферро. Филмот ги воодушеви особено визуелно, а тоа е заслуга на Бранд Ферро, и нормално поради присуството на Зекир, Басри и Бесам, кои се симнаа од планината специјално за проекцијата. За мене, и покрај Vision du Réel и наградите во Мексико и Црна Гора, вистинската премиера секогаш ќе биде „Македокс“. Благодарна сум на екипата која одгледа таква публика – единствена.

Кога да ја очекуваме проекцијата на филмот во Кинотеката на Северна Македонија, којашто ја најавивте, а можеби и низ други киносали низ земјава?

Проекцијата во Кинотеката на Северна Македонија ќе ја организираме наскоро, а се надевам и во други киносали низ земјата. Дистрибуцијата започнува на почетокот на октомври и се надевам дека ќе направиме проекции низ цела земја со тоа што ќе успееме да ја финансираме промоцијата, за да може македонскиот документарен филм да допре до публиката и во малите градови.

Насловна фотографија: фотографскиот тим на фестивалот „Македокс“

Europe House @ Kocani

Posted on септември 12, 2025септември 17, 2025 by milan

Изминатиот мај, организиравме хуманитарна трка „Сите за Кочани – Трчаме Заедно“. Како мрежа, во духот на солидарноста, продолжуваме да стоиме покрај Кочани преку креирање нови активности што ги зближуваат луѓето, инспирираат и ја зајакнуваат локалната заедница.

За месец септември, Europe House @ Kocani организира:

Кино на отворено

12 септември (Петок). Краток филм „Пепи и Муто“ во режија на Георги Унковски. Следи наградуваниот македонски игран филм „Исцелител“ во режија на Ѓорче Ставрески.

13 септември (Сабота). Кратот филм „Човекот со чудна навика“ во режија на Вардан Тозија и долгометражниот документарен филм „Ефтеркланг Македониум бенд” во режија Андреас Јонсен. Следи разговор со главниот протагонист во филмот Владица Младеновски.

20:00 часот пред Домот на култура – Кочани

19 септември „Вело родео“ – активности во рамки на Европската недела на мобилност, во соработка со организацијата Вело Училишта. Ќе се спроведат работилници за безбедно возење велосипед и настан на велосипедска патека со препреки и предизвици, со цел едукација и поттикнување на користење алтернативни и еколошки видови транспорт

24 септември „Electionville“ – интерактивна игра за средношколци, реализирана низ државата во соработка со Шведската амбасада, со цел запознавање на учениците со функционирањето на локалната власт.