Blog Archives - Page 2 of 7

Ласко Џуровски: Македонската кирилица заслужува бескрајна почит од сите нас

Posted on December 22, 2022July 25, 2024 by euhouse

Јазикот е жива материја која го одразува начинот на кој живеат луѓето што го зборуваат. А јазикот, во денешно време, со развојот на дигиталните технологии, својот живот повеќе од кога и да е порано, го живее како текст, преку писмо. Затоа, односот кон писмото, кон нашето македонско кирилично писмо и неговиот изглед во медиумите – печатените, телевизијата, електронските е одраз на односот и почитта што ја имаме кон нашиот јазик и кон тоа што сме.

Човек кој со децении се грижи за зачувување, негување и развој на македонското кирилично писмо е Ласко Џуровски. Неговата работа во областа на крајно маргинализираната дисциплината на графичкиот дизајн, типографијата, е посветена и на создавање писма и фонтови на македонска кирилица, што во овој период на негирање на македонскиот јазик, добива значење поголемо од кога и да е.

Како оддавање почит за неговото дело што непроценливо ја збогатува нашата култура, ова последно интервју во 2022 година го правиме токму со него.

Разговараше: Наташа Атанасова

Како се доживувате себеси повеќе – како графички дизајнер или како типограф?

Всушност се доживувам како „две во едно“, графички дизајнер и типограф. Тие две области се нераскинливо поврзани, испреплетени, едната не може без другата. Нема добар графички дизајн без добра типографија и обратно, нема добра типографија без добар графички дизајн.

Користен фонт: Croma © Ласко Џуровски, TOTEMtype

Што претставува за Вас типографијата?

Типографијата е уметност на дизајнирање букви со кои пишуваме текстови што пренесуваат визуелно оформени информации. Таа ги вклучува во себе различните стилови на фонтови, преку кои создава изглед и структура што пренесуваат емоции и испраќаат визуелни пораки. Накусо кажано, типографијата е она што на текстовите им вдахнува живот.

Користен фонт: Ganger © Ласко Џуровски, TOTEMtype

Од периодот кога имате почнато да се занимавате со типографија до денес, кои се најзначајните и за Вас најинтересни фази низ кои има поминато оваа дисциплина на графичкиот дизајн?

Тоа е фазата на премин од класичната типографија која користеше излиени оловни букви, во дигиталната типографија која направи своевидна револуција во визуелизацијата на текстовите. Вистинска графичка револуција! Дигиталната типографија отвори нови хоризонти во сите области, како во софтверските компании кои креираа интуитивен софтвер за изработка на фонтови на многу софистициран начин, така и во областите на издаваштвото, дизајнот на амбалажа, на медиумите, буквално во сите области кои се базирани на визуелна комуникација. Одеднаш типографијата вплови во рајските води на креацијата кои овозможија она што до вчера не можеше да се замисли да стане реално, опипливо, применливо. Дигиталната типографија потполно го промени светот на презентација на текстовите и отвори некои нови видици кои тежнеат кон совршенство, кое пак, во типографијата, како и во другите области, е недостижно.

На илустрацијата се користени авторски фонтови на Ласко Џуровски

Постои ли пишана историја за типографијата и типографите низ минатото на македонското поднебје? Дали Ве интересирале, дали сте барале вакви информации и што би споделиле од нив како значајно/интересно?

Јас не сум сретнал досега такво нешто, барем не во форма која е потполно и студиозно посветена на македонската типографија, односно на македонското кирилично писмо. Секако дека ме интересираат нејзините корени, постојат илјадници страници пишани документи кои се неизбришливо сведоштво за нашата писменост, за нашиот идентитет, за нашата напатена Македонија и нејзината вековна борба за културна рамноправност во светот на цивилизираните народи. Верувајте, во тој свет на културен натпревар меѓу народите, ние поседуваме многу уникатни пишани документи и предмети кои се сведоштво за она што сме биле и претставуваат насока и основа за она што се стремиме да бидеме, во секој поглед. Зарем постои нешто што посилно ги растреперува дамарите во нашите гради од безвременските стихови кои се вградени во генетскиот код на секој Македонец, како што се: „Зурли штом диво ќе писнат…“, „Откако Ленка остави кошула тенка, ленена…“, „Зајди, зајди…“ и сл.

Користен фонт: Altan © Ласко Џуровски, TOTEMtype

Каков е нашиот однос како индивидуалци кон нашата македонска кирилица денес? А што е со институциите – постои ли грижа за зачувување, негување и развој на нашата кирилица од нивна страна?

Никаков. Жал ми е што морам тоа да го кажам. Кирилицата е оставена на забот на времето кој ја нагризува од сите страни, особено во ова време кога се негира сѐ што е македонско, но попусто, кирилицата е безвременска, бесмртна, ВЕЧНА. Можат да се потпишуваат договори, хартијата трпи сѐ, но никој не може да го избрише она што ни е запишано во душата. Македонската кирилица ќе постои и кога нас и многу генерации после нас ќе ги нема, таа е основната нишка вткаена во нашиот генетски код. Зар може да постои народ ако не остави трага, пишано сведоштво за своето постоење? Кога го велам ова мислам на пишаните патеки кои ги трасирале нашите преродбеници, нашите првоучители – Кирил и Методиј. Таа трага која ја оставаме во времето е напишана со наша, македонска кирилица која заслужува бескрајна почит од сите нас за да ја поставиме на исто рамниште со сите светски писма како неизоставен дел од светското културно богатство.

Што се однесува до институциите, не гледам дека кај нив постои загриженост за македонската кирилица, особено за нејзината егзистенција во дигиталната типографија која незапирливо оди напред отворајќи неограничени можности за кои нашите институции воопшто не се свесни дека постојат. Тие, со својот инертен однос оставаат македонската кирилица да чмае закопана длабоко во минатото наместо да засвети со сета своја раскош и богатство содржани во нејзината едноставност – секој глас една буква. Би бил најсреќен ако некоја од нашите институции може аргументирано да го демантира ова мое тврдење.

Изрека од серијалот „Муабетите со дедо ми Наце“ кој се објавува на профилот на Ласко Џуровски на Фејсбук. Користен фонт: Clone Serif © Rosetta

Но, затоа, Вашиот личен ангажман на ова поле е огромен. Водите ли евиденција, можете ли да ни кажете како изгледаат писмата и фонтовите што ги имате направено во бројки?

Не водам евиденција, тоа изискува премногу време со оглед на сложеноста на она што го работам. Решив дека сепак е поцелисходно тоа време да го посветам на изработка на фонтови кои зборуваат самите за себе. Ќе споменам само еден податок, мојот фонт SkolaSans почнувајќи од неговата промоција во 2013 година па сѐ до денес е преземен од интернет повеќе од милион пати, зборувам во светски рамки, што ме прави особено горд затоа што мојата креација ја употребуваат огромен број корисници. Ако веќе им препуштиме на фонтовите сами да зборуваат можам да го кажам следново: мојот фонт Clone Rounded е дел од типографската понуда на Adobe (https://fonts.adobe.com/fonts/clone-rounded), поставен е таму рамноправно со фонтовите изработени од најголемите имиња на светската типографија како што се Ерик Шпикерман (Erik Spiekermann), Метју Картер (Matthew Carter), Зузана Лицко (Zuzana Licko), Гзавие Дупре (Xavier Dupré), Давид Брежина (David Březina)… Тоа ми причинува огромна чест и задоволство. Clone Rounded се дистрибуира во светски рамки преку компанијата која е посветена на изработка и дистрибуција на мултијазични фонтови на светскиот пазар, Rosetta (https://rosettatype.com/CloneRoundedPE). Овој фонт во 2016 година беше избран меѓу најдобрите 20 фонтови во светот од страна на Typographica (https://typographica.org/typeface-reviews/clone/). Еве, ексклузивно за вас ќе откријам и една тајна, годинава започнав да работам на надградена верзија на овој мој најуспешен фонт кој прераснува во типографски систем составен од 72 фонтови. 🙂 Clone Serif, на кој работам во моментов, е „најмладиот“ член на овој типографски систем и тој ќе биде интернационално промовиран во 2023 година. Инаку, досега имам креирано повеќе од 500 авторски фонтови.

Каде наоѓате најмногу инспирација за создавање нови фонтови?

Насекаде околу нас, од книгите, од графитите, од фирмите напишани на дуќаните од старите мајстори фирмописци, од типографијата присутна на ѕидовите во црквите, на иконите, од оригиналните ракописи на нашите поети, писатели… Типичен пример за тоа е фонтот Аманет кој настана врз база на фотографија од напис на ѕидот од една македонска црква во околината на Прилеп. Аманет содржи оригинална и специфична типографија во која е вткаено богатството на форми и орнаменти карактеристични за нашево поднебје. Тој фонт е бесплатен и секој кој е заинтересиран за негова употреба може да го преземе од овој линк.

Фотографија користена како референца за креирање на фонтот Amanet © Ласко Џуровски, TOTEMtype

Пред повеќе од година го објави твојот фонт направен според ракописот на Рацин, кој го имам видено веќе како живее во една книга („Збор по збор“, во издание на „Гаврош“) – што е супер! Кажуваше дека правиш фонтови и според ракописот на Конески, Вапцаров… Кои други писатели/поети „се во игра“ да добијат свој фонт? 😊

Да, Рацин е еден од фонтовите кој го креирав со многу љубов и огромна почит кон делото на Коста Солев Рацин, „црвениот поет“, кој знаеше на уникатен начин да ја наслика со зборови македонската душа. Се надевав дека ќе добијам можност да гостувам на манифестацијата Рацинови средби во Велес, со цел да им го подарам овој фонт за да ги публикуваат Рациновите песни напишани со него. Исто така, тој би бил достапен за слободно преземање од нивната интернет страница. За жал, таа моја желба никогаш не се оствари. Сепак, фонтот Рацин си го доби заслуженото место во македонската типографија. Сведок сум на прекрасни дела во кои тој се употребува, на мое големо задоволство. Како потврда на ова осамна мурал насликан на потпорниот ѕид, во близина на Саат кулата во Велес, на кој се испишани стихови од „Ленка“, со мојот фонт креиран врз база на Рациновиот ракопис. Автор на муралот е уметникот Бранкица Јордановска. Сосема е „нормално“ во нашава Македонија вакви работи да поминуваат незабележано, за жал. Инаку, пред извесно време започнав да работам на фонт базиран на ракописот на Блаже Конески, обезбедив доволно материјали и изработката е во тек. Не можам да кажам кога точно ќе биде завршен. Кога се работи за креирање на фонтови врз база на ракописот на некоја личност многу е значајна базата на пишани документи која можете да ја обезбедите, колку повеќе оригинални документи се достапни, толку е полесно да се генерира дигитален фонт базиран на оригиналниот ракопис.

Мурал во Велес на кој е користен фонтот Racin © Ласко Џуровски, TOTEMtype

Издавачкиот центар „Три“ во поновите книги истакнува кога користи Ваш фонт, што е практика за пофалба. Го следите ли македонското издаваштво? Што би можеле да кажете за изгледот на внатрешните текстови и за типографијата на кориците?

Да, оваа практика е за вистинска пофалба. Издавачкиот центар „Три“ исклучително го почитувам заради професионалниот однос кон употребата на типографијата во нивните изданија. Мислам дека оваа практика би требало да ја следат и другите македонски издавачки куќи. Што се однесува до типографијата на кориците од изданијата на македонските издавачи ситуацијата е „шарена“, сведок сум на извонредни типографски решенија но исто така и на сосема разочарувачки. Се надевам дека ситуацијата во тој поглед ќе се подобрува, се разбира, ако на типографијата ѝ се посвети вниманието кое го заслужува, особено на македонската кирилица.

Неколку книги во издание на „Три“ на чии корици се користени фонтови на Ласко Џуровски

Има ли на повидок помлади наследници дизајнери навлечени на типографија со кои заеднички може да се продолжи да се збогатува македонската кирилица?

Има само обиди, не сум сретнал некој кој навистина сериозно сака да се занимава со оваа работа. Во 2013 година јас организирав типографска работилница, „Типокујна“, на која се обидов да го пренесам моето знаење за креирање фонтови на неколкумина дизајнери кои учествуваа на неа. И покрај успешните резултати и креирањето на десетина кирилични фонтови кои сѐ уште се користат, ниеден од учесниците не продолжи посериозно да се занимава со типографија. Што се однесува на Вашето прашање за „збогатувањето на македонската кирилица“, тоа е приказна сама за себе. По мое мислење, грижата за македонската кирилица треба да биде еден од приоритетите на Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Министерството за култура на Република Македонија и Министерството за информатичко општество и администрација. Овие институции немаат воопшто никаква иницијатива ниту пак програма за едукација во областа на дигиталната типографија и македонската кирилица како дел од неа. За да се уверите во ова мое тврдење ве охрабрувам да се јавите во која било од спомнатите институции и да побарате писмен документ на кој е детално претставен изгледот на македонските кирилични букви на еден од стиловите кои постојано се користат на дигиталните медиуми, еве, на пример, нека биде тоа Slab Serif фонт. Пред тие да ви одговорат, а бидете сигурни дека воопшто нема да ви одговорат, ќе ве игнорираат, ви кажувам што ќе добиете како одговор—НИШТО. 🙁 Тажно. Затоа, би го зaвршил овој разговор со апел до сите Македонци, насекаде во светот: развојот на технологијата ни дава можност и моќ, ние самите, да се избориме македонската кирилица да биде рамноправна со останатите светски писма, кирилични и латинични. Македонскиот јазик и македонското кирилично писмо се наше непроценливо културно богатство. Тие се загрозени пред сѐ од самите нас, кога зборуваме и пишуваме неправилно и несоодветно. Затоа, да ги употребуваме правилно, да ги афирмираме и потврдиме во светот како скапоцена придобивка од една стара култура и цивилизација која заслужува почит и поклонение.

Користен фонт: Shaker © Ласко Џуровски, TOTEMtype

БОНУС-ПРАШАЊЕ: Во ракописните исписи наменети за социјалните мрежи ракописното „ш“ го пишувате со цртичка. Еднаш имаше и дебата на Ваш пост за тоа дали треба да се пишува со или без цртичка. Каков е Вашиот став и Вашето образложение?

Технологијата сама го даде одговорот на ова прашање и секоја понатамошна дебата на оваа тема станува беспредметна. Имено, Open Type фонтовите содржат опција (Features) која овозможува секоја буква (карактер) да има повеќе верзии. Тоа ни дава можност да креираме алтернативен карактер за малата ракописна (script) буква „ш“ кој ќе содржи долна црта. Значи, фонтот содржи две различни решенија за истата буква – едно без долна црта и друго со долна црта. Употребата на малата ракописна буква „ш“ со долна црта го решава проблемот на нечитливост кога таа ќе се употреби до малата ракописна буква „и“ или помеѓу две букви „и“, на пример во зборот „напиши“. За да ја избегнеме оваа несакана ситуација, можеме да програмираме постапка која потполно автоматски ќе ја замени буквата „ш“ без долна црта со буквата „ш“ со долна црта, и тоа само на оние места каде што таа се наоѓа пред, помеѓу или после малата буква „и“. Вака, проблемот се решава на сосема едноставен и елегантен начин. Ова е само еден сегмент во кој технологијата за креирање дигитални фонтови ги решава тековните проблеми и недоследности кои се јавуваат при употребата на македонската кирилица на дигиталните медиуми. Но, тоа е веќе друга тема која бара многу повеќе простор за нејзино детално елаборирање.

Користен фонт: LobsterMK © Ласко Џуровски, TOTEMtypе

Насловна фотографија: Жарко Чулиќ

Оливера Ќорвезироска: Критиката е патоказ на книжевноста во времето и просторот

Posted on December 9, 2022July 25, 2024 by euhouse

Разговараше: Наташа Атанасова

Кога пред три години, по повод излегувањето на романот „Аб’т“ правев интервју со Оливера Ќорвезироска, прашањата кои ги имав за неа како критичарка, ги оставивме за некој следен разговор.

И, сега, кога ја видов излезена од печат нејзината најнова книга со критички текстови „На полпат (критика или молк)“, знаев дека дојде времето за тој разговор.

Во книгата се сместени текстови за последните дела на триесетина современи македонски, девет истакнати регионални писатели и за последниот роман на Арундати Рој. Напишана со препознатливиот стил на Ќорвезироска, „На полпат“ ќе ве натера да се присетите и уште еднаш да размислите за книгите што сте ги читале или, ако не сте ги читале, ќе ве заинтригира да ги земете за да видите дали би се согласиле со нејзините критички ставови. Во мојот случај, книгата уште еднаш ми потврди дека книжевната критика ни е неопходна, исто како што ни се неопходни и разговори за неа.

Колку е значајна книжевната критика за една културна средина, а колку за самата книжевност?

Мошне е значајна, или барем треба да биде, и во едната и во другата сфера. На поширок општествен план, критиката е значајна за да ја позиционира книжевноста што поцврсто како неодминлив сегмент на културата воопшто; а на потесен план, на планот на самата книжевност, критиката е значајна, или барем треба да биде, за да ја поддржи и да ја трасира вистинската творечката енергија кон вистинскиот пат, а помалку вистинската творечка енергија кон споредните патишта. Критиката во идеални услови треба да функционира како патоказ, како сигналитика на книжевноста во одреден простор и одредено време.

Верувам дека критиката треба секогаш да остане во сенката, во дебелата ладовина на добрите приказни, дури и тогаш кога сенката се издолжува и станува идентична на таа што ја создава.

(„На полпат“, стр. 69)

Мојот впечаток за ситуацијата со книжевната критика кај нас во моментов е дека од една страна ја имаме професионалната академска (и елитна) критика која се прашувам дали некој ја чита, а од друга страна „рецензиите“ на интернет, чија крајна цел најчесто е продажба: продажба на книгата како предмет или продажба/самопромоција на човекот што го напишал текстот. Дали идентитетот на книжевната критика, онаква каква што ја знаевме до пред дигиталната доба, е во криза?

Можеби, но не знам на што точно мислите кога велите „идентитет на книжевната критика“. Книжевната критика не е нешто трајно и конечно, таа, како и сѐ друго, е менлива, а она што треба да остане како нејзин императив или цел, е поврзаноста / блискоста со книжевноста. Треба истрајно, дури и настојчиво, да се работи на симетријата во нивниот однос. Академската критика е важна, таа си постои и е читана од тие на кои им е наменета. Највидлив е недостигот на новинската книжевна критика: брзата, смела и верна критика што им оди зад петиците на книгите, што им помага на читателите да се ориентираат во преобемните и честопати недоволно јасни книжевни продукции, но и да го дооформат својот вкус. „Рецензиите“ што ги спомнувате вие, ставајќи го зборот во наводници, се нешто сосем друго и воопшто не мислам на нив во овој контекст. Тие најчесто се гол, бесрамен маркетинг, самопромоција, калкулација, умилкување на потенцијалните, непрофилирани читатели, наместо нивен коректив.

На средина од ситуацијата што ја наведов во претходното прашање би требало да се најде издржаната критика наменета за поширока публика, на приемчив јазик и достапна преку масовен медиум. „На полпат“ е книга со издржани критички текстови, напишана со прекрасен јазик и чие читање е уживање. Останува уште прашањето дали книгата денес (имајќи ги предвид малите тиражи кај нас) е соодветен медиум за таквата критика да стигне до широката публика?

Мора да признам дека не се оптоварувам со тиражите на книгите, главно сум фокусирана на нивната вредност. Борбата за тиражи испреврте сѐ пред себе и ги доведе книжевните „работи“ во безредие. Поради сето тоа, важно ми е она што го мислам за актуелните книги дома и во регионот, да го кажам преку текстови и анализи, преку претставувања и согледби, а не со прокламативни општи зборувања, предефинирања и преобјаснувања. Она што го правиме, по дефиниција, многу подобро нѐ претставува од она што го зборуваме, зборуваме, зборуваме… Постојано читам, често пишувам за прочитаното, објавувам на постојните портали со кои чувствувам естетска и културна припадност, во книжевната периодика, или, едноставно го собирам напишаното и го објавувам во книга. Порано, кога постоеја вистински дневни весници и вистински културни редакции, објавував рецензии на неделно ниво (во „Вечер“, „Утрински весник“, „Слободен печат“…), што значи за една година рецензирав и по повеќе од педесет книги. Тоа беше мошне напорно, но сметам и мошне корисно.

Суштински гледано, ваквата постапка на објавување критика или проза на сопствен приватен профил е исто како шивачка да излезе сосе својата машина од работилницата и среде плоштад да крпи, шие, коригира што кому му треба. Излегувањето на занаетот од дуќанот е сериозен проблем за професионализмот во нашата земја. Како едноставно веќе да го нема. Секој е стручен за сè, никој од нас не живее од она што вистински го знае.

(„На полпат“, стр. 197)

Што значи да се биде (и да се остане) критичарка кај нас? А плус да се биде и писателка?

Не знам што значи да се биде, ниту што значи да се остане. Јас само го работам со страст она што го сакам и, се надевам, она што најдобро го знам.

Професорката Елизабета Шелева во еден труд за критиката вели дека во нашата книжевна средина владее изместен бонтон и прилично лицемерна култура на незамерување со цел избегнување на некој иден судир на интереси. Каков е твојот став за ова тврдење, а во однос на книжевната критика кај нас?

Не се занимавам премногу со такви нешта. Ниту создавам ниту расипувам пријателства со критика. Сериозно следам домашна и регионална книжевност и се обидувам да го коментирам она што го читам, брзо и прецизно. Исто така се обидувам актуелната домашна продукција да ја ставам во поширок, барем регионален контекст, да повлекувам паралели. Следствено на тоа, во „На полпат“ од вкупно 44 текстови, 32 се за конкретни наслови од домашни автори (добитници на најзначајни книжевни награди, но и млади книжевни гласови), 11 за наслови од регионални автори, главно препораки за превод, и еден текст за новиот роман на Арундати Рој, намерно, за да се поврзат домашната и регионалната книжевност – со светската. Додека ја подготвував книгата за печат, речиси сите наслови од регионалната книжевност што ги препорачував за превод, веќе се преведоа на македонски јазик (Дарко Цвијетиќ, Лана Басташиќ, Кристијан Новак, Дамир Каракаш…) и си дозволувам да помислам дека барем малку сум придонела за тоа.

Дали си имала непријатни ситуации како резултат на твоите критички ставови со авторите на делата за кои си пишувала? И дали ти се јавува(ла) потреба за автоцензура? На кој начин се бориш со неа?

Не. Не сум имала непријатни ситуации, барем не толку непријатни за да ги помнам. Не се борам, не се плашам од туѓи реакции, се трудам да бидам доследна на сопствените принципи, аргументирам, пишувам јасно и недвосмислено, не се кријам зад кажаното, не се додворувам, не манипулирам со своето книжевно мислење и тоа што немам непријатни ситуации си го припишувам себеси како стекната заслуга. Кога не сакам да пишувам за нешто – молчам. Дури и кога нештото ми се допаѓа… Молкот е тешка вештина. Понекогаш дури и потешка од зборувањето и пишувањето.

Критиката сака да интерпретира, таа не сака да сака; сака да коментира, не сака да меморира. Меморирањето е сакање. Нема интерпретација на песна ако таа веќе ви се вовлекла под кожа или ви се забила в срце; нема интерпретација на песна, ако сте ја запомниле без намера и напор да го сторите тоа.

(„На полпат“, стр. 164)

Секоја критика, колку и да претендира на објективност, не може да ја избегне субјективноста. А каде што е субјективноста, таму е и егото. Колкава е одговорноста на критичарот да го заузда своето его давајќи вредносни судови?

Ова е прашање за помлади луѓе кои почнуваат да се занимаваат со критика. Ваквите недоумици се далеку зад мене. Не постои апсолутна објективност, ниту објективност без ронка субјективност, но постојат и правила за односот помеѓу едното и другото. Постојат и покуси и подолги јажиња, синџири,.. свилени врвци за нашите лични вкусови. Едно е книжевен вкус, друго – книжевна компетенција.

Како долгогодишен критичар, кои тенденции во современата македонска книжевност би ги истакнала како најрелевантни за времето во коешто живееме, а кои како највозбудливи за тебе лично?

Помодноста во книжевноста што нѐ заплиснува во бранови не ја сметам за голема опасност, ниту за сериозен ризик. Секој бран остава зад себе и по некоја прекрасна школка. Бисер. Последните години имав чувство дека сите пишуваат кратка проза. Поети, прозаисти,.. почетници, водечки писатели, книжевни класици, доајени во сосем други жанрови. Еве, на пример, во антологијата на микрофикции „Џинџуџе во земјата на афионите“ што годинава ја објави „Темплум“ (приредувачи се Никола Гелевски и Владимир Мартиновски) има дури 73 застапени македонски автори кои работеле или работат во овој жанр. Ако ги има во толкав број во антологија, замислете колкумина реално пишуваат микропроза. Би го спомнала и трендот/бранот на куси романи, повести или дури и новели меѓу кои имаше и такви кои ги понесоа најзначајните награди за роман во земјава. Трендовите пребрзо ја матат водата, но тоа, пак, исто така мошне брзо помага да испливаат на површина и многу други нешта. И најлоши, но и најдобри. Последнава година во регионот сѐ почесто се појавуваат мошне екстензивни романи, како некаков тренд на навраќање на „големите дела“ од претходните векови и книжевни формации. Не би ме изненадило тоа да им се „случи“ и на македонските автори веќе во наредната година, веќе во наредните книги. Брановите, дури и книжевните, пред да остават школка, бисер зад себе, несомнено првин нѐ освежуваат.

THE PRESPA REGION – THE RENAISSANCE OF THE SOUL

Posted on December 6, 2022July 25, 2024 by euhouse

Resen is a bustling city, snug between the Prespa and Ohrid Lakes, where you begin to feel the smell of the Mediterranean and the surrounding colourful landscape. Resen, surrounded by the tranquillity of the water and the tempting succulent scent of crisp and juicy apples, tells us a story that heightens all our senses and brings us back to ourselves, to the rebirth of our spirit, to the Renaissance of the soul.

Resen is a small and charming town with significant cultural landmarks, such as the “Drаgi Tozija” Cultural House, which was built from 1905 to 1912 as the saray-palace of Ahmed Niyazi Bey, one of the leaders of the Young Turk Revolution. Today, it houses the Resen ceramic colony, home to many world-famous ceramic artists, and the permanent exhibition of the artwork of the Macedonian painter Keraca Visulcheva. The architecture of the palace is breath-taking. The locals are doing everything they can to protect the rich historic fabric and withstand the ravages of time. On your way out of the saray-palace, you cannot stop thinking how the city has an exceptionally rich heritage of historic buildings, still unknown to many, and how the locals care deeply about their little town.

Leaving Resen, you head off on a fascinating drive through a spectacular landscape conveying all the hues of nature, mesmerized by the vast reflection of clouds drifting on the glass horizon of the Prespa Lake. From here on, the beauties of nature seem to feel uplifting and nourishing for the spirit.

First stop – the village of Kurbinovo and the 12th-century church St. George (Sv. Gjorgji), renowned for its fresco of the Archangel Gabriel, commonly known as ‘the Angel of Kurbinovo.’ Traces of the influence of the artistic mastery of the 12th-century Byzantine fresco-painting, later on, can be seen in the world-famous Italian Renaissance cathedrals of Tuscany. – This is a story the locals know by heart and share proudly with visitors. Not far below the country road, we were pleasantly greeted by a goat herd that seemed strikingly curious about our camera lens. They skilfully captured our attention and very soon became the stars of our travelogue.

Next stop – the village of Ljubojno. The beautiful village charmed us even more when we learned the two legends of how it got its name. The first legend tells a Shakespearean ‘Romeo and Juliet’ love story but with a happy ending: two feuding families forbade the romance of their two children, so the boy and the girl ran away and settled in a new neighbourhood, which they called Ljubojno (literally: feeling or showing love). The second legend is about Ljuba, the first innkeeper in the village, who served excellent wine. Customers would go into her inn and loudly say: “Ljubo, vino” (Ljubo, [give us] wine). Today, Ljubojno is a village with traditional architecture and several monasteries that you can only admire, holding the Prespa Lake in the palm of its hand.

Time seems to have stopped in these places, but when travelling through them, time seems to fly. Somehow, these tranquil little places leave a lasting impression on your soul, vividly reminding you of the rich cultural heritage of our country!

As Goran Stefanovski put it:

“You can’t ask me not to feel part of the deepest and oldest world when Heraclea is my home; when Ohrid is my home; when Via Egnatia, the only motorway that existed in Europe between the 5th and 15th centuries, traversed along my grandmother’s house in Bitola. You can’t say that everything is on your side and nothing on ours.”

*The visit to the Prespa region was organised within the scope of the EU with You in Resen Project.

„Чудо“: За Романија, Господ и жените

Posted on December 1, 2022July 25, 2024 by euhouse

„Чудо“, второто поглавје од трилогијата долгометражни филмови на Богдан Џорџ Апетри, е филм кој е тежок за гледање, тежок за сумирање и тежок за критикување. Инспириран од Балзаковата „Човечка комедија“, Апетри раскажува три неповрзани приказни кои никогаш не се шират, но постојано се продлабочуваат.

Дејството во оваа тмурна мешавина од жанрови се одвива во родното село на режисерот во Северна Романија, а е поделено на два дела. На почетокот, централен лик е Кристина (Јоана Бугарин) – деветнаесетгодишна калуѓерка-почетник која еден ден го напушта манастирот под нејасни околности и никогаш не се враќа. Во втората половина, пак, „Чудо“ се претвора во полициски трилер и го следи детективот Мариус (Емануел Парву) во неговите обиди да разбере што ѝ се случило на Кристина, а и самиот да се соочи со тоа. Жанровската формула попатно се распливнува во чудни сцени на интимност, фантазии за одмазда, христијанско морализирање и несигурни расплети.

Апетри открива малку по малку и не секогаш тоа што гледачот најмногу го интересира. Пред сѐ, филмот ги истражува условите под кои човекот станува животно и релативната баналност на криминалот таму каде што владее масовна рамнодушност. Кристина е единствениот лик чии одлуки потекнуваат од самата неа и покрај тоа што тие никогаш не се објаснети. Можеби е мистериозна или можеби е уште еден „плиток“ женски лик – линијата меѓу двете е тенка. Поголемиот дел од времето таа е само објект кому му се нанесува зло, како во една аудитивно експлицитна сцена, која може да биде тешко поднослива за многу гледачи. Како и многу пати до сега во европската кинематографија, режисерското око на Аперти фрла скоро фетишистички поглед на женското страдање – традиција која малку режисери успешно ја избегнале, пред сè поради емотивната потентност на овие сцени.

Покрај сите профили кои ги гради Апетри, во „Чудо“ Романија е лик сам за себе: држава која сè уште живее во рушевините на некогашниот систем и која создала за своите жители, и за ликовите во филмот, општество кое ниту се распаѓа, ниту се движи напред. Дури и воздухот се чини застоен, а криминалот органски, давајќи му на гледачот ретка можност да проследи филм од Балканот кој не е направен за да шокира странска публика.

Сепак, „Чудо“ не го остварува целиот свој потенцијал. Апетри и овој пат не го предизвикува источноевропскиот формат, но е еден од ретките кои се стремат кон едноставност во својата работа. Наоѓајки баланс помеѓу форма и содржина, вистинското чудо е тоа што тој прави балкански филм кој е интересен дури и на второ гледање.

Севдалина Дамевска

Венко Андоновски: Со „Папокот на светлината“ сакав да го изгонам злото

Posted on November 29, 2022July 25, 2024 by euhouse

На 1 декември, во четврток, ќе се одржи промоцијата на новиот роман на нашиот писател Венко Андоновски, „Папокот на светлината“. Иако насловот можеби наведува дека романот е продолжение на „Папокот на светот“, врвниот роман на Андоновски од пред 22 години, сепак, станува збор за поврзаност на многу поспецифичен начин, која вреди да се открие со и за своја душа.

Ако сте од оние најљубопитните читатели и сакате подготвени да го земете новиот роман в раце, додека деновиве го препрочитувате „Папокот на светот“, верувам дека со овој разговор уште повеќе ќе ви се разгори љубопитноста за тоа што се крие меѓу кориците на „Папокот на светлината“.

Разговараше: Наташа Атанасова

За некој ден на јавноста ќе ѝ биде достапен Вашиот нов роман, „Папокот на светлината“, кој ни го најавивте уште на почетокот на пандемијата. Денес гледаме дека тоа што тогаш се чинеше како груба скица, всушност, е многу јасен концепт до кој верно сте се држеле. Како и што работевте на романот во овој период?

Работев само на едно нешто: самопознание. Мислам дека секој добар роман е во суштина автобиографски (иако тоа не мора да се види жанровски), што значи дека мора да понуди пресметка со себеси. Себеси се предизвикувате на двобој, нема некој друг, лош, нема некој кој е виновен за вашата судбина. Свесен сум дека автобиографизмот како пристап кон романот денес не е во мода. Повеќето писатели денес пишуваат за нешто што не го ни виделе ни искусиле: за војни во кои не учествувале, за правата на лицата со инаква родова ориентација, а често самите писатели не ѝ припаѓаат на таа ориентација. Да пишувате за нешто што не сте го искусиле, тоа гарантира обично бестселер, зашто тие теми се во мода, ама јас не сум од тие автори: јас верувам во исповедна книжевност, верувам дека сепак човек треба да се познава прво најдобро себеси. Кога пишувате бестселер, а пишувате за нешто што не ви е познато, доволно е да кажете дека клоцата боли, затоа што тоа го знаете теоретски, од други книги. Сосема друго е кога пишувате исповед за една клоца која самите сте ја искусиле. Првото е теорија на клоцата, второто е сеќавање на една клоца. А сеќавањето е чувство, не слика.

Така што, во овој роман се занимавав со злото, прво во себе. Сакав да го изгонам. Не верувам дека сум успеал, зашто суетата е почеток и крај, и почетен вирус и метастаза на сите зла. Но, барем пробав. Но, бидејќи човекот е социјално суштество, романот стана и расправа за злото во светот. Како што запишав и во романот, злото еволуираше од средновековните претстави кои се негова прва материјализација. Средновековието беше невино и го замисли злото како човек со опашка и рогови, ама модерното доба го претвори него во релација, структура – идеологија, партија, тоталитарна држава. Тоа зло на крајот повторно се отелотворуваше во еден лик, ликот на Диктаторот. Најнакрај, по еден Хитлер или Сталин, во постмодерната доба, злото стана раствор, инфузија: тоа влезе во сите клетки и капилари на општествените дискурзивни практики. И сега не го гледаме, затоа што е насекаде. А медиумите се иглите на таа инфузија. Секој што е медиумски поврзан во мрежа (а денес секој човек е медиум, доволно му е само да има мобилен телефон со просечни перформанси за да биде медиум и да пишува статуси), пренесува (најчесто!) зло. И што е најтрагично: не сме ни свесни дека сме зли. Тоа е како човек да е болен, а да не знае дека е болен. Колку што мене ми е познато, човек од грип чувствува дека има грип; ама човек умоболен не знае дека е умоболен. Излегува дека денес злото трајно склучи брак со умоболноста и слабоумноста. Слабоумноста денес раководи со светот, за жал.

Она „јас“, тој престол на суетата, е толку силен што не можеме ни да умреме без страв дека ќе го изгубиме, зашто „јас“ е сè што поседуваме, најсилната лична заменка, најсилниот капитал на суетата без кој не се може…

„Папокот на светлината“, стр. 18

Човекот и неговите вечни животни прашања за љубовта и бесмртноста, за (не)верноста и смртта, за (не)постоењето на Бог и на Сатаната, за доброто и злото… се присутни и во „Папокот на светлината“, како и во останатите Ваши дела. Иако тука приказната сурфа на брановите на христијанското православно учење, таму оддолу како да ја носат и струите на источната, индиска философија. Би се согласиле?

Се разбира. Секоја религија денес е за почит, секоја духовност и мистика. Иако се залагам за духовен свет, и иако ѝ припаѓам на културата на православното христијанство, јас сум сепак уметник. А уметноста е апокрифна работа: таа служи да постави прашалник секаде каде науката, религијата и човекот поставиле извичник, во смисла: Sic! Јасно ми е! Да бидеш уметник значи да се сомневаш. Затоа и ја напишав на самиот почеток „Азбука за непослушните“, роман со видливо обожување на Христа, ама со изразен сомнеж кон сите кои се колнат во него. За мене останува важна онаа реченица од тој роман: „Оној кој вистински верува, ќе се сомнева во својата вера, зашто ако слепо верува, ќе му поверува и на нечестивиот, кој често ја зема маската на Христос“. Па дури и светогорските отци сведочат за своите падови во верата, кога им се чинело дека Христос ги напушта, дури и дека го нема; подоцна сфатиле дека чувството дека Христос ги напушта значи дека ги остава духовно да пораснат, како што татко мора да го пушти седиштето на велосипедот на своето дете кога го учи самостојно да вози.

Инаку, источната филозофија, посебно теоријата за реинкарнацијата, ја имаше во „Папокот на светот“. Овде не е јасно изразена. Попрво би се рекло дека овде ја користам астрофизичката теорија за паралелни вселени, што во теологијата би се препознало како СИМУЛТАНОСТ на сите времиња, во она прочуено ОНОЈ КОЈ БИЛ Е И ЌЕ БИДЕ. Ако тоа се однесува на Бога и Богочовекот (сепрезентен и сетемпорален), и ако човекот сака да му се доближи, тогаш и човекот би можел да биде оној кој бил, е и ќе биде, што значи постои во сите времиња, вечен е. Но не како род, туку како личност, како поединец, како сушто. Како душа.

„Фонтот е совршена облека на ѓаволот, наспроти ракописот“ – вели Јан во своето предавање по семиотика во романот. Поднасловот на вашиот роман, пак, е: „Роман во три фонта и еден светлински ракопис“. Во романот има есеистички дел посветен на фонтот и ракописот, при што раскажувачот ја брани страната на ракописот, додека писателот и издавачот, сепак, остануваат на страната на фонтовите 😊.

Се разбира, и јас користам фонтови, не сум калиграф од средниот век. Користам компјутер (иако сè прво пишувам на рака). Фонтот во мојот роман е само метафора за една страотна стилско-тематска унификација на книжевноста. Човек не треба да заборави дека тој владее со кодот, а не кодот со човекот; фонтот мене ми служи, не јас нему. Ако јас му служам на клишето, а не тоа мене, ќе се претворам во семиотички папагал кој подеднакво говори на различни јазици и користи најразлични „фонтови“ (клишеа, стилови). И ќе можам да пишувам занаетчиски добро во сите стилови и на сите теми (за да профитирам со слава, награди и пари), ама нема да знам кој сум јас во суштина, која е мојата сушност. За жал, денес, на теренот на книжевноста на дело е еден нов, западен соц-реализам: сите современи светски „бестселер писатели“ пишуваат исто. Нема персоналитет, нема личносност во тоа колективно пишување на исти теми кои гарантираат успех. И дури, пишуваат со ист стил – брутално, соголено, веристички опседнати од болното и патолошкото. Освен тоа, даваат само дијагноза за еден свет кој е болен, кој не чини. Па сите го знаеме тоа. Но има ли некој писател да понуди медикамент? Каде е тука лечебноста, куративната димензија на книжевноста? За мене книжевноста треба да лекува и да биде утешител, а не само да поставува дијагнози.

Јас, и кога користам туѓ фонт, како сега во моментов, испишувам мисли со свој ракопис. Ракописот воопшто и не е прашање на раката (тоа е само калиграфија), туку на душата. Знаете како порано ги броеле мртвите на фронтот откако телата веќе биле изедени од црви и мршојадци? Според бројот на униформите, кои се потрајни од телата што ги носеле. Униформите се фонтот. Така ние набргу според фонтот, според стилското клише, според жанровскиот „рецепт“ ќе ги броиме покојните „големи“, „светски“ писатели на бестселери. Ги има насекаде. Ги има и кај нас, во Македонија, и се занесуваат дека се нешто недостижно.

И така, барајќи сè нови и нови метафори си поредби за „брзина“, ќе ти се случи од она поле зборови кои ја означуваат брзината на светлината, да влезеш во она мрачно поле од јазикот, со зборови кои ја означуваат брзината на темнината. Сите знаеме колку изнесува брзината на светлината, ама само Лукавиот ја знае брзината на темнината.

„Папокот на светлината“, стр. 175

Јан е писател, професор по семиотика и наратологија, пишува сценарија и во многу други работи неговиот лик се поклопува со Вас како личност. Јан и греши и континуирано се преиспитува и се себеспознава. Каков беше за Вас овој процес на понирање во длабините на Вашата душа создавајќи го ликот?

Нема потреба да кажам низ што поминав: се погледнав себеси отстрана, како да сум некој друг. Сакав да знам каде сè сум згрешил во животот, па на крајот излезе – а каде НЕ сум згрешил?! Јас не бегам од себе и своите „согрешенија“. Сакам да бидам подобар човек. Ги имам сите дипломи што ми се потребни, само една ми недостига: „Дипломиран добар човек“. „Папокот на светлината“ е желба за таа диплома. Уште не сум дипломирал, знам. Веројатно сум апсолвент. Имам уште грешки за исповедање пред себе. Но, за тоа ќе читаме во „Папокот на тишината“, кој, ако даде Господ, треба да ја затвори оваа папок-трилогија.

Лела, еден особено важен лик од романот, пишува „Книга за книгата“, а нејзината другарка Ања, која знае и да ѝ замери што премногу е навлезена во светот на книгите, ќе каже: „го сетив оној добропознат мирис на стари книги, што смирува како капки валеријана или како темјан на литургија“. Се препуштаме ли ние, Македонците, доволно на мирисот, допирот и вкусот на книгата?

Се препуштаме. Знаете што: кога се појави „Папокот на светот“, еден мој пријател, искусен издавач и добар, солиден писател, ми прогнозираше 200-300 продадени примероци, поради „тешкиот стил“ и „архаичниот јазик“ во првиот дел. Романот до сега има над 18.000 печатени примероци, а не е во задолжителната лектира. Гоце Смилевски направи „лом“ со „Спиноза“ и „Сестрата на Сигмунд Фројд“. Тоа не се „лесни“ дела. Блаже Миневски одлично минува кај читателите, иако неговите дела бараат навистина труд од читателот: тоа се интелектуални етиди. Се читаат и млади писатели, одлични и не лесни за читање: Петар Андоновски, Живко Грозданоски, Наташа Сарџоска. Да не говорам за поетите (кои секогаш се помалку читани): Никола Маџиров ви е веќе класик, Виолета Танчева-Златева е блиску, Елена Пренџова е сјајна, Димитар Арнаудов допрва доаѓа. Ве молам не лутете се вие, млади мои пријатели лепословци, што не сте спомнати: не можам во моментов сите да ве набројам! Сјајна и богата е (по)младата македонска литература денес, треба да се гордееме со неа. Иако се читаат (и за жал се наградуваат во Македонија) и „лесни“ автори, ние Македонците, сепак не сме за фрлање како читатели. Доволно време живеев во Србија за да можам да ви кажам – Србите помалку си ги ценат вредните писатели од нас. Една моја пријателка, Србинка, која присуствуваше на „Деновите на Маџунков“ во Струмица не можеше никако да сфати како тоа салата, три вечери по ред е полна, со 500 луѓе, во мал град, за чест и почест кон еден писател?! Кај нив тоа одамна не постои. Дваесет луѓе во публиката е полн погодок, за класици како Ќопиќ, Павиќ, Ќосиќ!

Читателите во „Папокот на светлината“ се присутни на еден интересен начин, преку игривите забелешки на маргините, кои се всушност и единствени реченици испишани со „ракопис“, што отвора сосема нова димензија во комуникацијата меѓу романот и читателите, меѓу читателите и писателот. Како ги доживувате Вие овие ракописни забелешки?

Па, јас ги смислив. Сакав да ги охрабрам читателите сè почесто да читаат со молив. Сите мислат дека со молив се пишува, а јас со молив читам; кога пишувам, најпрвин пишувам без молив, во главата, потоа на хартија. Сакав да ги мотивирам читателите да бележат свои мисли на маргините. Да му се спротивставуваат на Големиот Писател. Или да го пофалат кога заслужува, да бидат вистински и најискрени, непотплатени книжевни критичари.

Сè додека има по библиотеките книги со подвлечени пасуси и книги „исчкртани“ по маргините, ќе има и комуникација на релацијата писател-читател. Треба да нè радуваат исчкртаните книги. Тоа се прочитани книги. Но, познавав и библиотекари кои беа хипохондрици во таа смисла. Казнуваа ако чкрташ по книгата. Само стерилните колекционери на книги се лутат на белешки оставени на маргините. Затоа се и само колекционери. Луѓе кои сакаат книги, собираат книги, ги каталогизираат и педантно ги редат по полиците според бојата и форматот, ама не водат љубов со книгата.

Навредата е најголема јадица за чесниот човек: со неа, оној кој навредува го поробува навредениот, кој самиот доброволно останува на јадицата на навредувањето.

„Папокот на светлината“, стр. 35

Во повеќе наврати низ романот ја споменувате важноста на нашата писмена и духовна традиција, имате алузии на Горан Стефановски, кој длабински го истражуваше нашиот идентитет. Што значи во ова време кога владее еден општ презир кон тоа што сме, да си ја познаваме, почитуваме и надградуваме традицијата?

Драго ми е што го спомнавте Горан Стефановски. Тој е наш, а светски драмски автор. За жал, Запад не го препозна доволно, затоа што Горан инсистираше на етноидентитетот на Македонците и посебно на неговото Дебар Маало, како Маркес на своето Макондо или Чинго на својата Пасквелија. А за Македонците Запад веќе имаше изградено клише: не се многу битни за светската историја.

Мојот став за нашиот идентитет е познат: Македонија не е од вчера, не е од АСНОМ наваму. Македонија е просветителско-светлински проект од Библијата до денес. Македонија е република во воздух, која постои расеана по светот, интерконтинентално, по ербаси и боинзи со кои патуваме кај нашите роднини-иселеници. Македонија е писмо, слово, Логос од првиот словенски универзитет до денес. Мене не ме интересира „историјата на иднината“ (слоган на нашите брзозачевлени Европејци, регрутирани во владејачката партија преку рурални партиски организации), мене ме интересира иднината на историјата. Кој нема историја, тој не е човек, туку предмет. Масата во мојата дневна соба нема историја, јас имам. И уште нешто: ние, под влијание на деконструкцијата и Дерида, а имајќи го Ферида (Мухиќ), кој не го препознавме и вреднувавме доволно во Македонија (како што Европа не го препозна доволно Стефановски), претеравме со тврдењето дека нема стабилни идентитети, дека сите идентитети се „распрснати“ и „ли(з)гави“. Притоа не разликуваме идентитет од столб. Столб и идентитет не е исто. Земете ја за пример архитектурата. Градбата ја држат столбови, не ја држи идентитетот: без разлика дали градбата е според идентитет училиште, болница или црква, таа ќе опстане само ако има столбови. Затоа, не смее да се поништи разликата меѓу столбовите на доброто и злото, машкото и женското, срамното и бесрамното, невиното и грешното, природното и неприродното. Тука сум „конзервативен“ (како и Мухиќ), ама во ова време на толку умножени авангардисти, да бидеш конзервативен можеби значи да бидеш авангарда пред авангардата. Идентитетот е јасна работа: не може нешто во исто време да биде и А и не-А. Не може да биде и жирафа и не-жирафа. Така, едно нешто не може во исто време да биде и Македонец и не-Македонец. А тоа се бара од нас, како услов за влез во ЕУ, под притисок на Бугарија. А ние наивно веруваме дека Европа е една и обединета. Треба да се прашаме: постојат ли единствена европска култура, единствена европска политика, единствен европски морал? Не. Никогаш и не постоеле. Европа е поим како „овошје“. Не можете на продавачот да му кажете „Дајте ми 600 грама овошје“. Можете да кажете „дајте ми 200 грама банани, 200 грама портокали, 200 грама јаболка“. Земјите на Европа не се единствени по ниедно прашање, освен по прашањето дека Балканот е „слепо црево“ и „темно петно“ на светот, за што Јулија Кристева напиша одлична книга, во која им одговори дека нивното гледање на Балканот е само нивна нечиста совест, црна потсвест за она што самите го правеле: крвопролевање и војни. Европа е денес балканизирана, повеќе и од Балканот.

Ако „папокот на светот“ беше една широка метафора, која ако се обидеме да ја збиеме би можеле да кажеме дека се сведува на метафора за животот, да им откриеме ли на идните читатели на новиот роман која е метафората што се крие зад „папокот на светлината“?

Самите ќе сфатат. Светлината е смисла. Кандило запалено од небесата и пренесено во чесниот и свет Дом, со деца-ангели и пород. Толку е тоа, нема други зборови за тоа. А и овие зборови се премногу. Зашто во добрата уметност, како и во животот на добриот и скромен човек, многу зборови се малку, а малку – доволно.

Насловна фотографија: Мики Јевтовиќ

Student Art Exhibition – Tribute to Lazar Lichenoski

Posted on November 22, 2022July 25, 2024 by euhouse

INTIMATE SPACE – HOUSE (intro by Prof. Slavica Janeshlieva, Ph.D., FFA, UKIM in Skopje)

It is an incredible and almost surreal opportunity to organize an exhibition of works by students from the Faculty of Fine Arts, UKIM in Skopje, in Lichenoski’s house, in the center of the city and on the quay of Vardar, in which one of the founders of Macedonian contemporary fine art lived and worked (albeit briefly and towards the end of his life).

At the invitation of Europe House Skopje and in cooperation with the National Gallery of Macedonia, we felt it was not appropriate to exhibit student works that were made on a different theme and with a different idea in the Lichenoski memorial house, and use the walls of the intimate rooms of Lazar and Zoya Lichenoski as walls in any gallery/museum space. That’s why we decided that this exhibition will consist of works created and inspired by Lichenoski’s personality and creativity, by his house and the space within it, but also by the attitude towards culture and cultural heritage. Just as Lichenoski, with his actions, creativity, talent and energy, left a permanent and invaluable testimony, thought, cultural and fine-art heritage, these young creatives, hopefully, future fine/visual creators, need to be authentic and noticed.

We had a short time for research, design, and implementation, but we hope that the elan and youthful energy, so important and cherished by Lichenoski himself, is visible. As a professor at the School of Applied Arts, now the State High School for Fine Arts and Design that bears his name, he created new generations of Macedonian painters/artists who were to create “new art – diction and visual linguistics of the new age”

[1]. In the spirit of education and vision, we turn Lichenoski’s memorial house into a workshop for students to determine or demystify the space and the attitude towards it. That is why at this exhibition all expressive artistic/visual means are allowed in order to express the idea, to “conquer” the space and offer an experience through the offered opportunity to develop the phenomenon of the artistic concept and ignoring the strict divisions of artistic media and artistic fields and even through the incentive to cross with other arts.

[1] Vaseva Dimeska, Viktorija. Lazar Lichenoski 1901-1964; Museum of Contemporary Art – Skopje, 1998, p. 102

Damjan Jankoski, 2001 3rd year, Department of Sculpture

Grieving, 2022

Lichenoski is grieving, his works are grieving, the walls of his home are grieving, his entire work is grieving.

Creativity contains emotion, effort, thought and desire. Creation requires talent, time, attention, and a lot of patience. The energy and thoughts of the creator, the place where that person spent their precious time creating – whether the person is among the living or the dead, should be protected, marked and nurtured. The condition of the former home of the famous artist from our area, Lazar Lichenoski, is in a very bad condition. Every stone, every brick, every smallest particle of that home is worth it. The purpose of this exhibition is to attract the attention of the authorities in order to take action to preserve the wealth offered by Lichenoski and his works. Will we be aware and conscientious enough?!

Milena Petkovska, 2000 (4th year, Department of Graphics)

What happened?, 2022

In the kitchen of the house, in the original cupboard left behind, I place small reproductions of Lichenoski’s work and broken glasses. I make the reproductions through a performance (during the opening) looking at Lazar Lichenoski’s paintings and place them in the cabinet, which is their refuge. Broken glasses are the flaws in the treatment of culture, creativity and legacy. Right under the rug is what it would be if the flaws weren’t overlooked. In the room on the left, there is optimism that slowly arranges the space and tries to make it similar to the one imagined.

Sara Mitkovska, 2000, 4th year, Department of Graphics

Negligence, 2022

Negligence towards cultural heritage and living culture.

Evgenija Trajkovska, 2001 (3rd year, Department of Graphics), Sara Mitkovska, 2000 (4th year, Department of Graphics), Mihail Paskoski, 2000 (4th year, Department of Graphics)

Entrance fee – Culture is expensive, but non-culture is even more expensive, 2022

You arrive at the exhibition location. Before the entrance you are greeted by students who say that there is an entrance fee. OK, you ask what the price is. They tell you a ridiculous price, for example: seven denars. You wonder for a second and say to yourself OK, let me see if I have change. You receive a finely arranged card that says “Exhibition in honour of Lazar Lichenoski”. The next visitor after you goes through the same procedure, but the students run out of cards! They take out some roughly torn slips of paper and with a half-empty pen write the same words as on your card. What is the point of this? Are the artists getting carried away again?! That’s right, you’re right. The concept behind this ‘Entrance fee’ performance is the irony of the whole event, of the state of the house in which one of the founders of Macedonian art lived, how the fact that an object is falling apart is equivalent to the state of our wonderful society in which we live, how is it possible to be in deficit of money for maintenance and partial renovation of the house, but we have enough money to give budget to the students so that they can then spend the money in Kaldrma Rakija Bar! But that’s not all!

The nonchalance and lack of interest of the students towards arranging and organizing the event or the task that was given to them and they did not fulfill should represent the lack of interest from the people towards the preservation of the culture and art that are becoming moldy in this country, the fact that no organization took the initiative to pay attention to what is a vital part of our lives, which is art.

Mihail Paskoski, 2000, 4th year, Department of Graphics

Trial cleanup, 2022

The dust and ruins accumulated over the years, visible upon first entering the house, are the elements that inspired me to make this work. The recording of dust and pieces of rubble being poured onto a black canvas was taken in this house, and the canvas with the dust on it, although it is a trial cleaning action, represents memorabilia of the house and the unintentionally nurtured dust.

Sara Mitkovska, 2000, 4th year, Department of Graphics

Pure white canvas, 2022

This work reflects you.

All our actions, intentional or not, result in a positive or negative manifestation.

Sara Mitkovska, 2000, 4th year, Department of Graphics

If it is hidden it does not exist, 2022

This work, on the one hand, represents the man who leaves his native land with desire and hope. On the other hand, it shows people running away from problems – sweeping the dirt under the carpet, that is, not solving problems.

Mariјa Jaкјovska, 2000, 4th year, Department of Graphics

The purpose of the installation is to present the melancholy of the lost (or almost lost) culture and spirit of art in the country; but still with a dash of optimism, alongside its symbol of hope. The installation was made of leftover building materials, and the pigeon was borrowed from a dovecote.

Slavcho Pavloski, 2001, 3rd year, Department of Sculpture

Solidified works, 2022

Artworks have their own place of birth/creation and place where they will “reside” (be exhibited or kept).

Lichenoski’s last works were created here, in his house and studio. In this space is their first emotion. That’s why this work, as a symbol of the emotion of his paintings, is solidified inside his house. For me, it is not so important what state it is in, how it looks and to whom this space belongs, but the impression, knowledge and emotions that we get that the artist Lazar Lichenoski lived and worked here.

Sometimes the first impression can tell us a lot about the things we see, and sometimes we can’t find out anything, but it doesn’t mean that we shouldn’t give them a second chance, look at them in more detail and maybe change our first impressions.

Milena Petkovska, 2000 (4th year, Department of Graphics), Stefan Jakimovski, 1993 (postgraduate studies, Department of Graphics)

Obstacle, 2022

The concept for this work came from the situation of the house you are standing in right now.

Our opinion regarding the situation of the house is identical to what this work represents to you in this space.

A small obstacle that you can easily jump over, go around or pass under, and thus reach the other side and experience the space in its entirety. This is how we visually present to you how we think this place should be experienced by all those in charge of cultural heritage.

The obstacle is also visible from the outside.

Stefan Jakimovski, 1993, postgraduate studies, Department of Graphics

Pause, 2022

Left dormant and forgotten. Damaged by the blade of time that is slowly killing it. Still a drop of light, flares up or goes out. Both the house and the work carry a similar message.

Владимир Јанковски: Ако нема страст за другиот нема ни култура

Posted on November 17, 2022July 25, 2024 by euhouse

Разговараше: Наташа Атанасова

Владимир Јанковски е човек што ја дише книжевноста. Долгогодишен уредник во македонското издаваштво, познавач на книжевните состојби во земјава, во регионот, па и во светот и преведувач кој на македонски има преведено еден куп книги од многу значајни автори.

Владимир е човек со особен интерес ја истражува темата на градот, сака да продира длабоко во релациите меѓу луѓето и меѓу луѓето и градовите. И човек кој секогаш има безброј прашања за сè и сите околу него.

Неговото назначување за амбасадор на наградата за млади преведувачи „Вавилон“ оваа година беше поводот за овој разговор, кој љубопитно прошета низ повеќето негови полиња на работа и на интерес.

Оваа година беше назначен за амбасадор на Наградата на Делегацијата на ЕУ за млад преведувач „Вавилон“. Што значи за тебе оваа нова, амбасадорска улога, Владимир?

Наградата на ЕУ за млад преведувач „Вавилон“ е исклучително важна иницијатива. За мала култура како нашата, преводите се начин да се биде во дослух со другите култури, со меѓународната книжевна продукција. Ние како книжевна и културна средина сме осудени на превод. И тоа е добро. Тоа ни овозможува да знаеме многу повеќе за другите отколку што тие знаат за нас. Во нашата земја се преведуваат и објавуваат многу книги, слободно можеме да кажеме дека ги следиме, пред сè, европските трендови. Но, никогаш не е доволно. Во светот постојано се појавуваат нови книги, нови книжевни имиња, нови тенденции. Многу е важно да се следат книжевните текови со постојана поддршка на издавачите. Културата, по дефиниција, е доближување до другиот, дијалог, разбирање. Ако нема страст за другиот нема ни култура. Во тој меѓукултурен дијалог, преведувачите имаат клучна улога. Затоа постојано треба да се истакнува нивната работа и да се сензибилизира јавноста за важноста на преводот и преведувачите. Преведувачите мора да имаат системска поддршка за подобро извршување на својата работа. Исклучително е важно да се создаваат и поддржуваат младите преведувачи, кои треба да бидат иднината на преведувачката активност кај нас. Добар преведувач се гради со години. На почетокот е значајно формалното образование, а потоа на преведувачите треба да им се даде можност да работат. Да преведуваат конкретни дела, да имаат можност тоа што го превеле да го објават, да се унапредуваат соочувајќи се со јавноста и со судот на јавноста. Во иницијативата за наградата „Вавилон“ на убав начин е комбинирана потребата за зголемување на видливоста на улогата на преведувачите, професионалната поддршка за младите преведувачи и валоризацијата на трудот на младите преведувачи. Затоа, за мене оваа улога е исклучителна. Ќе имам можност да им помогнам малку на моите помлади колеги преведувачи, со тимот на Здружението на преведувачи и толкувачи (ЗПРМ) ќе понудиме дополнителни обуки, работилници и консултации за младите преведувачи, а на крајот сето тоа ќе се заокружи со доделувањето на наградата „Вавилон“. Особено ми е мило што во амбасадорската улога ги наследувам Румена Бужаровска и Владимир Мартиновски, кои се одлични писатели и преведувачи.

Имаш преведено повеќе од 30 книги од значајни светски и регионални автори, меѓу кои се Атвуд, Сонтаг, Угрешиќ, Каракаш… Преведуваш од хрватски и од англиски јазик. Кој превод ти има зададено најголеми преведувачки маки и дали тој ти е воедно и најдрагиот?

Не можам конкретно да кажам кој превод ми создал најголеми преведувачки маки, зашто се обидувам на секој превод да му пристапам од авторски аспект. Секој текст во себе крие некакви загатки и стапици за преведувачот. Од моето искуство можам да кажам дека многу често кога некој текст додека сум го читал во оригинал ми се чинел лесен за превод се случувало при преводот да се појават многу повеќе проблеми отколку што тоа се чинело на почетокот. Преводот често е поминување низ минско поле од навидум нерешливи јазични бомби. Ако во еден јазичен систем нештата изгледаат јасни, прецизни и едноставни, тоа не значи дека таквата јасност, прецизност и едноставност лесно ќе биде пренесена во друг јазичен систем. Преведувањето ме има научено секогаш да бидам сомничав кон себе, а претпазлив кон текстот. Да го третирам делото како да е мое, да се обидам да го пресоздадам на македонски јазик како јас да сум го пишувал на македонски јазик. Преведувањето е многу благородна активност зашто првенствено си посветен на текстот на другиот, на книжевноста и гласот на авторот. Со тоа се даваш себеси за нечиј друг текст. А не за својот, на пример, што е случајот кога пишуваш сопствени дела. Затоа и одговорноста при преведувањето е поголема отколку при пишувањето.

Имаш ли преведувачка рутина? Како изгледа периодот кога преведуваш некоја книга, кој обично трае со месеци? И како тоа се испреплетува со твоето пишување?

Немам преведувачка рутина. Го читам текстот и размислувам за книгата не само додека ја преведувам, туку и додека ги правам другите мои активности. Понекогаш некаква грешка или решение за текстот може да се појави на најнеочекувани места – додека возам велосипед, готвам или се туширам. Тоа го дава одговорот на второто прашање – како преводот се испреплетува со пишувањето. Се испреплетува на многу начини. Преку лексиката, зашто при преведувањето се случува да пронајдам збор во македонскиот јазик кој сум го подзаборавил или ретко го употребувам. Преку некој поглед за стварноста и за животот на некој од ликовите. Преку решенија на авторот што се однесуваат на стилот, кои претходно не сум ги познавал. Преведувањето, исто како и читањето и пишувањето, е процес во кој постојано ги учиш техниките на пишување, модалитетите и начините што ти стојат на располагање како најсоодветно да го кажеш она што сакаш да го кажеш.

Додека пишуваш и преведуваш во ист период, дали се случува стилот или идеите на авторот што го преведуваш да ти повлијаат?

Како што кажав погоре, да. Секако. Но, за разлика од некои писатели кои не сакаат „влијанија“, јас не се плашам од влијанијата. Влијанијата на другите писатели можат само да помогнат во моето пишување. Како што и влијанијата на филмот, музиката, театарот, сликарството можат да помогнат при пишувањето. На пример, често кога пишувам одредена сцена, се обидувам да ја напишам и како сценарио за филм. Значи, малку соголена на ниво на книжевни описи, со малку повеќе дијалози, со малку поголема свесност за визуелниот аспект, за сценичноста. И потоа од таа верзија да научам нешто за сцената претворена во литературен текст. А стилот на другите автори – за стилот отсекогаш сум размислувал како за алатка на писателот. Како нешто што авторот го користи за да го напише она што планирал да го напише. Како и кај занаетчиите и работниците, колку повеќе алатки имаш на располагање, толку полесно и попрецизно ќе го изработиш замисленото.

Кои се твоите книжевни предизвици периодов? Со што се занимаваш – што читаш, што преведуваш, (за) што пишуваш?

Преведувам два тинејџерски романи од една ирска писателка. Ја читам книгата „Нема мапа за удавените; морски Аушвиц“ од албанскиот писател Аријан Лека.

А што те возбудува? Кој бил последниот автор што те воодушевил? И зошто?

Последно воодушевување ми беше Карл Уве Кнаусгор со серијалот од четири книги „Во есен“, „Во зима“, „Во пролет“ и „Во лето“. Ме воодушеви зашто Канусгор е мајстор од ништо, поточно од сè, да создава литература. Интензивна и зашеметувачка литература, иако на прв поглед се чини дека зборува за сосема банални нешта.

„Треба да се прифати хаотичноста на животот. Неговата несреденост, неговите нерамнини, нелогичности, немарности. Тоа дека сè што сме направиле едноставно не може да се стави во некаква целина. Зашто целината често е само прокрустова постела од која пресекуваме голем број додатоци или издолжуваме детали за да го зголемиме нивното значење.“

„Скриени желби, немирни патувања“, Владимир Јанковски

Кај нас, дали поради тоа што сме мала средина или поради нешто друго, луѓето што се занимаваат со книжевност, а и со другите уметности, неретко знаат да се расплинат, па да бидат професори, писатели, преведувачи, издавачи, уредници, критичари… Како гледаш на овој феномен? Што позитивно, а што негативно произлегува од ова во поглед на нашата книжевна сцена и на нашата книжевност, воопшто?

Тоа расплинување е нормално зашто луѓето што се занимаваат со книжевност не можат да живеат само од својата книжевност. Позитивното од тој феномен е што тоа ти овозможува малку да ја смениш својата улога, да излезеш од чевлите кои ти се најудобни, да ја смениш перспективата за важноста и нужноста на она со кое се занимаваш. Твојата писателска работа да ја ставиш во перспектива на твојата друга работа. Негативното е тоа што голем број од писателите се прекарни работници, немаат егзистенцијална сигурност и не можат толку посветено и квалитетно да се занимаваат со нивната првична активност. Ако нашето општество дојде до ситуација во која пишувањето ќе биде приватна професија, која нема да има некакво порелевантно и посуштинско значење надвор од таа приватност, тогаш квалитетот на нашата книжевна сцена и нашата книжевност ќе опаѓа, а литературата ќе станува невидлива и нерелевантна.

Низ твоите романи градот е секогаш рамо до рамо со главните ликови. Релациите меѓу луѓето се поставени на исто рамниште со релациите меѓу човекот и градот / луѓето и градовите. Можеби ќе звучи премногу антропоцентрички, меѓутоа дали му фали на Скопје од луѓето што живеат во него една таква почит, како кон човек?

Да, секако. Скопје во овој момент е град кој чудно, нелогично и малку насилно бабри. Ќе видиме што од тоа бабрење ќе произлезе – дали ќе се распрсне во лицето на своите жители или ќе се развие во нешто поубаво од тоа што е сега.

Ја имаш ли прифатено „хаотичноста на животот, неговата несреденост, неговите нерамнини, нелогичности, немарности“? И колку во тоа може да помогне „брусењето на мислите, на однесувањето, на зборовите, на живеењето“?

Животот е хаотичен, несреден, полн со нерамнини, нелогичности, немарности. Многу често литературата се обидува сите тие нешта да ги среди, космизира, на тој начин што ги бруси мислите, од однесувањата создава ликови, модели и архетипови, од хаотичноста на животот приказни со почеток, конфликт, заплет, драма, расплет, епифании… создава значење од сето тоа што животот постојано го продуцира. Значи, литературата може да помогне. Таа често е и внатрешен глас на кохезијата која е во потрага по заокруженост, но и надворешна формирана целина на смислата.

„Татко“: Непознат лавиринт без клопче за навигација

Posted on November 10, 2022July 25, 2024 by euhouse

Иако човечкиот ум е еден огромен нестабилен лавиринт, сепак постојат одредени компоненти кои помагаат при навигација и нè држат делумно синтетизирани. Едно од тие навигациски клопчиња се сеќавањата, а филмот „Татко“ (на култниот сценарист и тазе режисер Флоријан Зелер) се фокусира токму на нив и ги испитува преку перспективата на човек кој страда од деменција.

Губењето на сеќавањата е честа тема во современиот филм – од „евтини“ психолошки крими трилери до „артхаус“ филмови како „Љубов“ од Ханеке. Зачестеноста на оваа тема се поврзува и со постмодернистичките струења во кои доминира преиспитувањето на реалноста, вистината, идентитетот и самата уметност, па оттаму и опсесијата со сеќавањата. Но во „Татко“, темата на губење на меморијата нема за цел да ја деконструира културолошката свест до таа мера или, пак, да даде некаков критичен коментар за општеството во кое живееме. Напротив, фокусот е врз самата ментална состојба и како таа може да влијае на еден човек и неговото семејство.

Зелер првично го напишал текстот како театарска претстава, инспириран од искуствата на тетка му која страдала од деменција. Во центарот на приказната се Ентони – постар човек кој страда од оваа ментална состојба и Ен – ќерка му која се грижи за него. Нив ги играат култните британски актери Ентони Хопкинс и Оливија Колман чии сирови перформанси го воздигнуваат филмот дополнителни скалила погоре. Но ниту генијалноста на Зелер не е за потценување – за да ги долови тешкотиите кои ги носи деменцијата, тој ја истенчува границата меѓу формата и содржината, како и меѓу гледиштето на главниот лик и онаа на гледачите.

Мешањето на овие две перспективи е честа раскажувачка тактика, која може да служи за да ги засили чувствата кај гледачите или, пак, за да ги преиспита границите меѓу фикцијата и реалноста. Во „Татко“, бришењето на таа граница служи и за да се симулираат симптомите на деменција – за самиот гледач да ја доживее и почувствува оваа ментална состојба колку што е можно посилно и веродостојно. Па така, филмот нема праволиниско дејство. Нема иднина, минато и сегашност, туку сè е колекција на измешани сеќавања на Ентони кои се претопиле едни во други. Зелер користи и внимателно испланирани монтажни резови за гледачот неочекувано да премине од еден спомен во друг. Во тие мигови, шокот што го доживуваат гледачите е пандан на оној што го доживуваат лицата со деменција кои исто така не знаат во која секунда ќе преминат во сосема различна ситуација.

Речиси целото дејство се случува во еден стан кој ги има карактеристиките на сите станови во кои престојувал Ентони низ годините, а сет дизајнот (за кој е одговорен Питер Франсис) суптилно се менува во текот на филмот. Мебелот, боите на ѕидот, редоследот на закачените слики… сè е во постојано движење за на крајот гледачот да не знае каде се наоѓа на временската оска, во кој стан, и во кое сеќавање.

Со овие тактики, Зелер ги остава гледачите еднакво дезориентирани како и Ентони. Целиот филм е како непознат лавиринт, а единственото волнено клопче за навигација е исплашен главен лик, заробен и изгубен во своите краткотрајни чувства и сеќавања на кои се фиксира – како ќерка му го гали, како му најавува дека ќе се сели во Париз, како го запознава со различни негувателки итн. Како тој да е демнет од грижата на совест, тагата и осаменоста кои ги чувствува по нејзиното заминување.

„Татко“ ја заслужува славата која ја доживеа минатата година. Беспрекорната глума, генијалниот сет дизајн и иновативната раскажувачка техника се повеќе од доволно причини за да се погледне филмот. Најважно, тој поттикнува разбирање и длабока емпатија со луѓето кои секојдневно се соочуваат со оваа ментална состојба. Преку давање подлабок приказ на деменцијата, филмот исто така го соголува човекот и покажува колку ранлив вистински може да биде. Веројатно, неслучајно се одбира и насловот „Татко“. Збор кој иако има безброј конотации, културолошки е асоциран со стабилност, моќ, рационалност – нешта кои Ентони за жал ги губи.

Филипа Сара Попова

Николина Андова Шопова: Пишувањето ми е чин на емпатија

Posted on November 3, 2022July 25, 2024 by euhouse

Разговараше: Наташа Атанасова

Николина Андова Шопова на нашата книжевна сцена подолго време беше позната (само) како поетеса. По двете поетски збирки, „Влезот е од другата страна“ (2013) и „Поврзи ги точките“ (2014) го објави првиот роман „Некој бил тука“ (2018), потоа пак се наврати на поезијата со поемата за деца „Кртот Ѕвездан“ (2020), а од пред неколку месеци можеме да го читаме и нејзиниот нов роман „Естом“, во издание на „Или-или“.

Тоа што ја интересира во животот, ја интересира и во книжевноста. Сака да ги истражува необичните и „фриковите“, ја интересираат ирационалните односи кои знаат да бидат и по малку бизарни и мрачни. А во „Естом“ нурнува и длабоко помеѓу видливото и невидливото.

Внимателно, внимателно каде што се кршат стаклата помеѓу видливото и невидливото, внимателно
(„Естом“)

Николина, каков е твојот однос со поезијата и прозата денес?

Литературата и во прозниот и во поетскиот начин на изразување има потреба од сетилно доживеани слики на надворешниот свет, за низ нив да ја искаже својата трансцедентна смисла. Пишувањето поезија е повеќе прашање на миг, додека прозата, особено подолгите прозни форми како што е романот бара континуитет, време, месеци, години, потполна творечка кондиција. Пишувајќи проза можете да се заиграте, да правите неочекувани излети низ имагинацијата, но принудени сте дисциплинирано да останете дел од играта уште долго време. И приказната бара да останете во неа, таа да биде ваш паралелен свет, паралелен живот. Бидејќи кога ќе поминете некое време во пишување или размислување за романот, кога секојдневно живеете со ликовите и нивните приказни, тие стануваат дел од вас, но и вие на некој начин станувате дел од таа приказна. Таму сте некаде помеѓу нив, како невидливо да чекорите помеѓу вашите ликови. И додека пишувате никогаш не знаете што ќе излезе на крај, дали ќе добиете мртвороденче или суштество на кое можете да му го слушнете дишењето, биењето на срцето, плачот… Поезијата ми е поблиска и како начин на мислење и како начин на изразување, иако границите помеѓу поезијата и прозата се, пред сè, формални граници. Поезијата и прозата се преплетуваат и поврзуваат, и во тој простор нема строги ограничувања, поделби и калапи. Самата поезија бара еден посебен однос кон самиот јазик, ја обновува свежината на перцепцијата и кај мене го буди оној, за мене толку потребен, креативен адреналин. И тоа секогаш е нова возбуда, ново откритие, нов предизвик.

Некаде прочитав дека „Естом“ си го пишувала четири години. Всушност, тоа е периодот од објавувањето на „Некој бил тука“. Ти создаваше ли притисок наградата „Роман на годината“ за дебитантскиот роман? Чувствуваше ли дека мораш да оправдаш нечии (можеби и замислени) очекувања за себенадминување?

Наградите и признанијата се сатисфакција за секој автор, еден вид потврда за важноста на остварениот творечки резултат. За наградата „Роман на годината“ чувствувам, пред сè, благодарност. Не ја сметам за товар и притисок, затоа што кога пишувам, веќе е присутен еден друг притисок – секогаш кога пишувате, се фаќате во костец со јазикот, истовремено се борите против неговите ограничувања и се обидувате најдобро што можете да ги откриете широките полиња на неговите можности, да ги скротите дивите струи на имагинацијата, да ги преведете во јазик искуствата од внатрешните патувања… Во тоа лежи предизвикот кога пишувам, а не во „ловот“ на книжевни награди. На крајот на краиштата, писателот што има порив за пишување ќе ги создава своите литературни светови без оглед на тоа дали признанијата ќе изостанат или не. А сериозниот читател, кога ќе ја истражува книжевноста, нема да се води од книжевните награди како единствен ориентир, затоа што постојат автори на извонредни книжевни дела кои никогаш не добиле формални признанија.

Навраќајќи се на „Некој бил тука“, видов дека последната реченица на задната корица вели дека романот „го лови моментот кога болката станува лудило и смрт“. Меѓу другото, ова совршено одговара да се каже и за „Естом“ 😊

Да, но сепак „Некој бил тука“ и „Естом“ се различни, посебни книжевни универзуми. Врските што може да ги воспоставиме помеѓу нив се лабави, а нишката што ги поврзува е тенка. Можеме да зборуваме условно за некаков континуитет во тематска смисла – опсесивноста, ирационалноста, граничните духовни и емоционални состојби кои се на работ на лудилото… Тие координатни точки постојат и во двата романа.

стравував дека никогаш нема да видам некого, ниту, пак, мене некогаш некој ќе ме види
(„Естом“)

Чудачкото е силно присутно во „Естом“. Иако можеби Олег „предничи“, сите луѓе што влегуваат во неговиот живот поминувајќи невидливи тестови, се помалку или повеќе чудаци. Може ли да се каже дека сите ние сме чудаци, со различен степен на проѕирност на нашето чудачко?

И во минатиот роман „Некој бил тука“ и во „Естом“ во центарот се ликови кои живеат во светот на сенките, ликови кои се своевидни „фрикови“, чудаци, кои живеат во светови водени од пориви кои се различни и несфатливи за другите. Дури и во книгата за деца „Кртот Ѕвездан“ малиот крт е своевиден отпадник и уште од самото раѓање е неприлагоден на средината во која е затекнат – не сака да живее во мракот на подземјето, туку се стреми кон светлината. Ѕвездан e еден продуховен бунтовен крт кој не може и не сака да ги прифати наметнатите конвенции. Секое негово спротивставување на стереотипите го носи чекор напред, со секое отфрлање и неприфаќање на авторитетот тој освојува еден нов простор, едно ново парче од слободата. Верувам дека повеќето автори имаат свои опсесивни точки на кои свесно или не, им се навраќаат во творештвото. И дека она што нè интересира во животот нè интересира и во литературата. Отсекогаш ме интересирале тие ирационални односи, помалку бизарни, мрачни… Но да се акумулираат естетските доживувања на светот не значи истиот да се претстави само низ неговата светла и „убава“ страна. Повеќе би сакала една книга или филм да ме вознемири и да ми понуди автентично, интензивно поимање на стварноста, без разлика колку е тоа мачно и тешко, отколку да ме разблажи со неговата слаткост и п(л)иткост.

Ме интересираат таканаречените „чудаци“ затоа што отстапуваат од онаа вообичаена слика за нормата, затоа што имаат поинаков однос кон светот и кон другиот. Би сакала да верувам дека таквите „чудаци“ се и во нас и околу нас. А и пишувањето за мене секогаш е и чин на емпатија, отворање на пат кон другиот, како подобро да го разберам/прифатам другиот, па и себе.

Владимир Јанковски во својот осврт на промоцијата на „Естом“ ќе каже дека ова е „роман за човековите релации во кои доминираат измолкнувањето и недофатливоста“. Некој би можел во тоа да види неможност за меѓучовечка комуникација. Јас го сфаќам како жилавост во борбата за сопствена лична слобода и ослободеност. А ти?

Не би сакала да ги давам „клучевите“ на романот, на читателите да им ги дадам само „лушпите од портокалот“. Сакам текстот сам да стигне до читателот, а јас од оваа страна можам само да дадам некои асоцијации и да оставам отворени прашања. Наполно се согласувам со Шулц кога вели дека во делото сè уште не е пресечена папочната врска со целоста на нашата проблематика, таму сè уште кружи крвта на тајната… Во филозофската интерпретација имаме само анатомски препарат, испаран од целоста на проблематиката. Кога би го соголила романот, би му ја уништила магијата на доживувањето на потенцијалниот читател, како и на оние кои веќе ја имаат прочитано книгата.

Олег вџасено ја погледна како да видел сениште, преплашен од сопственото лице што го виде во нејзиното.
(„Естом“)

И пантомимичарот Олег, и гатачката Силва, и сите уметници влечат конци од невидливото и си играат правејќи можни светови исткаени од илузија и реалност. Илузија е или реалност дека оваа игра живот значи за човекот?

Кога Олег чувствува потреба за цигара го изведува ритуалот на пантомимичарски движења на пушење – палење на невидливата цигара со запалка, вовлекување и испуштање на чадот, во траење од неколку минути, точно онолку колку што ѝ е потребно на една цигара да догори. Но и покрај тоа за себе вели дека е сè уште зависник од цигарите. Неговиот свет е секогаш некаде помеѓу симулациите на она што го нарекуваме „стварност“ – како дете, на рекламата за соковите на „Фруктал“, кога на телевизискиот екран „паѓа“ јаболкото од дрвото, тој ја подава раката под телевизорот за да ја земе, потоа со сласт ја јаде и уредно го фрла невидливиот огризок во ѓубрето. Кога со неговата пријателка ги хранат гулабите во паркот, таа им рони кифла, а тој прави движења со рацете и прстите како да фрла нешто на земјата, но тие повеќе се собираат околу него и ги колваат невидливите трошки. Посебен е односот кон неговата девојка Ева затоа што тој истовремено се среќава со двете Еви – онаа која „вистински“ постои, и „онаа невидливата во чие тело можеше да направи да исчезне и неговото“. Кога го напушта својот дом и се сели во Софија, на Олег најмногу му недостасуваат звуците – крцкањето на креденците, на скалите во куќата, звукот на машината за шиење на баба му… За него е секогаш повозбудливо и попривлечно она што не може да се види. Во неговиот свет на пантомимичари, акробати и голтачи на пламен, Олег е всушност оној што оди по жица и се држи за воздух обидувајќи се да ја задржи рамнотежата помеѓу неговите два света, светот на видливото и светот на невидливото, оној свет во кој, меѓу другото, нештата се недофатливи, посакувани или засекогаш загубени. Како што и многу од луѓето живеат трудејќи се да ја задржат таа рамнотежа, нели?

Фотографии: Игор Тодоровски