Разговараше: Наташа Атанасова
Месецов во издание на „Или-или“ излезе најновата, седма збирка поезија на Лидија Димковска, „Гранична состојба“. Со Лидија успеавме да поразговараме кратко по излегувањето на збирката и малку пред нејзиното доаѓање во Скопје за промоцијата на книгата.
Концептот на интервјуто се засноваше на седум зборови кои ми се наметнаа како најподатливи за разговор читајќи ја „Гранична состојба“. Тргнавме од ДЕНЕС, продолживме со ПРАЗНИНА и РАСПАЃАЊЕ, преку ЗЕМЈАТА, ГРАНИЦАТА и ЗЛОТО и стигнавме до УТРЕ. На крај, има уште еден „бонус“ збор додаден од Лидија, но ќе треба да стигнете до таму за да го дознаете 😊
ДЕНЕС. Ова денес, растргнато „Помеѓу утре и вчера“, како што гласи насловот на првиот дел од збирката, е денес во кое е присутна отсутноста, исполнето е со празнини, со товарот на животот и леснотијата на смртта. Научивме ли нешто ние луѓето во ова наше пост-2020-то-денес по пандемиската година што ја поминавме?
На почетокот мислев дека ќе научиме нешто од тоа денес за да ни биде полесно и подобро утре, односно тоа постојано континуирано денес, кое е нашиот живот. Бев меѓу тие наивни поединци коишто веруваа дека ова е за нешто добро и дека кога ќе излеземе од оваа состојба ќе бидеме подобри и посолидарни луѓе, дека ќе запре колцето на неолиберализмот што без престан се врти, искористувањето на работната сила, на природните ресурси и сè што всушност ни го отежнува животот, иако ние мислиме дека ни го олеснува.
Пишувајќи ја збирката, лично се соочив со проблемите на светот во којшто денес живееме, додека сите ние колективно се соочивме со сопствените потреби, желби и мислења дали е правилно сега и овде да живееме како што живееме или би можеле нешто да смениме. Секако дека секој може нешто да промени на подобро, меѓутоа не верувам дека човекот е посилен од тоа тркало на човештвото коешто го врти многу забрзано и во кое човекот се губи себеси како единка.
ПРАЗНИНА. Ова е и наслов на една од песните во збирката, во која петелот не си ја чувствува повеќе сопствената глава, иако сопственикот не ни стигнал да го обезглави. Од каде доаѓа тоа чувство на празнина во луѓето?
Најверојатно тоа е поради овој консумеризам во кој живееме. На човекот му се потребни внатрешната стабилност и среќа, исполнетоста со љубов, љубовта кон ближните, поврзаноста, а ние денес живееме отуѓено, задоволувајќи ги претежно надворешните потреби како храна, облека, патувања што е сосема неприродно за човековото битие.
И сега пандемијата уште повеќе ја продлабочува таа отуѓеност, која е апсолутно празнина. Метафората дека петелот веќе не си ја чувствува својата глава, се однесува на нас: да, ние сè уште не сме обезглавени, меѓутоа ја чувствуваме празнината, ни недостасуваат меѓучовечките односи и блискоста што ја чувствувавме со поширок круг на луѓе. Тоа се моменти пред кои јас како поетеса и писателка застанувам и не ми е јасно каква е смислата на човековото постоење во еден таков вакуум на меѓучовечка празнина.
Празнината се поврзува и со ред други работи, меѓутоа пред сè со човекот и со неговата душа. Празнината што ние ја чувствуваме по умрени луѓе, по луѓе кои не ни се во близина, по луѓе кои отпатувале, заминале, луѓе со кои повеќе не сме во контакт, па дури и по себеси – таа празнина се јавува меѓу нас како философско битие, меѓу нашите внатрешни координати, односно меѓу духот, душата и телото и кога ќе настане еден таков вакуум од празнина, човекот не знае како понатаму. Всушност, во Гранична состојба јас, пред сè, се занимавам со тие „гранични состојби“, како што ги нарекува Карл Јасперс, на смртта, на разделбата и на вината која човек ја чувствува дури и без да сака.
РАСПАЃАЊЕ. Хераклитовото Panta rei – Сè тече, сè се менува денес како да станува: Сè гние, сè се распаѓа. Во твојот циклус „Распаѓање“ се распаѓаат куќата, меморијата, земјата, љубовта, историјата, животот, иднината, светот… Како човек да не се распадне при овој сеопшт распад?
Распаѓањето е циклус кој во мојата поетска имагинација и размисла се појави веднаш откако почна пандемијата. Почувствував дека нашиот свет се распаѓа, што апсолутно е и добро и лошо. Мораше да му се случи тоа, зашто претеравме во сè, ја изгубивме мерката за сè и дојдовме до апсолутна инфлација и на материјалните добра, и на желбата по материјални добра.
Истовремено сфатив дека се распаѓаат и нашите мали светови. А тие светови, пак, не мора да бидат во согласност со светот во којшто живееме, зашто ние како луѓе можеме да бидеме и бунтовници, отпадници и практично ние уметниците тоа и го правиме создавајќи уметност: имаме критичко мислење, се бунтуваме, не сакаме да го прифатиме светот таков каков што е. Прво помислив дека би била потребна една цела поетска збирка за распаѓањето, затоа што сè може да се распаѓа – и природата, и градот, селото, детството, староста… сè што е нашиот живот може да се распадне. Меѓутоа, запрев на осмата песна и мислам дека добро направив бидејќи ќе имаше тука и доста совпаѓања и повторувања.
Се надевам дека тоа распаѓање сепак еден ден ќе доведе до некоја поголема размисла и подлабоко сфаќање на тоа што сакаме од животот, како сакаме да го живееме и како да го изградиме за да не се распадне пред наши очи. Мислам дека со оваа пандемија сфативме што се распаѓа, меѓутоа и што може да се изгради на темелите на тоа распаѓање, затоа што распаѓањето на некој начин е двостран процес. Иако пишувам многу песимистички, многу црногледо, јас понекогаш сум и непоправлив оптимист дека сепак нешто ќе произлезе и од тоа распаѓање еден ден, дека барем нашите деца ќе живеат во поинаков, подобар свет.
ЗЕМЈА. Ќе ја напуштиш земјата што се распаѓа без око да ти трепне, дури душата ти трепка и ти завива, велиш во песната „Земјата што се распаѓа“. Кај нас постојано се зборува за распад на сите вредности, а луѓето сè почесто креваат раце и заминуваат од земјата. Ја гледаш ли Македонија, денес Северна Македонија, како земја што се распаѓа? И дали во свет што се распаѓа постои земја што не се распаѓа?
Не, апсолутно не. Понекогаш дури ми е и смешно што не само во Македонија, туку и во секоја земја се мисли дека само таа се распаѓа, дека нема добар систем, сите се незадоволни итн. И овде во Словенија ние сме крајно незадоволни од сè што се прави на политички, економски и културен план, а познавам многу луѓе од Македонија кои ја идеализираат Словенија. Всушност, тоа е она што се случува: идеализација на туѓото. Секогаш мислиме дека некаде на друго место е подобро од таму каде што сме.
Но, секако, факт е и дека во светот има земји кои повеќе се распаѓаат и земји кои помалку се распаѓаат. И Македонија за жал е сè уште во оние првите. Во триесегодишново постоење на независна Македонија ми се чини дека земјата се распаѓа постојано по малку, ама тоа е најболното распаѓање, тоа е онаа смрт која никако не доаѓа, а постојано е присутна. Наместо како феникс да се крене и да направи нешто од себе и навистина да почне да живее како што треба или симболично да умре па да воскресне на поинаков начин, Македонија тоне полека, полека и тоа тонење ги измори веќе сите.
Во Македонија животот не го крои ниту културата, ниту економијата, туку само политиката, односно две политички партии кои веќе триесет години ја водат државата од еден амбис во друг и народот го префрлаат како пинг-понг топче. Јас сум крајно разочарана од она што се случува во Македонија, и сама бев против власта пред оваа, меѓутоа и оваа ги прави истите грешки на владеење и сосема е разбирливо она што и ти го кажа дека сè повеќе луѓе заминуваат, иако земјата е навистина прекрасна и има толку многу потенцијал. Во последниве децении, на пример, Македонија има толку добра уметност, толку добра книжевност и штета е што поради овие големи политички алчности уметноста не може да дојде до израз, да биде на прво место. На меѓународен план земјата може да дојде до израз само преку културата и преку спортот. Кај нас спортот понекогаш доаѓа до израз, меѓутоа културата речиси никогаш во оној обем којшто го заслужува.
Во песната Земјата што се распаѓа, пред сè мислев на Македонија, иако во неа ги собрав и сите мои горчини и согледувања за луѓето коишто ги губат своите земји како бегалци, а мора да напоменеме дека во ова време на пандемија ние заборавивме на бегалците. Луѓето се селат, и јас заминав од Македонија но доброволно, се радував знаејќи дека одам кон љубовта на мојот живот, меѓутоа тие што заминуваат од други причини, за нив бремето на заминувањето а со тоа и чувствувањето на распаѓањето на нивната земја е далеку пострашно и потрагично.
ГРАНИЦА. Со границата тесно е поврзана темата на другоста, која се провлекува низ сите твои дела што ги имам читано. А што е другоста ако не издвоеност, ограденост, ограниченост. Кои се најстрашните граници што ние луѓето си ги поставуваме едни на други, но и самите себеси, а кои треба да ги надминеме за да ни биде подобро?
Премногу граници си поставуваме себеси, премногу граници поставуваат властите и политиката, така што ние сме опкружени со граници што се гледаат и граници што не се гледаат. Конкретна граница која мене апсолутно ме боли и потресува е границата од бодлива жива меѓу Словенија и Хрватска по целото течение на реката Купа за да не можат бегалците преку Хрватска да влезат во Словенија. Тука е и ѕидот меѓу Мексико и САД, ѕидот меѓу Палестинците и Израелците, а потоа и ѕидовите што мислевме дека паднаа, а сè уште стојат некаде во нечии глави. Пред сè, во главите на десничарите, но и во главите на обичните луѓе. Кога станува збор за тоа дали треба малцинствата да имаат повеќе права, дали треба да се примат бегалци во државата, дали да се изгради камп за одвикнување од наркоманија, дом за деца без родители итн., обичните луѓе веднаш стануваат и се бунтуваат… никој не сака различни луѓе во својата близина, што мене страшно ме иритира и ме повредува како човек.
ЗЛОТО. Хана Арент пишуваше за баналноста на злото и ти во оваа збирка во неколку песни се навраќаш на холокаустот – злото над злата. Злото му е иманентно на човекот и колку и да го опишуваме, дефинираме, колку и да се трудиме да го разбереме, се чини дека историјата постојано се повторува и дека никогаш нема да успееме да го искорениме.
На некој начин, демократијата постои за да го победи злото, да не се случуваат повеќе такви стравотии како холокаустот или како ова што денес се случува со палестинскиот народ… Злото не може да се искорени туку-така, но може да се ублажи и со една нормална политика која се води во државата, и индивидуално секој човек може да се одлучи да не биде лош човек.
Злото е многу поудобна ситуација отколку добрината. Добрината бара напор, посветеност, отвореност, будност. Злото е многу лесно за правење и затоа историјата ни се повторува. Мене ми е несфатливо во 21 век да треба да протестираме, на пример, за правата на жената да абортира. Тоа е злото на мачистичката власт која сака повторно да ја подреди жената да живее како во средниот век. И еден куп други такви работи се случуваат околу нас во светот. Злото е многу лесно да се раководи и да се поткрепува, зашто народот се пали на злото, тоа е една еросно-танатосна димензија која кај луѓето предизвикува чувство на еуфорија, на сила, на моќ, на лекување на личните фрустрации, а добрината како што реков бара многу повеќе напор, поголема смиреност, поголемо соочување со себеси и едноставно треба да работиш на тоа да бидеш добар човек.
УТРЕ. Чие ќе биде утрето што е пред нас – на човекот или на човештвото?
Во песните од циклусот Човекот или човештвото дојдов до сознание дека човештвото е навистина многу полесно за сакање и за идентификација отколку човекот. Не секој човек за друг човек е ближен, а човештвото е една генерална категорија каде што нема добри и лоши луѓе, туку една синергија и хармонија во која црното се претвора во бело, белото во црно, па добиваме едно сивило кое не е толку опасно како црнилото на човекот како единка. Така што, не знам чие ќе биде утрето… се надевам дека сепак ќе биде на оној човек којшто е Човек, човекот во неговата човечка димензија, која е апсолутно етична, морална и посветена на другиот човек. Откако се случи оваа епидемија, во која животот и смртта станаа толку релативни, можеби би требало сепак да се запрашаме каде оди човекот, каде оди човештвото. Дали можеби тоа се два сосема спротивни правца или треба да се усогласиме и хармонично да станеме човештво од добри луѓе. Звучи утопистички, но сепак верувам дека еднаш ќе си го поставиме и тоа прашање.
Ова интервју е резултат на соработката со Europe House, каде што ти одржуваш работилница за креативно пишување на проза. Какво искуство беше за тебе работата со младите луѓе и со кој збор би го опишала?
Тоа можеме да го сместиме во еден збор што го нема во мојата книга, но во кој многу длабоко верувам, а тоа е: ОПТИМИЗАМ. Кога работев со тие млади луѓе, 16-17-годишни девојчиња, сфатив дека сепак имаме иднина. Тие настапија толку самоуверено и човечки, беа многу подготвени и имаа навистина прекрасни замисли за приказни што сакаа односно ги напишаа како раскази. Сите луѓе кои сакаат да се занимаваат со уметност, со книжевност, имаат нешто посебно во себе коешто ги влече кон тоа; дали е тоа нивниот талент, нивната начитаност, поврзаноста со културата и со уметноста или можеби некои длабоки трауми коишто ги водат кон тоа да се занимаваат со нешто поразлично од нивните врсници.
Исто така, ми беше многу симпатично тоа што во своите раскази користеа американизми или американски имиња. Нивната лектира за жал сè уште не е доволно и македонска, но кога човек ќе созрее сфаќа дека и сопствената книжевност ти нуди многу нешта и верувам дека ќе дојдат и до тој стадиум на интелектуален развој и дека ќе имаме од нив многу што да прочитаме. И сега еве ги очекувам нивните финални раскази коишто ќе одат и на „Самоглас“ и се радувам однапред затоа што знам дека ќе бидат многу добри.
Насловна фотографија: Наташа Купљеник
На подкаст #7 со Тамра Ристоска ќе зборуваме за сите не доволно обележани патеки, незацврстени шахти, велосипедски патеки претворени во паркинг места, не доволно паркинг места за точаци, високи тротоари, пешаци на велосипедска и слични проблеми со кои се справуваат велосипедистите. И се ова ќе го збориме со вистинскиот човек – Бојан Ранташа кој е:
консултант за активен туризам, за развој на рурален и одржлив туризам,
