Автор: Europe House EUH

Светскиот ден на филозофијата се слави секоја трета среда во ноември. Овој ден е воспоставен од УНЕСКО во 2005 година, а оваа година ќе се одбележи на 24 ноември за да ја нагласи улогата на филозофијата во развојот на човековата мисла, како и нејзиното значење во културолошкиот, научниот и духовниот развој на секој поединец. Филозофијата ни помага да развиеме критичка свест и независно размислување, вештини што се клучни за личниот и за општествениот развој. Филозофијата го поттикнува критичкото размислување и со тоа поттикнува да се постават вистинските прашања, да се разгледаат различни перспективи и да се дојде до добро аргументиран заклучок.

Филозофијата ги охрабрува луѓето да поставуваат прашања – и тоа не какви било прашања, туку оние што навлегуваат длабоко во срцевината на постоењето: што е добро, што е вистина, а што е лага? Зошто сме тука? Како треба да живееме? Тие прашања ги поставувале античките филозофи, но остануваат исто толку релевантни и денес, во време кога технологијата и општествените промени носат нови предизвици и нови етички дилеми. Зад секое прашање стои интерпункциски знак – „?“. Токму и прашалникот е главниот симбол на филозофијата зашто претставува симбол на сомнеж и поттикнува на критичко размислување. Покрај тоа, прашалникот ја претставува суштината на филозофското размислување, кое почнува со поставување прашања. Дури и најдлабоките и најсложени филозофски идеи почнуваат со едноставно прашање: „Што ако?“ или, пак, „Зошто?“ Прашањата ни помагаат да дојдеме до критичко разбирање на реалноста, да размислиме за етиката и моралот, за вистината и убавината, како и за смислата на животот. Филозофите низ историјата ги користеле прашањата за да го (пре)испитаат светот. Преку поставувањето прашања, тие всушност ја предизвикуваат секоја догма и традиција и отвораат дискусии за најсложените концепти на животот.

На овој ден, да се потсетиме на најинтересните филозофски идеи, кои низ историјата оставиле длабок отпечаток и продолжуваат да влијаат на нашето разбирање за светот и во денешницата:

1. Сократ и Сократовиот метод на поставувања прашања

Грчкиот филозоф Сократ (469 – 399 п.н.е.) бил роден во Атина и бил познат како еден од основачите на западната филозофска мисла. Не оставил пишани дела, но неговата филозофија е „зачувана“ преку дијалозите на неговиот ученик Платон. Сократ ги охрабрувал луѓето да го доведуваат во прашање секое знаење и да бараат вистински одговори преку логика и дијалог. Тој го развил методот на испитување, познат како „Сократов метод“, заснован на поставување прашања за да се поттикне критичко размислување и самоспознание. Преку „Сократовото испитување“, тој предизвикувал луѓето да ги преиспитуваат своите ставови и да ги изведуваат заклучоците преку логичка анализа.

2. Платон и светот на идеите

Платон (427 – 347 п.н.е.) бил ученик на Сократ и основач на Академијата, првиот институт за високо образование во западниот свет. Неговата теорија за светот на идеите тврди дека постојат две реалности: светот на сетилата (реалниот свет) и светот на идеите. Платон верувал дека идеалните форми се постојани и совршени, додека материјалниот свет е само одраз на овие форми – или реалноста е копија на идеите. Неговото најпознато дело „Држава“ (или „Република“) е еден од највлијателните текстови во историјата на западната филозофија.

3. Аристотел и етиката

Аристотел (384 – 322 п.н.е.) бил ученик на Платон, а потоа и учител на Александар Велики. Неговите дела опфаќаат широк спектар на научни гранки, меѓу кои биологијата, етиката, книжевноста и политичката филозофија. Аристотел ја развил теоријата на етиката, според која човекот треба да живее етички добар живот, односно живот во умереност и рамнотежа. Неговото дело „Никомахова етика“ претставува основа за западната етика и се фокусира на постигнување на εὐδαιμονία или целосно блаженство. Аристотеловата етика е основа на идејата дека секој треба да се стреми кон „средниот пат“ – умереност и рамнотежа во сè.

4. Рене Декарт и „Cogito, ergo sum“

Рене Декарт (1596 – 1650) бил француски филозоф и математичар, често нарекуван „Татко на модерната филозофија“. Тој ја истражувал природата на сознанието и постоењето, верувајќи дека мислата е најосновната сигурност што ја има секој човек. Како основач на рационализмот, односно филозофски систем што тврди дека разумот е основа за знаење, неговата изјава „Cogito, ergo sum“ („Мислам, значи постојам“) го означува почетокот на модерната филозофија и ја истакнува важноста на самосвесноста и разумот како единствени докази за постоењето.

5. Имануел Кант и категоричниот императив

Имануел Кант (1724 – 1804) е заслужен за обликување на модерната етика и епистемологијата. Тој ја развил етичката теорија базирана на „категоричниот императив“. Според него, моралот треба да се базира на категоричниот императив, што значи дека секој треба да дејствува според принципите што би сакале да бидат универзални. Тој нагласува дека моралот не зависи од резултатите, туку од принципите. Неговите истражувања во доменот на филозофијата ги продлабочуваат границите на човечкото знаење и тврдел дека не можеме да го познаеме светот онаков каков што навистина е.

6. Фридрих Ниче и „Натчовекот“

Фридрих Ниче (1844 – 1900) бил германски филозоф и културен критичар, често поврзуван со идеите на индивидуализмот и надминувањето на традиционалниот морал. Ниче го вовел концептот на „Натчовек“ (Übermensch), што за него претставува личност која ги надминува моралните и општествените ограничувања. Неговата филозофија ги критикува догмите и го слави индивидуализмот. Оттаму, бил и препознатлив по критиката на западната религија и моралот, нарекувајќи ги „ропски морали“, и според своите верувања целел кон развој на индивидуалните вредности.

7. Жан-Пол Сартр и егзистенцијализмот

Жан-Пол Сартр (1905 – 1980) бил француски филозоф, писател, политички активист и водечка фигура на егзистенцијалистичкиот правец во филозофијата. Неговата теорија се заснова на тоа дека „егзистенцијата ѝ претходи на есенцијата“. Сартр тврдел дека луѓето прво постојат, а потоа сами ја дефинираат својата суштина преку изборите што ги прават низ животот. Неговото дело „Битие и ништо“ ја истражува слободата и одговорноста што секој поединец ја има во формирањето на својот живот. Сартр верувал дека луѓето се слободни да ги избираат своите дела и сами се одговорни за својот живот.

8. Алберт Ками и апсурдот

Францускиот писател и филозоф Алберт Ками (1913 – 1960) го истражувал концептот на „апсурдот“. Според Ками, животот е апсурден и нема вродена смисла, но ние треба да се соочиме со тоа и да го прифатиме. Неговото дело „Митот за Сизиф“ го толкува човечкиот стремеж за значење во еден бесмислен свет, при што Ками најчесто се повикува на храбро живеење наспроти живеење во апсурд.

9. Лудвиг Витгенштајн и границите на јазикот

Австрискиот филозоф Лудвиг Витгенштајн (1889 – 1951) е еден од најпознатите филозофи во полето на современата лингвистика. Според него, многу филозофски проблеми произлегуваат од јазикот, односно нејасни изрази или, пак, погрешни толкувања во јазичниот систем, а со разбирањето на јазикот се прави првиот чекор кон интерпретација на текстот. Во делата „Логичко-филозофски трактат“ и „Филозофски истражувања“ е застапена неговата идеја дека „границите на нашиот јазик се границите на нашиот свет“. Со овој цитат, тој укажува на важноста на јазикот во обликувањето на нашето разбирање на реалноста.

10. Мишел Фуко и моќта и знаењето

Мишел Фуко (1926 – 1984) бил француски филозоф, кој истражувал како знаењето и моќта се меѓусебно поврзани и како тие се манифестираат во институциите (на пример, во училиштата, болниците и затворите) што ги контролираат и ги дисциплинираат луѓето. Неговите дела ја истражуваат историјата на затворите, психијатријата и теоријата на сексуалноста, при што покажуваат како општеството го контролира индивидуалното однесување. Притоа, Фуко го истражувал концептот на моќта како стратегија, како нешто што е централизирано и фиксно, посочувајќи дека моќта циркулира низ општествените мрежи и е присутна во секојдневните односи меѓу луѓето. Неговите идеи се значајни за социологијата, политичката теорија и културолошките студии.

11. Хана Арент и „баналноста на злото“

 Германско-американската филозофка и теоретичарка од полето на политичките науки Хана Арент (1906 – 1975) во своите студии детално се занимава со феноменот на злото. Нејзиниот концепт „баналност на злото“ објаснува како обичните луѓе можат да прават страшни и злобни дела кога не размислуваат критички и само слепо ги следат наредбите на надредените. Оваа идеја предизвикала многу етички дебати за одговорноста и моралот, при што Арент истакнува дека злото понекогаш произлегува не толку од екстремна злоба, колку од обична незаинтересираност и недостаток на самосвест.

Со одбележување на овој ден, УНЕСКО ги потсетува луѓето дека, иако филозофијата се раѓа како теориска мисла, таа сепак има силно влијание врз нашите секојдневни избори и одлуки. Филозофијата е водич за критичко преиспитување на светот околу нас. Алатка со која можеме да го разбереме не само тоа што е туку и тоа што би можело да биде. Филозофијата ни помага да размислуваме длабоко и да ја разбереме нашата улога во општеството, поттикнувајќи самоспознание и константно истражување на светот околу нас, како и на вредностите и одлуките што ги носиме.

Доротеа Огненовска 

Во митологијата богот Дионис се смета за еден од најкомплексните богови од грчкиот пантеон. Во римската митологија Дионис е познат и како Бахус. Покрај тоа што е именуван како бог на виното и веселбата, во старата античка традиција тој е, пред сѐ, бог на театарот и драмата. Дионис уште бил нарекуван и „биволорогиот бог“ и во ликовните репрезентации може да се сретне насликан како неутешлив бик, симбол на плодноста и силата. Според грчкиот мит, Дионис е син на врховниот бог Зевс и тебанската принцеза Семела – што значи тој е полубог-получовек, некаде на границите меѓу смртното и бесмртното царство. Театарот во Античка Грција е тесно поврзан со ритуалното лудило и екстазата и не е случајно што старите Грци верувале дека самиот театар е роден од религиозните фестивали посветени на Дионис, познати како дионизија или дионизиски свечености. Дионис се појавува како инспиративна фигура кај многу уметници, драматурзи и театарски изведувачи низ историјата. Може да се каже дека неговото влијание врз уметноста и театарот го надминува времето.

Како фигура на божественото лудило, Дионис е тесно поврзан со уметничката креација и експресија. Неговите следбеници, кои најчесто биле жени, уште наречени и менади, инспирирани од неговиот дух, се препуштале на екстатично танцување и пеење верувајќи дека на тој начин ќе го дофатат божественото. Менадите го славеле неговиот култ и биле специфична група на вернички кои носеле долги фустани и ги оставале косите расплетени додека трчале низ шумите. При трансот на жртвувањето, ловеле диви животни, ги распарчувале и го јаделе нивното месо, служејќи му на Дионис во тие екстатични ритуали. Низ историјата, уметниците и писателите гледале на Дионис како на муза која ја разбранува имагинацијата и ги критикува општествените норми. Фридрих Ниче, на пример, го толкува Дионис како симбол на дионизискиот дух во неговото дело „Раѓањето на трагедијата“. Ниче ги спротивставува аполонските идеали за ред и хармонија со дионизиската перцепција на хаосот и ирационалноста, сугерирајќи дека големата уметност доаѓа од соединувањето на двете сили. Уметникот, како и Дионис, допира до најдлабоките емоции и дозволува „лудилото“ на креативната енергија да тече, надвор од рационална контрола. Оттука доаѓаме и до најинтригантниот аспект на богот Дионис, а тоа е неговата двојна природа.

Култот кон Дионис

Во најраните прикази Дионис е претставен како зрел маж со брада и елегантна облека, а овој изглед треба да алудира на мудроста и сериозноста што се дел од неговата двојна природа. Меѓутоа, во подоцнежните описи му е даден нов лик на млад и сензуален човек, без брада, со андрогинска убавина што ги предизвикува традиционалните перцепции за пренагласената машкост. Култот на Дионис гледа на богот како на заштитник на сите оние што не се вклопуваат во строгите општествени норми. Тој е спонтан и мистериозен. Така, тој станува симбол на хаосот и неочекуваното – на сè што е надвор од границите на човечкиот разум и припишано на непредвидливата природа на боговите. Оваа двојност е во сржта на дионизиското искуство во уметноста и театарот. Преку Дионис, уметникот се соочува со парадоксот на создавањето: убавина родена од хаос, смрт наспроти живот итн. Самиот театар ја отсликува оваа двојност претставувајќи ги трагичните и комичните аспекти на животот рамо до рамо, откривајќи дека човечкото искуство е сложено и контрадикторно како и самиот бог.

Дионис и театарот

Ликот на Дионис има почитувано место во историјата на театарот. Античките Грци верувале дека самиот театар е роден од религиозните фестивали посветени на него. Овие Дионизиски фестивали ги славеле животот, смртта и повторното раѓање на Дионис преку своевиден натпревар што подоцна станал основа за грчката трагедија и комедија. Грците ја одржувале Градската дионизија во Атина, каде што драматурзите како Ајсхил, Софокле и Еврипид се натпреварувале да ги претстават своите дела во чест на богот. Всушност, самиот поим за трагичното, или трагедија, што во превод значи „песна на јарецот“, се смета дека потекнува од ритуалите кои вклучуваат жртвување на кози во името на Дионис, симбол на плодноста и обновување на животот преку смртта.

Кога античката публика ги гледала драмските претстави на сцена, се претопувала со емотивниот и хаотичен свет на ликовите што предизвикувало состојба на катарза – прочистување на емоциите и душата. Ова трансформативно искуство им овозможило на учесниците да го надминат своето индивидуално јас и да го допрат колективниот дух на човештвото. Така, всушност, театарот станал простор за истражување на мистичната страна на животот, она што не секогаш може научно да се објасни, откривајќи ги најдлабоките стравови и желби на човекот – концепти што самиот Дионис ги отелотворува во својата божествена философија.

Како божествен покровител на трансформацијата, Дионис претставува инспирација на многу уметници од полето на сликарството, книжевноста, музиката и филмот, а за драматурзите и театарските изведувачи низ историјата, Дионис е изворот на човековата експресија. Преку Дионис, уметноста и театарот не се само облици на забава, туку отвораат нова визура, ново гледиште кон светот. Танцот на Дионис е во дослух со ритамот на животот, една вечна состојба на обнова каде што митското, реалното и фикциското постојано се испреплетуваат.

Во духот на поддршката на младите творци и поттикнувањето на културниот дијалог и размена, „Јуроп хаус“ во партнерство со Факултетот за драмски уметности (ФДУ) ја одбележува петгодишнината од своето постоење. На овој мал јубилеј ѝ се отстапува простор на младата и енергична културна сцена. Oд 1 до 5 ноември, овогодишната манифестација Скомрахи ги поканува студентите од европските академии и факултети да ја истражат моќта на уметноста како алатка за позитивни промени. Уште од своето основање во 1988 година, Скомрахи ги вмрежува студентите низ Европа за да разменуваат идеи и да слават различни култури. За оваа, 2024 година, централната тема е дионизијата и културниот танц на уметноста.

Доротеа Огненовска

Уметноста, во нејзините многубројни форми, уште од раните почетоци на заедничкиот живот е суштински дел од човечката експресија. Дури и кога општеството било една обична мала заедница, првобитниот човек пројавувал потреба да се самоизрази преку јазикот на уметноста – цртајќи пештерски слики, пеејќи песни посветени на божества, играјќи и танцувајќи покрај огништето, како и изработувајќи предмети со различно симболично значење. Овие првични форми на уметничко изразување служеле како огледало на духовниот и културниот развој на раните луѓе. Уметноста, во суштината, отсекогаш била медиум преку кој човекот се обидувал да го разбере и да го прикаже светот околу себе, а таа потреба за креативна комуникација опстојува сѐ до денес. Секоја година на 25 октомври го славиме Светскиот ден на уметниците, ден посветен на креативците ширум светот чии дела остануваат да ги прават нашите животи поубави, побогати и поинспиративни. Тие ни овозможуваат да гледаме на светот низ различни перспективи и да го почувствуваме она што е длабоко скриено во нас. Овој ден ги слави сите форми на уметноста – сликарство, книжевност, вајарство, фотографија, архитектура, музика и филм.

Зошто се слави Светскиот ден на уметниците?

Уметноста се смета за света поради нејзината уникатна способност да го отслика човечкиот дух и да пренесе чувства и емоции што се заеднички за сите нас. Покрај тоа, уметноста има функција на „меѓник“ меѓу минатото, сегашноста и иднината, обединувајќи го светот преку различни култури и традиции. Накратко, овој ден го прославува шарениот свет на уметниците и сета неверојатна и креативна работа што ја создаваат ширум светот. По 2020 година, перспективата кон уметноста значително се менува. Денес, уметниците се повеќе ценети, а гледачите стануваат посвесни за длабокото влијание што уметноста го има врз нашето ментално здравје. Во постпандемичниот свет, таа не е само форма на естетска експресија туку и средство за терапија преку којашто се изразуваат личните и колективните искуства. Додека формите и медиумите еволуирале низ вековите, уметниците не биле секогаш лесно прифатени од широките маси. Нивниот креативен пат бил и сѐ уште продолжува да биде исполнет со предизвици. Токму нивната способност да го одразат светот – вклучувајќи ги сите заеднички стравови, соништа, желби и најдлабоки копнежи – ја претставува вистинската сила и моќ на уметниците.

Неоспорно е дека уметноста отсекогаш била нераскинлив дел од човековото постоење. Од најраните денови, кога првобитните луѓе ги цртале своите приказни на ѕидовите на пештерите, па сѐ до оние величествени ремек-дела на ренесансата и модерната уметност, уметничкиот јазик претставува најмоќната алатка за разбирање на светот околу нас. Во минатото, уметноста често била тесно поврзана со религијата и спиритуалноста. Египетските храмови, грчките скулптури и средновековните фрески имале длабокопрониклива естетска убавина, чија основана цел била воспоставување комуникација со божественото. Со текот на времето, уметноста се менувала и се развивала, но никогаш не ја загубила својата моќ да ги предизвикува ставовите и идеите на оние што ја создаваат и на оние што ја восприемаат. Речиси сите култури и цивилизации знаеле дека уметноста е исклучително важна; и поради тоа вложувале огромни напори за да ја зачуваат за идните генерации. Затоа музеите и галериите денес се сметаат за светилишта на највредните тајни на минатото. Музеите како Ватикан или Лувр сместуваат стари дела и служат како сведоштва за уметноста и нејзината безвремена улога во зачувувањето на колективната историја и култура.

КАКО МОЖЕ ДА СЕ ПРОСЛАВИ ДЕНОТ НА УМЕТНИЦИТЕ?

Овој ден може да се искористи како можност да им се оддаде почит на сите уметници, без разлика во која гранка, односно во кој уметнички медиум ги создаваат своите креации. Речиси во секој град постојат локални галерии или патувачки изложби на кои се изложени делата на различни уметници. Преку посета на галериите, гледачите се запознаваат со новите модерни стилови, со она што е актуелно и она што е подложно на критика. Истовремено, купувањето на уметничко дело може да им даде огромна финансиска и креативна поддршка на уметниците, што ќе им овозможи да продолжат да создаваат и да придонесуваат во културната сфера на општеството. Покрај тоа, овој ден може да се прослави и со самостојно создавање на уметничко дело. Не морате да бидете професионален уметник за да го пронајдете вашето креативно „јас“. Дури и еден обид за цртање или пишување може да ве натера да почувствувате колку е прекрасен процесот на создавање уметничко дело. Инспирацијата постои насекаде околу нас – во природата, во меѓучовечките односи, во пријателствата, љубовта, а најмногу е вгнездена во нашата имагинација. Денес постојат многу работилници што нудат часови по сликање, пишување, пеење или, пак, танцување, а ова е одличен начин да се истражат формите на уметноста и да се открие некој затскриен талент.

Уметноста е универзален јазик што ги надминува сите граници – културни, географски и јазични. Во оваа смисла, таа дава директен поглед во мислите и емоциите на уметникот, тие мисли не се секогаш позитивни, понекогаш можат да бидат непријатни и мрачни. Без разлика кои се најдлабоките пориви на уметникот, влијанието на уметноста во општеството е непобитна. Светскиот ден на уметниците е потсетник за важноста на негувањето на креативноста, како во нашите заедници, така и во самите нас.

Доротеа Огненовска

Оваа година, во рамките на конкурсот „Вавилон“, се одржа доделувањето на наградите за најдобар млад преведувач на годината при Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје. По повод Европскиот ден на јазиците, оваа годишна манифестација собра група на млади ентузијасти кои заеднички учествуваа на конкурсот посветен на јазичната различност и уметноста на книжевниот превод. Зад идејата дека преводот е всушност мост меѓу културите на народите, „Вавилон“ е отворен конкурс за млади студенти на возраст до 26 години, кои се љубители на книжевниот превод и на европската литература. Младите учесници се поканети да достават извадоци од свои преводи на книжевни дела објавени во последните пет години, дело од кој било од 24-те официјални јазици на Европската унија на кој било од јазиците што се зборуваат во нашата земја. Духот на конкурсот лежи во идејата за соработка и меѓукултурна размена, што го оправдува и името „Вавилон“. Слично на митолошката Вавилонска кула, каде што јазичната разновидност се сметала истовремено и за благослов и за клетва, така и овој конкурс има цел да ги обедини луѓето преку занаетот на преведувањето, дозволувајќи книжевноста од цела Европа да добие ново јазично руво.

Од вкупно 14 учесници, трите талентирани млади преведувачки кои најмногу се истакнаа беа Евгенија Паневска, добитничка на второто почесно признание, Ивана Јаковова, добитничка на првото почесно признание, додека наградата за прво место оваа година ја доби Моника Зафировска за нејзиниот превод на дел од „Песната на Пророкот“ од Пол Линч од англиски на македонски јазик. Наградата се состои од паричен надоместок наменет за нејзино професионално усовршување во областа на преведувањето, како и објавување на победничкиот превод во Годишните собрани трудови на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ – Скопје. Преводот на Моника беше посебно истакнат поради неговата умешност и креативност, а преведувачката успешното го пренела гласот на авторот на македонски јазик. Оваа победа претставува значаен момент во нејзината преведувачка кариера, а наградата ќе ѝ овозможи дополнителни можности за креативен развој.

На 26 септември, Делегацијата на Европска унија и Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ – Скопје го одбележаа Европскиот ден на јазиците преку церемонија за доделување на наградата за најдобар студентски превод „Вавилон“ – Нова генерација 2024. На церемонијата на доделувањето беа присутни значајни личности од книжевниот и академскиот свет, кои го збогатија настанот со свои инспиративни говори. Амбасадорот на Европската унија во земјата, Михалис Рокас, се обрати пред присутните, коментирајќи ја важноста на преводот во денешниот свет и како тој служи како мост меѓу различните култури и општества. Во својот говор, тој нагласи дека македонскиот јазик, како и сите други јазици што се зборуваат во оваа земја, се составен дел на културното наследство. Деканот на Филолошкиот факултет, проф. Владимир Мартиновски, изрази искрено восхитување за трудот на младите преведувачи и нивната посветеност да го зачуваат јазичното богатство преку преводот. Тој истакна дека преведувањето не е само техничка вештина туку и уметност што бара креативност и длабоко разбирање меѓу двата јазика. Потоа, професорката Татјана Срцева-Павловска од Универзитетот АУЕ-ФОН, која беше менторка на една од работилниците во рамките на резиденцијата во Радожда, го сподели своето искуство за процесот на преведувањето како занает. Таа ја нагласи важноста на „занаетчискиот прибор“ што го стекнале учесниците на овој конкурс – сет од вештини и техники што ќе им послужат во иднина.

Заедница на преведувачи

Со „Вавилон“ се создава нова заедница на млади преведувачи. Еден од најважните аспекти на „Вавилон – Нова генерација“ е чувството на заедништво што се создаде меѓу учесниците за време на преведувачкиот процес. Новата генерација „вавилонци“ без сомнение ќе ги понесе искуствата стекнати од преведувачкиот процес во понатамошни преведувачки авантури. Нивното патување не завршува тука, туку, напротив, овој конкурс претставува почеток на ново поглавје, каде што ќе продолжат да ја истражуваат сложеноста на јазиците и да придонесуваат во глобалниот дијалог преку преводот. Конкурсот беше придружен со серија работилници и менторски сесии, каде што учесниците имаа можност да ги усовршат своите вештини и да добијат корисни совети од искусни преведувачи и академици.

Оваа година од 17 до 21 април се одржа резиденцијата „Вавилон – Нова генерација“ во Радожда, Струшко. Резиденција всушност беше едно длабоко патување во светот на јазиците. Уште еднаш се докажа колкав потенцијал содржи јазикот во себе. Младите преведувачи се запознаа со нови зборовни кованици, нови култури, нова храна, нови пријателства и открија нови длабочини во себеси. Работилниците ги држеа четири искусни ментори од полето на преводот: писателот Владимир Јанковски, проф. Марија Гиревска, проф. Татјана Срцева-Павловска и проф. Зоран Анчевски. Овие работилници, одржани за време на резиденцијата во Радожда, одиграа клучна улога во развојот на преведувачките способности на учесниците.

Што следува?

За сите што сакаат да бидат дел од следната генерација преведувачи, конкурсот повторно ќе се отвори со почетокот на летниот семестар, поканувајќи нови млади таленти да се приклучат на оваа платформа. Со успехот на годинашниот конкурс, организаторите се уверени дека „Вавилон – Нова генерација“ ќе продолжи да расте, инспирирајќи повеќе млади луѓе да го следат својот преведувачки пат и да остават свој печат во преведувачкиот свет. Затоа, ако си млад/а преведувач/ка со љубов кон книжевноста и желба да ги поврзеш културите преку јазикот, следи го следниот конкурс на „Вавилон – Нова генерација“ 2025!

Доротеа Огненовска

Во текот на Европската недела на мобилност (16-22 септември), покрај настаните посветени на спортот, се одржа една акција наречена „Ден на зелена достава“. Главната цел на оваа иницијатива е преку воведување на еколошки начини за достава на поштенски пратки да се намали штетното влијание на издувните гасови врз животната средина. Всушност, зелената достава е настан поддржан од Делегацијата на Европската унија, Europe House и Агенцијата за македонски пошти. Активностите се одржаа на 19 септември (четврток), под мотото „Ден на зелена достава“, а иницијативата е насочена кон поддршка на одржлива урбана мобилност и заштита на животната средина. Поштарите користеа велосипед, електричен тротинет или одеа пеш и на тој начин активно придонесуваа во намалувањето на јаглеродниот отпечаток, а во поширока смисла помогнаа во креирањето на „зелени навики“ за иднината. Во свет што постојано се соочува со предизвици поврзани со климатските промени, важно е да се најдат иновативни решенија што ќе го намалат штетното влијание врз животната средина. Преку оваа акција, поштарите поминаа неколку километри со велосипед или пеш, носејќи пакети и пратки до домовите, без речиси никакво негативно влијание врз екосистемот. Ова значи помалку издувни гасови во воздухот и намален сообраќаен метеж. Токму оваа иницијатива е добар пример за заедничка одговорност кон природата што придонесува за почист воздух и подобра животна средина.

Како функционира зелената достава?

Зелената достава функционира преку едноставен, но многу ефективен начин – наместо користење возила што загадуваат, доставувачите ги користат своите велосипеди или одат пеш, особено во урбаните средини каде што сообраќајот е густ и загадувањето на воздухот е сериозен проблем. Велосипедот е многу ефикасно средство за транспорт, бидејќи не емитува штетни гасови и овозможува брза и флексибилна достава на пакети во градските средини. Истовремено, пешачката достава е идеална за кратки растојанија, особено во централните делови на градовите, каде што сообраќајот е ограничен или непристапен. Оваа акција беше спроведена низ пет града, и тоа во рамките на Еurope Нouse Скопје, Europe House Струмица, Europe House Битола, Europe House Тетово и Europe House Струга.

Покрај мрежата на Europe House, Националниот давател на универзалната услуга АД Пошта на Северна Македонија, како и седум лиценцирани даватели на поштенски услуги: Карго Експрес ДООЕЛ увоз извоз Битола, ДХЛ Експрес Македонија ДООЕЛ Скопје, ИН ТИМЕ МК БПС ДОО Скопје (UPS), ТПЛ Тотал Пост Логистик ДООЕЛ Скопје, ИН ПОШТА РАДЕСКИ ДООЕЛ Скопје, ЕКО ЛОГИСТИК СЕРВИС ДОО Скопје и ВИА ПОСТ ДООЕЛ Скопје, ја поддржаа оваа иницијатива преку употреба на еколошки транспортни средства (велосипеди, електрични тротинети итн.) за достава на поштенските пратки до граѓаните.

Предности на зелената достава 

Зелената достава носи значителни придобивки за иднината на урбаните средини на нашата земја. Со користење велосипеди и пешачки методи за достава се избегнуваат емисиите на штетни гасови, како CO₂, кои, инаку, се испуштаат од моторните возила. Ова директно влијае врз намалувањето на вкупното количество јаглерод диоксид во атмосферата и игра клучна улога во борбата против глобалното затоплување и климатските промени. Понатаму, зелената достава помага во подобрување на урбаната средина. Намалувањето на употребата на автомобили значи помал сообраќаен метеж во градовите, што води до побрза и поефикасна достава на пакети. Ова го олеснува секојдневието на поштарите и го подобрува квалитетот на живот во урбаните средини. Градовите стануваат помирни и попријатни за живеење, со помалку врева и загадување од моторните возила.

Покрај еколошките и урбанистичките придобивки, зелената достава има и позитивно влијание врз здравјето на поштарите. Велосипедизмот и пешачењето се одлични начини за одржување на здрав начин на живот. Овие активности ја промовираат физичката активност кај луѓето кои секојдневно се ангажирани во процесот на достава и поттикнуваат здрави навики во заедницата. Конечно, зелената достава нуди флексибилност во доставата, бидејќи велосипедите можат да стигнат до места каде што автомобилите имаат ограничен пристап. Ова е особено корисно во тесните улици и пешачките зони, каде што конвенционалните возила не можат да влезат или имаат многу ограничен пристап. Така, зелената достава овозможува побрза и поефикасна испорака на пакети, особено во густи урбани области каде што автомобилскиот сообраќај е целосно замрен.

Благодарение на овие придобивки, зелената достава придонесува кон заштита на животната средина и кон подобрување на градската мобилност. Еколошкиот идентитет на зелената достава ја прави оваа иницијатива пример за тоа како модерните технологии и традиционалните методи, како пешачењето и велосипедизмот, можат да се комбинираат за постигнување на природна и градска одржливост. Преку ваквите активности, покрај тоа што се намалува загадувањето и емисијата на штетни гасови, исто така се зголемува и свесноста кај граѓаните за важноста на климатските промени. Зелената достава претставува клучен чекор во изградбата на еден поеколошки и поодржлив урбан простор, каде што приоритет се дава на здравјето на луѓето и заштитата на природата. Оваа акција, поддржана од Europe House и Агенцијата за пошти, е доказ дека соработка на институциите и граѓаните може да доведе до позитивни промени. Со секој доставен пакет се испраќа порака за потребата од еколошки свесно живеење и заштита на планетата. Секоја година, сѐ повеќе градови се приклучуваат кон оваа иницијатива, што има огромен медиумски интерес и е препознаена како двигател на одржливата урбана мобилност не само во Европа туку и пошироко во светот.

Доротеа Огненовска

Оваа година се одржа 64. издание на Охридско лето – најпрестижната македонска манифестација – уште познато и како лето посветено на уметноста, културата и инспирацијата, кое ги обединува најдобрите уметници и музичари од целиот свет во магичниот град Охрид. Овој фестивал е еден од најзначајните културни настани во регионот, а оваа година понуди програма со спектакуларни настапи во различни уметнички дисциплини, вклучувајќи музика, театар и перформанс. Она што го прави Охридското лето вистински уникатен фестивал е тоа што се случува во македонскиот град Охрид, на брегот на Охридското Езеро. Охрид е познат по својата богата историја, уникатна архитектура и зелена природа. Фестивалот како културен настан ги запозна посетителите, особено со гостите од странство со магичниот Охрид и неговата историска убавина, заштитена под правата на УНЕСКО.

Новото издание на Охридско лето се отвори на 12 август со свечено палење на фестивалскиот оган, проследено од настапот на светскиот виолинист и диригент од Литванија, Јулијан Рахлин, кој настапи заедно со оркестарот на Македонската филхармонија. Повеќе од 3.000 луѓе присуствуваа на настапот на Рахлин, што воедно и ја одбележа осмата деценија од постоењето на Македонската филхармонија. На репертоарот на годинешното Охридското лето беа концертите на класична музика, кои, следејќи ја традицијата, повторно се одржуваа на сцената на Античкиот театар. Публиката уживаше во уникатен спој на интернационални и домашни уметници, чии музички изведби дадоа омаж на најголемите композитори на сите времиња. Покрај сцената на Античкиот театар, настани, проекции и перформанси се одржаа и на сцената кај Долни Сарај, во предворјето на црквата „Св. Софија“, како и во Центарот за култура.

На 19 јули најпознатиот британски пијанист Бери Даглас настапи со свој целовечерен концерт во црквата „Св. Софија“, додека на 26 јули на Античкиот театар, нашиот најпознат гитарист Влатко Стефановски прослави 50 јубилејни години на создавање безвремена и автентична македонска музика. Театарската програма беше збогатена со современи претстави и класични дела, чии теми ја истражуваат човечката природа и колективната културна свест на народот. Театарските претстави, што се одржаа на отворените сцени покрај Охридското Езеро, на публиката ѝ дадоа елегантен перформанс во волшебниот езерски амбиент. Свеченото затворање на 20 август се прослави со театарската претстава „Алиса во земјата на стравовите“.

Дел од артистите кои настапија на годинешното Охридско лето беа: гитаристот Герхарт Рајхенбах (Германија), квартетот „Арпеџо“ (Виена), ансамблот „Маре Нострум“ на италијанската вечер, виолончелистот Драган Ѓоршевиќ Сузуки (Србија) и пијанистот Андреј Гугнин (Русија), од македонската сцена пијано дуото на Марија Ѓошевска и Славица Мицовска, пијанистката Софија Палурович (Србија/Австрија), контрабасистот Доминик Вагнер (Австрија), Црногорскиот симфониски оркестар, Македонскиот камерен оркестар на МММ Саша Николовски-Ѓумар, од српската сцена: пијанистот Дејан Синадиновиќ, басистот Драгољуб Бајиќ, пијанистката Наталија Мијаиловиќ и мецосопранот Љубица Вранеш, како и настапот на македонскиот виолинист Климент Тодороски и пијанистката Марија Врашкова. На американската вечер се прикажа премиерно по првпат во нашата земја театарската претстава „Кралот Лир“, додека на шпанската вечер настапија македонскиот пијанист Андреја Наунов и Венецуелецот Акилес Мачадо. Италијанскиот пијано квинтет „Адријатик“ создаде пријатна атмосфера во Центарот за култура „Григор Прличев“, а премиерата на театарската претстава „Рацин“, во режија на Дејан Пројковски, ја воодушеви публиката и уште еднаш ја потврди големината на Рациновото дело. Во состав на Охридско лето се одржа и завршниот концерт на семинарот по виолина предводен од македонскиот виолинист Емилио Перцан. На фестивалот, покрај шпанската и италијанската вечер, се одржаа и француска, чешка, грчка, швајцарска и романска вечер, додека на македонската вечер се одржа авторскиот концерт посветен на 65 години од раѓањето на македонскиот композитор Гоце Коларовски.

Европска вечер на Охридско лето

На 19 август се одржа традиционалната „Вечер на Европската унија“ во рамките на фестивалот Охридско лето со настапот на белгиската виолончелистка Ками Тома и францускиот пијанист Жилиен Брокал. Во црквата „Св. Софија“ музичарите ги оживеаја емоциите на публиката со нивната богата програма на класични изведби. Како и секоја година, во состав на фестивалот се организираат различни вечери посветени на земји од Европа. Европската вечер веќе неколку години има своја вечер посветена на различни музички перформанси во соработка со делегацијата на ЕУ и Europe House.

Над 20 илјади посетители, врвни уметници и театарски куќи беа дел од 64. издание на Охридско лето. Задоволните посетители коментираа дека фестивалот беше навистина волшебен настан, вистинско патување низ светот на уметноста, што ги обедини љубителите на културата од сите краишта на светот. Овој фестивал е долгогодишна традиција што продолжува да ги инспирира сите гледачи и слушатели, кои беа дел од ова незаборавно културно доживување, поттикнувајќи ги да се враќаат повторно секоја година. Со секое ново издание, Охридското лето ги надминува очекувањата и ја потврдува својата улога како еден од најзначајните културни настани во регионот. Посетителите остануваат со импресии што ги збогатуваат нивните животи, враќајќи се повторно и повторно за да ја доживеат магијата на уметноста покрај брегот на Охридското Езеро.

Доротеа Огненовска

Во нашата земја, жетвата на тутунот или уште наречена бербата на тутунот е земјоделска активност и вековна традиција длабоко проткаена во културното и економското уредување на земјата. Одгледувањето и бербата на тутунот се трудоинтензивна дејност и мошне деликатна задача што бара максимална посветеност од страна на аргатите во периодот на жетвата. Тутунот е стратешка култура од чие производство живеат околу 40.000 семејства. Нашата земја е на 30 место по количество на производен тутун во светот (27.000 тони), а на 15 место по вредноста на остварениот извоз на тутун во светски рамки. Најголеми увозници на тутунот од земјата се САД и Германија, односно мултинационалните компании што имаат пристап преку фабричко производство на тутунот на македонското поднебје.

„На кантар студен со туч го мерат

а можат ли да го измерат,

нашиов тутун — нашава мака

нашава солена пот!“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Една од најпознатите песни на поетот Кочо Рацин од стихозбирката „Бели мугри“ е тематски посветена на тутуноберачите и социјалните аспекти од нивниот живот. Преку реалистичен и симболичен израз, Рацин ги прикажува тежината на нивната работа, борбата за егзистенција и поврзаноста со природата, што претставува суштински дел од македонската културна и книжевна традиција во деветнаесеттиот и дваесеттиот век. Преку аргатски мотиви, Рацин ја овековечува вечната македонска борба на бескрајното тутунско поле. Тутунот е персонифициран како непријател на работниците, а сепак описите за работата на тутуноберачите на полето се најпоетскиот дел од песната:

„Од темни зори на утрини летни

до никоја доба на вечери зимни

тој гладно пие тагата наша

и потта и крвта и снагата ни.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Збор-два за тутуноберачите

Бербата е првенствено спроведена од вредни семејства кои ги усовршувале своите вештини и своето знаење за жетвата го пренесувале векови наназад. За време на сезоната на жетва, која обично почнува кон крајот на летото и можела да се прошири сѐ до есента, учествуваат цели семејства. Мажите, жените, а понекогаш дури и децата, придонесуваат во бербата на листовите тутун, добивајќи ја титулата на тутуноберачи. Работниците стануваат рано наутро пред мугри, за да ја избегнат големата пладневна жештина. Жетвата почнува со кубење на долните созреани листови и постепено се движи нагоре како што одминува сезоната. Листовите мораат да се берат внимателно за да не се оштетат, бидејќи цената што ќе ја добијат на пазарот зависи од тоа колку се квалитетни листовите. Овој макотрпен процес бара огромно трпение и прецизност, а потребно е и теоретско знаење за растението и неговите процеси.

„Жолт — жолти прави лицата бледни

и жолта гостинка у градите носи.

По утрини росни, по мугрите пресни,

наведени ничкум по полињата родни

Зачмаени ние го береме.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Тутунот и македонските села

Одгледувањето тутун е првенствено концентрирано во регионите на Прилеп, Битола и Ресен, односно во пелагонискиот регион, каде што климатските и почвените услови се најидеални за плодотворна жетва. На овие простори тутунот е многу повеќе од земјоделска култура и го обликува целиот егзистенцијален пат на селаните. За многу од овие семејства тутунот е примарен (или единствен) извор на финансиски примања. Периодот на жетва носи уникатен ритам во селскиот живот, каде што целите заедници се вклучени во процесот на берба и обработка. Воздухот е исполнет со слаткиот, земјен мирис на сувиот тутун, а полињата оживуваат со звуците на жетвата – смеата и разговорите на работниците измешани со хармоничните шумолење на лисјата. На територијата на нашата земја, тутунот е засаден на површина од над 13 илјади хектари, од кои 6.730 хектари се само во прилепскиот регион.

„Лист по лист кини,

лист по лист нижи,

лист по лист превртуј, притискај,

лист по лист милно, таговно реди

и на долга низа од капки пот

и надеж со клетва и зелена јад,

со коров поглед на очите матни

по кревките лисја жолтозлатни

прикаска горка на живот клет

нанижи безгласна а така јасна.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Работата на тутуноберачите е навистина исцрпувачка. Традицијата се среќава со промените од последните години, каде што тутунската индустрија во земјата се соочила со значителни предизвици, вклучувајќи ги варијабилните пазарни цени, конкуренцијата од поголемите производители и менувањето на земјоделските политики. Промената на климата влијае локално ниво и можеме да ги забележиме климатските промени во производството на тутунот, каде што родот е намален од 30 до 40 отсто. Годишната реколта страда од дождовите во време на садење на тутунот, листовите се нападнати од различни болести, а згора на тоа, во најважниот период на раст на родот сушата ја напаѓа бербата поради зголемените температури во земјата. Она што останува од родот е мошне мало количество во споредба со минатите години. Сепак, и покрај тешкотиите, традицијата на одгледување тутун опстојува, а меѓу тутуноберачите има силно чувство на гордост. Бербата на тутунот го напојува генерациското градење на идентитетот, додека нивната посветеност и напорна работа ја испишува приказната што заслужува да биде раскажана. Во августовските ноќи некаде кон полноќ, стотици ламби ги осветлуваат полињата со тутун во Пелагонија, а вредните раце на работниците го берат тутунот сѐ до раните утрински часови, кога тутунот е највлажен.

„Денот ли дојде тој да се мери —

мерка му нема, а в градите длаби

без да се запре, без дно да најде

не тага а клетва, и в очите матни

и не сакајќи сама се дига

фуријата.“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Тутунарите бараат покачување на цените на тутунот, а се соочуваат и со голем дефицит на работна рака, зашто младите сѐ помалку се интересираат да работат аргатска работа, особено што не може секој да биде тутуноберач, туку потребно е искуство и знаење од оваа област. Имајќи го ова предвид, тие веруваат дека ако производството на тутун станува сѐ поскапо, тогаш идните години ќе се произведува значително сѐ помалку тутун. Точниот број аргати потребни за оваа работа во нашата земја не е утврден, бидејќи обемот на работа се менува од ден на ден. Тие што можат, ја завршуваат бербата со помош на блиските, додека преостанатите ангажираат сезонски работници. Работниците на оваа макотрпна работа се на возраст од 40 до 70 години со долгогодишно теоретско и практично искуство што се пренесувало од генерација на генерација. Тие често работат во тешки услови, под отворено небо, изложени на силното сонце или на остриот дожд, но нивната пожртвуваност и посветеност се од суштинско значење за успешното собирање на реколтата. Со годините, оваа работа станува сè потешка, но за многумина од нив, таа е единствениот начин за егзистенција.

„Кантарот носи лисјето златно

а в гради луто далгите беснат

на жолтата мака — на жолтиот тутун

на жолтата пот на рацете ни!“

–          Кочо Рацин, Тутуноберачите

Така и песната на Рацин совршено ја опева приказната за листот на тутунот и неговото производствено патешествие, за работниците и за нивната работа од утро до мрак и последиците од оваа макотрпна дејност. Во неговите стихови се чувствува и гордоста и тагата на оние што го посветуваат својот живот на оваа работа и преку впечатливата симболика на тутунскиот лист, Рацин не само што ги прикажува физичките предизвици на работниците туку ја пофалува и ја нагласува нивната духовна сила и упорност.

Доротеа Огненовска

Главното мото на Europe House е да создаде сигурен простор каде што младите можат да се дружат, да споделуваат идеи и заеднички да учествуваат во обликувањето на нивната иднина, притоа промовирајќи европски вредности. Оваа година, Europe House Битола го поддржува фестивалот „ПАРКО“ во Битола, една енергична прослава со добра музика и меѓусебно дружење на младата публика во топлите августовски вечери. Денот на младите првпат почнува да се слави на 12 август 1999 година, кога е основан од Обединетите нации, за да служи како потсетник за виталната улога на младите при обликување на иднината на нашите општества. Без младите, општествата напредуваат бавно. Младите се движечката сила на промените и извор на енергија, новитет и креативност за сите. Така што, 12 август не е само обичен ден во календарот туку и глобално признавање за суштественото значење што го имаат младите во светот.

Во чест на младите, алтернативната сцена во Битола го организираше фестивалот на електронската музика – „СМОТРА“. Минатиот викенд низ малите битолски сокачиња на Старата битолска чаршија и Безистенот, Диа, Џосс, Алекс Нова и Горан Кан направија одлична атмосфера за слушање на квалитетен избор на електронска музика. Годинешното издание ја истражува врската помеѓу електронската музика и технологијата. Фестивалот почна со панел-дискусијата на интересна кибертема „Хуманоиден робот во улога на диџеј“ со проф. д-р Анис Сефиданис.

Зошто ни е потребен Денот на младите?

Темата за Денот на младите се менува секоја година, сосредоточувајќи се на различни аспекти и сегменти во кои младите можат да учествуваат и да го дадат своето мислење. Нивната улога во социјалната правда во општеството се залага за различни теми што ги засегаат сите млади без разлика на пол, раса, верска и етничка припадност. Темите можат да варираат од преземање на активно учество во климатските промени, промовирање на менталното здравје, поттикнување на инклузивноста сѐ до подобрување на квалитетот на образованието и зајакнување на младинските права преку поддршка на различни претприемачки активности. Секоја од овие теми има цел да ги ангажира младите луѓе и да го поттикне нивниот придонес во создавањето на поинклузивно и правично општество. Младите носат свежи идеи и имаат иновативна перспектива на модерните промени и трендови, а особено се подготвени да го предизвикаат статус квото, што ги прави незаменливи во потрагата по подобар свет. Како двигатели на промени, не се плашат од предизвици и се подготвени да преземат акција, придонесувајќи со интересни мислења во глобалната дискусија. Младешката енергија и ентузијазмот ги инспирираат другите и го поттикнуваат општеството да се развива и да се адаптира на промените. Практикувајќи политики што поддржуваат инклузивно образование, еднакви можности за вработување и услуги за физичко и ментално здравје на младите, политики што ќе ги приклучат младите во нормалниот тек на општествениот живот. Денешните млади се утрешни лидери.

Фестивал за млади во Битола

Europe House Битола затвори уште една успешна приказна со фестивалот „ПАРКО“, каде што младите имаа можност да ги покажат своите креативни способности, да уживаат во добрата музика и да се поврзат со своите врсници. Фестивалот ги обедини различните форми на уметност и култура, претставувајќи платформа за иновации и инспирација и уште еднаш покажа дека Битола е центар на младинската креативност и на младинскиот активизам. Фестивалот беше отворен за публиката на две динамични сцени: сцената „Coral“, посветена на алтернативната музика, и сцената „Wrecked Ship“, посветена на сите љубители на електронската музика. Меѓутоа, фестивалот не запре тука! Покрај музичките сцени, се одржаа низа други активности што беа отворени за јавноста. На практична станица за креативно изразување се отворија интересни дискусии за младинските права и нивната застапеност во општествените промени. Младинските спортски амбасадори од североисточниот регион најдоа заедничка точка меѓу музиката и спортот и преку интерактивно дружење ја промовираа важноста на физичката активност и здравиот начин на живот. За љубителите на филмот беше отворена специјална филмска зона, а голем хит меѓу посетителите на фестивалот беше работилницата сосредоточена на изработка на сензорни топки за ослободување од стрес. Гледајќи наназад, фестивалот „ПАРКО“, во организација на Europe House Битола, создаде успешна платформа што ги обедини младите, поттикнувајќи го нивниот креативен дух и придонесувајќи за развој на нови идеи и иницијативи што ќе ја обликуваат иднината на заедницата.

Europe House им овозможува на младите да учествуваат во различни културни и уметнички настани, меѓусебно да се инспирираат и заеднички да поттикнат позитивни промени. Овој настан се реализираше под мотото што е во согласност со идејата зад Денот на младите: „На Меѓународниот ден на младите, ги славиме енергијата, креативноста и потенцијалот на младите луѓе ширум светот“.

Млади, овој ден е за вас!

Доротеа Огненовска

Зад секој настан стои објективот на вешт уметник-фотограф, кој со својата умешност успева да долови момент од времето што останува врежан во нашите сеќавања. Една фотографија може да раскаже илјада приказни, да долови различни емоции и да оживее спомени од минатото. Фотографиите играат клучна улога во документирањето на историјата, културата и личниот живот и затоа нивната вредност е непроценлива. Без разлика дали станува збор за воена зона, раздвижена градска улица, автентичен портрет или тивок момент во природа, зад секоја слика стои скриена приказна. Фотографијата е една од помладите уметнички гранки и како таква многу брзо се развила во моќно средство за меморирање на минатото, но и средство за креативно изразување. Иако навидум едноставен медиум што секој може да го користи, фотографијата, пред сѐ, е уметност што бара сериозна вештина за да се долови суштината на моментот. Умешниот фотограф може да го замагли просторот меѓу реалноста и имагинацијата и да понуди нови перспективи и гледишта кон светот, што инаку би останале невидени и незабележани.

Фотографијата има уникатна моќ да ги надмине границите на јазикот и културата, отворајќи нова визура кон светот, што овозможува да видиме и да почувствуваме различни аспекти на човековата егзистенција. 19 август е прогласен за светски ден на фотографијата, ден посветен на естетиката, занаетот и историјата на фотографската уметност. Овој специфичен датум влече корени речиси два века наназад, кога француската влада го купила патентот за процесот на дагеротипија во 1839 година, правејќи го достапен за целиот свет, откако Луј Дагер, пионерот на модерната фотографија, една година претходно успешно фотографирал човек во градски екстериер.

„Фотографијата е уметност што го претвора минливото во трајно, создавајќи визуелен наратив што го надминува времето. Во неа, светлината и сенката стануваат алатки за естетска и емотивна експресија, а секој кадар е огледало на човековите искуства, испишан преку моменти што не можат да се повторуваат. Вистинскиот момент го препознавам кога чувствувам дека сум ја разоткрил скриената тензија помеѓу реалноста и уметноста – оној краток миг кога композицијата, светлината и субјектот добиваат сопствен живот. Во тој момент фотографијата станува средство на контемплација и длабока комуникација, тогаш фотографијата ја наоѓа својата вистинска сила – да ни покаже не само како изгледа светот туку и како го чувствуваме“, Томислав Георгиев, фотограф.

„За мене, фотографијата претставува раскажување приказна што не може целосно да се долови со зборови. Камерата ми дозволува да ги фатам минливите моменти и да ги зачувам спомените. Ми помага да се поврзам со моето окружување и да најдам убавина во секојдневниот живот, особено аналогната фотографија, што носи опиплива носталгична атмосфера во моите фотографии. Уживањето во процесот на фотографирање и развивање на филмот ме потсетува на убавината на несовршеноста и вредноста на трпението, бидејќи секој кадар од филмот се чувствува како ценет спомен што чека допрва да биде откриен“, Стефан Самандов, фотограф.

Историја на фотографијата

На почетокот, фотографијата била споредувана со сликарството, затоа што не постоеле други стандарди за правење слики. Иако фотографијата, всушност, настанала дури на почетокот на 19 век, раните фази се видливи повеќе од два века наназад. Претходник на камерата бил принципот на камера опскура (camera obscura), каде што се проектираат слики од предмети надвор од темна просторија. Подоцна, кон крајот на 16 век, италијанскиот научник и писател Џамбатиста дела Порта демонстрирал и детално ја опишал употребата на камера опскура со леќа во 1727 година, додека германскиот професор по анатомија Јохан Хајнрих Шулце експериментирал со сончева светлина преку феноменот на затемнети соли.

Раните експерименти со хелиографија и литографија во 17 век го инспирирале францускиот пронаоѓач Нисефор Ниепс, во 1877 година да ја направи првата успешна фотографија од природата – поглед кон дворот на неговиот селски имот. Ниепс смислил посебен метод со светлината и процесот на креирање слики го нарекол хелиографија („цртеж на сонцето“). Процедурата одела така што прво ја премачкувал гравурата со масло за да стане проѕирна, а потоа ја ставал на чинија обложена со раствор од битумен (вид асфалт) и масло од лаванда и, на крајот, ја изложувал на сончева светлина. По неколку часа, растворот под светлите области на гравирањето се стврднувал, додека оној под темните наслаги останувал мек и можел да се измие, оставајќи трајна, точна копија од гравирањето. Мошне брзо професионалниот сценски сликар Луј Дагер направил скици со следење на сликите произведени од камерата опскура и камерата луцида. Дагер соработувал со Ниепс, но неговиот интерес останал на тоа да пронајде начин како да го скрати времето на експозицијата, додека Ниепс останал заинтересиран за производство на репродуктивните платна. Во 1839 година, синот на Ниепс и Дагер ги продале целосните права на дагеротипот и хелиографот на француската влада, во замена за доживотни ануитети.

Веќе до крајот на 19 век и почетокот на 20 век, фотографијата се проширила во популарната култура и особено станала влијателна со развојот на филмот. Во 1884 година, Џорџ Истман го составил првиот филм во ролна, кој направил вистинска револуција во индустријата и подоцна ја основал компанијата „Кодак“. Пионерите како: Алфред Штиглиц, Анзел Адамс, Доротеа Ланг, Хенри Бресона, Ани Лебовиц, Стив Мекјури, Роберт Капа, Дијана Арбус, Хелмут Њутон, Синди Шерман, оставија печат во фотографската уметност и ја дефинираа фотографската естетика на дваесеттиот век. Првиот полароид на Едвин Ленд се појавил во 1948 година и овозможил опција сликите веднаш да можат да се развиваат по сликањето. Набрзо, филмската фотографија се трансформирала во дигитален формат и во 1975 година бил измислен првиот дигитален фотоапарат од страна на Стивен Сасон.

Како што продолжувала да се развива технологијата, така се развивала и уметноста на фотографијата. Денешните социјални мрежи се вистинско гнездо на фотографии и кратки видеа, а со порастот на платформите како „Инстаграм“, многу професионални фотографи како аматери, љубители на оваа уметност, почнаа да ги изложуваат своите виртуелни портфолија, правејќи ја фотографијата подостапна од кога било досега.

Фотографите можат да скаменат миг од реалниот живот и да ја овековечат реалноста. 19 август е добра можност да се потсетиме на историското значење на фотографијата, како и на нејзината еволуција низ вековите: од првата camera obscura до дигиталната револуција, што, иако еволуирала низ времето, нејзината суштина останува иста – да овековечи еден момент од реалноста и да ја раскаже неговата приказна. Овој ден е посветен на сите фотографи, аматери и професионалци, кои со своите фотографии придонесуваат за зачувување на колективната меморија и имаат непроценлива вредност затоа што тие не само што документираат настани туку и го обликуваат сензибилитетот на општеството, создавајќи врска меѓу минатото, сегашноста и иднината. Овој ден нека биде потсетник дека фотографијата е многу повеќе од обична слика, тоа е уметност што има моќ да го трансформира начинот на кој го гледаме светот. Europe House често организира фотографски работилници, во кои можат да земат учество сите љубители на фотографската уметност.

Доротеа Огненовска