Автор: Europe House EUH

Оваа пролет во пријатниот простор на „Аудиокултура“ почнува проектот „ArtChemia и Audiokultura“ – годишен циклус на музички настани што ќе бидат одбележани преку серија на критички осврти испишани и издадени во рамките на програмата. Името го најавува токму тоа што е – хемија меѓу различни уметности, гласови, генерации и формати на музички изведби што ќе се распределат во текот на неколку месеци. Почнувајќи од 12 април 2025 година, оваа културна авантура ќе донесе по еден настан месечно (со пауза во јули и август) до март 2026 година. Настаните ќе се одржуваат во просторот на „Аудиокултура“, што одамна е етаблиран како дом за автентична музика и културен експериментализам. Публиката како главен соучесник во ова искуство ќе биде поканета да присуствува на настаните во топла и интимна атмосфера, каде што секој концерт ќе воспостави дијалог помеѓу уметникот и слушателот. Токму затоа, текстот што го читате е наменет и за вас, потенцијални посетители, да ве повика да бидете дел од оваа приказна, да ја доживеете, да ја поддржите и да ја понесете со себе во текот на целата година. Во рамките на проектот, ќе се реализираат десет главни музички настани, кои ќе вклучуваат реномирани домашни, но и меѓународни уметници.

По првпат кај нас се креира музичка програма што не само што ќе се слуша туку и ќе се чита. Mузичкиот новинар Ненад Георгиевски ќе стои зад текстуалниот дел на проектот – рецензии и интервјуа со изведувачите, кои ќе му дадат дополнителна критичка длабочина на секој настан. Уметничката атмосфера ќе биде одбележана и со фотографии од Татјана Ранташа, Стефан Рајхл и Маја Аргакиева, кои ќе ја доловат магијата на секој момент од настанот. Идејата зад настанот е да се поттикне културната музичка сцена во земјата и токму преку овој автентичен проект „ArtChemia“ да се промовира музичкиот израз на талентираните уметници. Сето ова ќе биде обединето во две печатени и звучни изданија – книга и винил плоча, со тираж од по 200 примероци, подготвени со врвен аудиомастеринг од „Теохаров Аудио“. На овој начин се создава трајна културна архива во којашто ќе бидат документирани најзначајните моменти од секој музички настан. Во текот на 2025 и почетокот на 2026 година, „Аудиокултура“ ќе стане сцена на културен ангажман. Програмата е внимателно темпирана, со најмалку три недели помеѓу два настана, за да се овозможи квалитетна организација и публиката да може да ја впие секоја нова доза од „ArtChemia“. На крајот од овој проект, во јуни 2026 година, ќе се организира завршен настан на кој ќе бидат промовирани винилот и книгата како резултат на една одлично завршена година на културна алхемија.

Матине на младите музичари

Еден од клучните сегменти на „ArtChemia“ е поддршката на младите уметници. Во рамките на иницијативата „Students play @ Audiokultura“, млади музичари и бендови од Музичката академија во Штип ќе имаат можност да настапат на проектот, пред публика и во професионални услови. Во периодот од мај 2025 до март 2026 година, ќе се реализираат минимум три, а максимум пет матине настапи (во саботите), посветени токму на младите музички изведувачи. Овие настапи ќе бидат документирани и вклучени во финалната публикација заедно со преостанатите изведби со цел да се поттикнат новите генерации музичари да настапуваат и да се развиваат во професионален контекст. Преку овие настапи, студентите добиваат можност да се претстават пред публика во сериозен продукциски амбиент, рамноправно со афирмирани уметници. Ова искуство е од исклучително значење за нивната лична и уметничка изградба, а истовремено и ја нагласува важноста на континуираната поддршка за младиот креативен потенцијал во нашата држава.

Јуроп хаус секогаш поддржува вредни иницијативи

Како партнери во овој проект, Јуроп хаус ја прават оваа соработка за новиот музички проект „ArtChemia и Audiokultura“ со цел да ја поддржат и да ја промовираат квалитетната музичка сцена во земјата (и блискиот регион) со тоа што ќе им дадат културно влијание на музичарите во јавниот простор. Особено внимание е посветено и на младите таленти, чие вклучување во програмата им обезбедува простор за практично искуство и развој на нивните музички вештини. Всушност, така се подготвува следната генерација музичари за активно учество на современата музичка сцена и се развива нивната понатамошна уметничка кариера. Ваквиот модел на работа поставува пример за општествено одговорно дејствување и претставува мотивација за другите организации да вложуваат повеќе во културата на нашата држава. Дополнително, проектот придонесува и за збогатување на домашниот книжевно-критички фонд преку објавување текстови што се занимаваат со музика, како и за проширување на македонската музичка и дискографска архива со висококвалитетни аудиовизуелни записи – нешто што трајно ќе остане за идните генерации.

Доротеа Огненовска

Музиката, во сите нејзини облици и форми, отсекогаш била дел од човечкото искуство. Покрај своето уметничко и културно значење, музиката поседува и терапевтски потенцијал, што сè повеќе се препознава и се применува низ свеxaтот. Музикотерапијата се афирмира како суштинска алатка за подобрување на емоционалното здравје и благосостојбата на луѓето. Музичката терапија или музикотерапијата не е нов феномен во доменот на медицината. Во минатото, кај старогрчките и египетските цивилизации, свештениците и лекарите верувале дека одредени звуци и мелодии можат да го балансираат телото и умот. Потоа, во традиционалната кинеска медицина музиката била дел од холистичкиот пристап кон здравјето. Во поновата историја, музикотерапијата добива научна основа и веќе во 20 век почнува да се применува во болници и рехабилитациски центри, особено за ветераните од војните кои страдале од физички и психолошки трауми. Со текот на времето, истражувањата потврдиле дека музиката има директно влијание врз мозокот, а музичката терапија може да поттикне позитивни емоции и да го намали стресот, а со тоа и да ги подобри когнитивните функции кај човекот. Денес, музичката терапија е интегриран дел од многу здравствени системи ширум светот. Се применува во неврологијата, психијатријата, онкологијата, како и во третманите на лица со аутизам, Алцхајмерова болест и депресија. Поради нејзината ефикасност, музикотерапијата станува една од најценетите комплементарни терапии, чија примена постојано се проширува со нови научни сознанија и иновативни методи.

Што подразбираме под музикотерапија (музичка терапија)?

Музикотерапијата е клиничка практика што користи музички интервенции за постигнување на индивидуални терапевтски цели. Ја спроведуваат квалификувани професионалци со завршено акредитирано образование во музикотерапијата. Тие работат со луѓе од сите возрасти кои имаат различни способности и вештини, со што и терапијата се приспособува на нивните физички, емоционални, когнитивни и социјални потреби. Под интервенциите во музикотерапијата се подразбира активно создавање музика, каде што пациентите свират на повеќе инструменти, а можат и да пеат или да импровизираат. Исто така, се применува рецептивно слушање музика, при што лицата слушаат снимени или изведени музички дела, па потоа ги коментираат или ги анализираат. Друга техника е пишувањето песни и анализа на текстови, што им помага на пациентите да создадат музика и да го истражат значењето зад текстот на песните. Покрај тоа, постои и водена музичка медитација, каде што музиката се користи за поттикнување релаксација и креативна визуализација. Сите овие интервенции се приспособени на индивидуалните потреби на секој пациент, без разлика дали пациентот закрепнува од посериозна повреда, болест, на пример мозочен удар, хронична болка или, пак, се справува со анксиозност.

Кои се придобивките од музикотерапијата?

Придобивките од музикотерапијата се многубројни. Во болнички услови, таа им помага на пациентите полесно да се справат со стресот и со болката од медицинските процедури, што потоа консеквентно може да доведе до побрзо закрепнување на пациентот. Во областа на менталното здравје, музикотерапијата овозможува простор за изразување, односно себеекспресија, притоа помагајќи им на луѓето кои се соочуваат со различни психолошки предизвици. Особено корисна е за децата со развојни нарушувања, бидејќи ја подобрува нивната способност за социјална интеракција и комуникација.

Светската недела на музикотерапија обезбедува вредна можност да се прикажат различните апликации на музикотерапијата низ целиот свет. Голем број болници и приватни ординации вклучуваат третмани за лекување преку музичка терапија. Оваа зголемена свест помага да се разбие стигмата и да почне да се промовира пристапот до овој нов медицински метод. Во многу европски земји, како Германија, Франција и Данска, училиштата исто така го прифаќаат овој пристап, со тоа што ја интегрираат музикотерапијата во нивните програми за поддршка на учениците со анксиозност или проблеми со концентрацијата. Истражувањата покажуваат дека музикотерапијата може да го намали чувството на анксиозност и да го подобри расположението, па дури може да помогне и во психолошкото справување со болките и со болестите.

Сѐ повеќе европски универзитети и истражувачки институции спроведуваат студии што ја демонстрираат ефикасноста на музикотерапијата во различни контексти и времиња. Националните здруженија за музикотерапија работат на воспоставување на професионални стандарди, кои се интересираат за промоција на образованието за оваа област. Музикотерапијата сè повеќе се вклучува во програмите за рехабилитација, со акцент на палијативната нега, како и услугите за ментално здравје низ Европа. На пример, во земји како Германија и Холандија, музикотерапијата постепено го наоѓа своето место во здравствените системи, а и самото поле на музикотерапијата, генерално, почнува брзо да се шири како што расте свеста и побарувачката за овој тип терапевтски услуги. Иновациите во областа се очигледни и во земји како Финска, каде што музикотерапијата е интегрирана во образованието на тој начин што ги поддржува децата со различни потреби и поттикнува поинклузивна средина. Затоа е мошне важно колку што е можно порано да се интервенира и да се забележи терапевтскиот потенцијал на музиката во негувањето на менталното здравје на поединците.

Недела на музичка терапија

Музиката одамна е препознаена како универзален јазик, кој ги надминува културните и јазичните бариери за да допре колку што е можно подлабоко во човечките емоции. Повторно се доаѓа до заклучокот дека музиката отсекогаш била, и ќе продолжи да биде, дел од човековото искуство и секојдневие. Оваа недела е можност да ја подигнеме свеста за значењето на музикотерапијата и нејзината интеграција во здравствените системи ширум светот, а особено во земјите од Европа. Музиката како терапија постоела уште од најдамнешните времиња. Корените можеме да ги најдеме и во приспивните песни што ги смируваат доенчињата, како и песните посветени на божествата, со цел да се успокои народот поради несигурноста и предизвиците со кои се соочувале. Во денешно време, оваа практика е научно-утврдена и широкоприфатена во медицинските и во психолошките дисциплини. Нејзината примена во европските земји сè повеќе се проширува, особено во третманот на пациенти со невролошки нарушувања, депресија и хронична болка. Светската недела на музикотерапијата е потсетник дека музичката терапија може да послужи како моќно средство за лична трансформација и исцелување.

Доротеа Огненовска

Кукларството е посебен вид на драмска уметност. Некои го нарекуваат и занает токму поради изработката на куклите и нивната употреба во куклениот театар. Кукларството со векови останува да биде автентичен културен и уметнички израз, а продолжува да напредува во различни форми. Постојат оние веќе познати традиционални рачни кукли и софистицирани марионети, но денес станува многу актуелно и т.н. дигитално куклено играње. Во него, визуелно, преку платно, се прикажуваат интерактивни куклени претстави низ анимирани проекции што комбинираат технологии како 3Д-мапирање, виртуелна реалност и движења проследени со сензори. Оваа модерна форма на кукларство создава нови можности за раскажување приказни и ја проширува улогата на кукларството во современата уметност и театарот воопшто. Секоја година на 21 март, кукларите и сите уметници/ентузијасти ширум светот го слават Светскиот ден на кукларството, ден посветен на една од најстарите и највозбудливите форми на раскажување приказни. Идејата зад прославата на овој настан е, пред сѐ, да се препознае занаетот и да се истакне неговата динамична форма што постојано се развива и се приспособува на современите текови.

 

Потеклото на Светскиот ден на кукларството

Светскиот ден на кукларството е основан во 2003 година од страна на УНИМА, односно Светската унија на марионети (Union Internationale de la Marionnette), организација основана во 1929 година, чија главна цел е промоција на кукларството како уметнички и едукативен медиум. Идејата за овој ден ја предложил иранскиот куклар Џавад Золфагари (Javad Zolfaghari), кој сакал дa oддаде признание за придонесот на кукларството во глобалната култура. Иницијативата била прифатена ширум светот и оттогаш 21 март претставува годишна прослава на оваа уникатна уметничка форма.

Куклената игра датира илјадници години и е составен дел од традициите на раскажување приказни (storytelling) низ културите и цивилизациите. Некои од најраните записи за куклена игра доаѓаат од стариот Египет, каде што куклите се користеле во религиозни церемонии, но и за забава, најчесто како критика и сатира на актуелната политичка состојба. Во Азија, земјите како Индија, Индонезија и Кина имаат долга традиција на изработка на кукли и куклен театар. На пример, куклениот театар вајанг бебер користи растегливи листови хартија, на кои се исцртани сцени од различни приказни познати од Истокот – меѓу кои и најпознатите индиски епови: „Махабхарата“ и „Рамајана“, а потоа преку овие листови низ сенки се изведува театарската куклена претстава. Наместо традиционални кукли, раскажувачот (даланг) ги одмотува и ги прикажува илустрациите додека ја раскажува приказната, придружена со традиционална музика од гамелан оркестар. Оваа форма на куклен театар датира од 13 век и претставува значаен дел од индонезиското културно наследство, признаено од УНЕСКО како нематеријално културно богатство. Денес, вајанг бебер останува важен медиум за пренесување на митолошки и историски наративи, возобновувајќи ја древната уметност на раскажување приказни.

Иако вајанг бебер во Индонезија користи хартија за визуелно раскажување на епски приказни, во Индија, поточно во Раџастан, традиционалната уметност на куклениот театар – катпутли (kathputli) нуди поинаков, но еднакво магичен пристап кон куклениот театар. Како марионета со конци, таа се управува со една единствена нишка што минува од горниот дел на куклата и се контролира од кукларите. Зборот „путли“ значи кукла, додека „катпутли“ означува кукла целосно изработена од дрво. Иако основниот материјал е дрвото, овие кукли често се изработуваат и од памучен текстил и метална жица, за да овозможат дополнителна стабилност и подвижност. Во 1662 година на европското поднебје, конкретно во Англија, куклените претстави биле широко користени и за забава и за образование, при што ликовите како палавиот г. Панч и неговата сопруга Џуди станале фигури – икони на новото време.

Од друга страна, кукларството во Африка често служело за ритуални цели. Во Јужноафриканската Република, куклениот театар се развивал како дел од уметничките движења против апартхејдот, каде што кукларите ги користеле куклите за да ја потенцираат политичката и социјалната заднина на земјата. Покрај тоа, застрашувачките маски и куклите играле клучна улога во религиозните церемонии и ритуали посветени на божествата. Мали е познат по своите куклени фестивали, каде што куклите се користат во церемонии и настапи инспирирани од митологијата. Во Буркина Фасо, традиционалните куклени претстави се дел од фолклорните приказни и често вклучуваат големи, шарени маски. Во Нигерија има долга историја на кукларство, особено меѓу народите Јоруба, каде што куклите се користат во религиозни и културни церемонии.

Кукларството е повеќе од само забава

Традиционалното куклено играње игра значајна улога во зачувувањето на фолклорот и историските наративи. Многу култури користат марионети за да им пренесат митови и легенди на новите генерации и истовремено приказните да служат како и морална-дидактичка основа за младите. Во конфликтните зони, куклената игра е алатка за ширење на свеста и за лекување трауми. Куклите се широко користени во училниците за да ги ангажираат децата. Преку нив, тие учеле јазици, историја, па дури и наука преку интерактивно раскажување приказни. Едукативните телевизиски програми како „Улицата Сезам“ (Sesame Street) покажаа како кукларството ефективно може да ја научи младата публика да се справува со своите емоциите и да ги развие своите социјалните вештини. Куклите, т.н. мапети (the Muppets) на Џим Хенсон, биле некогаш наменети за деца, но сега американската телевизиска станица Еј-би-си повторно почна да ги емитува новите епизоди што се наменети исклучиво за возрасната публика.

И покрај подемот на модерната забава, кукларството продолжува да напредува. Тоа е жива уметничка форма што ги капсулира историјата и културата на различни народи и ги пренесува од генерација на генерација. Куклите им даваат глас и ги охрабруваат оние што се изразуваат потешко. На тој начин создаваат простор за слободно изразување на емоциите и стравовите, а потоа и простор за споделување идеи. Тие служат како посредници меѓу имагинацијата и реалноста. Без разлика дали се користат во традиционалниот театар или како современи интерактивни уметнички перформанси, куклите остануваат моќно средство за комуникација, алатка за поттикнување на едукативен дијалог и емпатија, што всушност ги прави безвременски раскажувачи на приказни и (и)стории.

Низ историјата, кукларството било користено и како медиум за исмевање на актуелната политичка сцена и општествениот поредок. Затоа што куклите не се „вистински“, преку нив можат да се хиперболизираат и да се нагласат карикатурите на познатите луѓе од општеството, а први на мета се политичките фигури, кон кои понекогаш се насочуваат и најострите критики. Куклите се исто така одлична алатка во психолошката терапија. Терапијата заснована на кукли им помага на поединците да се изразат на начини на кои може да им биде тешко во секојдневните нормални човечки интеракции. Светскиот ден на кукларството се одбележува така што голем број драмски уметници од куклениот театар, заедно со културните организации ширум светот организираат театарски претстави на одредена тематика. Многу театарски центри за изведувачки уметности се домаќини на специјални претстави што прикажуваат различни стилови на куклена игра. Сè додека има приказни за раскажување, кукларството ќе продолжи да биде живописна и возбудлива уметничка форма.

Доротеа Огненовка

Математиката е универзалниот јазик на човештвото. Секоја година, на 14 март, светот го слави Светскиот ден на математиката, или уште познат и прославен како Денот на Пи. Идејата за прославување на Денот на Пи првпат се појавила во 1988 година кога физичарот Лери Шо (Larry Shaw) го организирал првото официјално одбележување на овој ден во Експлораториум, музејот за технологија и наука во Сан Франциско. Речиси триесет години подоцна, во 2019 година, УНЕСКО официјално го прогласи 14 март за Светски ден на математиката, бидејќи овој датум го одразува првото приближување, односно апроксимација на π (3,14).

Што претставува бројот Пи?

Бројот Пи (π) е математичка константа која го претставува односот меѓу обемот и дијаметарот на една кружница. Пи е ирационален број, што значи дека неговите децимали се бесконечни, никогаш не завршуваат и не се повторуваат; со други зборови, не следат никаков предвидлив образец. Оваа карактеристика го прави Пи еден од најфасцинантните броеви во математиката. Најчесто се користи приближната вредност 3,14159, но досега се пресметани над билион негови децимали со помош на компјутер. Датумот 14 март е избран поради неговата сличност со првите три цифри на бројот Пи (π), приближно 3,14. Оваа математичка константа претставува суштински елемент во многу научни дисциплини и е симбол на бесконечноста и мистеријата на математиката.

Историјата на бројот Пи датира од античките цивилизации. Египќаните и Вавилонците користеле различни приближни вредности за константата, а грчкиот математичар Архимед бил првиот кој преку геометриски методи успеал да се доближи до неговата точна вредност. Подоцна, низ вековите, различни математичари од повеќе култури продолжиле да го проучуваат и да го прошируваат нашето разбирање за оваа константа. Пи се појавува во многу формули во геометријата, тригонометријата и математичката анализа. Научниците го користат Пи во многу различни области на науката и инженерството: во тригонометријата, да ги пресметаат орбитите на планетите и сателитите, да ги разберат својствата на светлината и звукот, во електромагнетизмот (равенките на Максвел), во термодинамиката и механиката на флуиди, при дизајнирање мостови и механички структури, но и при изградба на згради. Пи наоѓа практична примена и во економијата и статистиката (при анализа на финансиски пазари), во биологијата и медицината ( моделирање на биолошки циклуси и ритми, како што се срцевите отчукувања и скенирање со магнетна резонанса), а мошне интересно, Пи се појавува и во употреба во секојдневниот живот: кај ГПС и навигациските системи, како и во мерење на брзината и движењето на возилата.

Во книжевноста и уметноста бројот Пи (π) често се користи како симбол на бесконечноста, ирационалноста и вечната потрага по скриените вистини на универзумот. Еден од најпознатите примери во филмската уметност е филмот „Πи“ (Pi) на Дарен Аронофски од 1998 година. Филмот е психолошки трилер кој ја следи приказната на Макс Коен, генијален, но параноичен математичар кој верува дека сè во универзумот може да се објасни преку броеви и математички шеми. Неговата опсесија да ја пронајде тајната нумеричка формула што го опишува светот е клучен дел од неговите истражувања за бројот Пи. Во филмот, бројот Пи служи како симбол на хаосот и човечката потрага по совршената форма во природата. Освен во филмот на Аронофски, бројот Пи е инспирација за многу уметници и писатели.

Во поезијата постои посебен жанр таканаречен „пи поезија” (pi poetry), каде што бројот на букви во секој збор ја следи низата од цифрите на Пи, а додека во визуелната уметност Пи често се користи во апстрактни и геометриски дела за да ја прикаже дихотомијата меѓу хаосот и космосот во природата. Познат е и романот „Life of Pi“ (2001) на канадскиот автор Јан Мартел, кој преку ликот на младиот чувар во зоолошката градина Пи ја отсликува човековата истрајност низ врската помеѓу човекот и природата, при што Пи ќе биде „заглавен“ на бродот со дивиот тигар, Ричард Паркер.

Интересни факти за бројот Пи

1. Бројот Пи е ирационален, што значи дека неговите децимали не следат никаква повторувачка шема.
2. Во 2019 година научници пресметале 31,4 билиони децимали на π со помош на суперкомпјутер.
3. Алберт Ајнштајн е роден на 14 март – Денот на бројот Пи!
4. Некои луѓе се натпреваруваат во меморирање што повеќе децимали на π – додека светскиот рекорд засега надминува 70.000 децимали.
5. Архимед бил првиот кој развил метод за пресметување на π со употреба на многуаголници.

Зошто математиката е важна?

Математиката е една од најзначајните и највлијателни науки во човечката историја. Светскиот ден на математиката се одбележува на различни начини низ целиот свет. Училиштата и универзитетите организираат натпревари или предавања за да ги поттикнат младите да ја истражуваат оваа дисциплина. Во секоја сфера од животот, без разлика на професијата, математиката ја наоѓа својата практична примена. Може да се рече дека бесконечниот потенцијал на науката е да ги содржи сите други науки во себе и истовремено да биде дел, т.е. конструкт на секоја поединечна наука што постои во светот. Благодарение на математиката, се буди логичкиот начин на размислување, кој нѐ учи на критичко размислување и решавање проблеми, а нѐ поттикнува и на аналитички пристап кон различни предизвици. Таа ни помага да ја разбереме сложеноста на светот околу нас и без неа современите достигнувања во инженерството, медицината, физиката, информатиката и многу други области би биле незамисливи. Истражувањата покажуваат дека математичката писменост е клучен фактор за успех во 21 век бидејќи го надградува и го поттикнува логичкото расудување и разбирање на проблемите. Затоа, нејзината важност не се согледува само во формулите и равенките, туку и во секојдневниот живот, каде што ни помага да донесуваме подобри одлуки и да го разбереме светот подетално. Математичките модели се користат за да се предвидат временските услови, да се дизајнираат авиони и да се развијат нови лекови. Во секојдневниот живот математиката ни помага да управуваме со нашите финансии, да готвиме, да патуваме и да донесуваме промислени одлуки, додека во уметноста и музиката математичките принципи се користат за да се создадат хармонични композиции и визуелно впечатливи дизајни.

Светскиот ден на математиката е потсетник за убавината и моќта на математиката. Тој е ден кога го славиме универзалниот јазик на науката и неговиот придонес кон нашето разбирање на светот. Во денешниот свет математиката е основа за сите други науки и таа продолжува да расте со развојот на вештачката интелигенција. Светскиот ден на математиката ги поттикнува младите луѓе да се заинтересираат повеќе за оваа дисциплина и да ја препознаат нејзината убавина и практична примена. Овој ден, 14 март, е официјално признание за улогата на математиката во нашето секојдневно постоење и нејзиниот придонес кон човечкиот напредок.

Доротеа Огненовска

Светскиот ден на антропологијата се прославува секоја година, но оваа 2025 година се одбележува на 16 февруари. Антрополозите ширум светот целат да го разберат нашето човечко потекло и да одговорат на прашањето што го чини човекот посебен и уникатен од другите животински видови. Иако постојат многу причини за проучување на антропологијата, една од најважните е нејзината способност да ни помогне подобро да го разбереме човештвото во неговата целост – човечкиот микро- и макро-космос. Тука се подразбираат историските корени на концептите, потоа разбирањето и разграничувањето на културните разлики што влијаат врз социопсихолошкиот развој на една индивидуа во општеството и надвор од него. Антропологијата нè учи како луѓето ги создаваат своите заедници, како комуницираат, како се приспособуваат на различни околности и како нивните верувања и практики се менуваат низ времето. Проучувањето на минатото е првиот чекор за разбирање на сегашноста. Затоа и антрополошките науки даваат продлабочен увид во културните, социјалните и биолошките аспекти на човечкото постоење и нивната дијахрониска еволуција низ времето.

Историја на Светскиот ден на антропологијата 

Американската антрополошка асоцијација (ААА) го прогласила Националниот ден на антропологијата во 2015 година. Веќе следната година, празникот бил преименуван во Светскиот ден на антропологијата, со цел подобро да ја одрази глобалната важност на оваа наука, која не се ограничува само на една нација туку има и значење за целиот свет. Денот отсекогаш се одржувал на третиот четврток во февруари и оваа традиција е задржана сѐ до денес. Светскиот ден на антропологијата е време кога наставата е во тек, така што многу универзитети на полето на општествените науки земаат учество преку организирани предавања, дискусии и други настани за да ја истакнат значајната улога на антропологијата во разбирањето на човештвото и глобалните култури.

Каква наука е всушност антропологијата? Антропологијата е мошне комплексна наука што ги истражува луѓето од повеќе различни аспекти. Антропологијата е проучување на луѓето и нивните релации и однесувања во општествата, гледано низ призмата на минатото и сегашноста. Таа опфаќа четири главни гранки: (1) културната антропологија е дел од антропологијата што ги проучува традициите, обичаите и секојдневниот живот на различни народи, потоа, (2) археолошката антропологија ги истражува материјалните остатоци од минатото за да ги разбере древните култури, (3) лингвистичката антропологија го анализира јазикот и неговата улога во општеството, додека (4) физичката (биолошка) антропологија го проучува биолошкиот развој на човекот и неговата еволуција. Сите овие гранки имаат нешто заедничко во себе, а тоа е човекот.

Антрополозите на 20 и 21 век

Може да се заклучи дека антрополозите користат посебен метод во својот пристап за разбирање и истражување на различните аспекти од човечкото искуство. Еден од нив, Франц Боас (1858 – 1942), уште познат и како татко на модерната антропологија и основоположник на културниот релативизам, во своето дело Раса, јазик и култура (Race, Language, and Culture) (1940) тврди дека културите треба да се проучуваат во нивниот сопствен контекст, без да се судат според западните стандарди. Тој ја критикувал биолошката детерминираност и истакнал дека културата има поголемо влијание врз човечкото однесување отколку расните или генетските фактори. Понатаму, структуралистичката антропологија на Клод Леви-Строс (1908 – 2009) ги истражува универзалните структури што ја обликуваат културата, особено во митологијата и јазикот. Во своето дело Дивиот ум (The Savage Mind) (1962), тој сугерира дека луѓето размислуваат во бинарни спротивности (на пример, природа-култура, машко-женско, живот-смрт), кои се рефлектираат во нивните општествени сфаќања за светот.

Во контекст на културната антропологија и половите улоги, Маргарет Мид (1901 – 1978) е позната по своето истражување на културите на Полинезија, особено во книгата Полнолетство во Самоа (Coming of Age in Samoa) (1928). Нејзините студии покажале дека многу од карактеристиките што се сметаат за природни или за биолошки (како што се половиот идентитет и адолесцентното однесување), всушност, се обликувани од културни фактори. Од друга страна, полскиот антрополог Борислав Малиновски (1884 – 1942) во своето дело Аргонаутите од западниот Пацифик (Argonauts of the Western Pacific) (1922) ги документира системите на размена кај домородните народи на Тробријандските Острови. Неговата теорија на функционализмот тврди дека сите елементи на културата имаат одредена функција што помага за одржување на стабилен социјален поредок. Во слична насока, францускиот антрополог и социолог Пјер Бурдје (1930 – 2002) во своето дело Дистинкција: Социјална критика на судот на вкусот (Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste) (1979) ја развива теоријата на хабитусот, задржувајќи се на позицијата дека индивидуите стекнуваат одредени навики и преференции преку својата социјална средина, што потоа влијае на нивните избори и можности во општеството.

Меѓутоа, една од најзаслужните во полето на културната теорија е британската теоретичарка Мери Даглас (1921 – 2007), која го развила концептот на „нечистотијата“. Таа истражува во своето дело Чистота и опасност (Purity and Danger) (1966) како различни култури ги дефинираат концептите на чистота и нечистотија. Таа тврди дека нечистотијата не е објективна категорија, туку културолошка конструкција што ги одразува социјалните граници и ред. Според неа, табуата и правилата за храна, како оние во старозаветната книга Левит (Трета книга Мојсеева), не се архаични или ирационални, туку се дел од логичкиот систем што ја одржува социјалната кохезија. Даглас исто така придонела во економската антропологија со воведувањето на концептот „Културна теорија на ризик“, каде што објаснува како различни општества ги перципираат ризикот и неизвесноста врз основа на нивните социјални структури.

Зошто токму денот на антропологијата?

Антропологијата, како дисциплина што ги проучува луѓето низ времето и просторот, ни помага да разбереме како сме се развивале и како сме изградиле цивилизации, обичаи и верувања што го обликуваат и го дефинираат денешниот свет. Антрополозите играат клучна улога во разбирањето на глобалните прашања, како што се: културната разновидност, миграцијата, социјалната неправда, идентитетот, глобализацијата, климатските промени, нееднаквоста и влијанието на технологијата врз културите. Овој ден е и можност да им се оддаде признание на сите антрополози кои посветено работат за да ги откријат тајните на човештвото. Нивните истражувања ни помагаат да најдеме решенија за предизвиците со кои се соочуваме секојдневно, како и да ја зачуваме културната традиција за идните генерации. Антропологијата нè учи дека, иако луѓето потекнуваат од различни земји и култури, сите, всушност, сме дел од истата приказна.

Доротеа Огненовска

Корисниците на онлајн-платформите за запознавање, како „Тиндер“, „Бамбл“, „Хинџ“, „Метч“ и сл., постојано растат. Не е тајна дека технологијата сè повеќе ја обликува секојдневната реалност и сериозно влијае врз начинот на комуникација, врските, социјалните интеракции и процесот на пронаоѓање партнер. Приватноста на корисниците станува клучно прашање во делот на дигиталната безбедност. Онлајн-платформите за запознавање имаат цел да ги поврзат луѓето во потрага по љубов и пријателство, но во последните неколку години многу повеќе се соочуваат со критика поради користењето, т.е. злоупотребата на личните податоци на нивните корисници. Платформите често бараат од корисниците да внесат лични податоци, како што се: локација, фотографии, информации специфични за персоналните интереси на корисникот, што потоа можат да бидат искористени од трети страни без нивно знаење. Со оглед на тоа што многу од овие апликации ги продаваат податоците на рекламни агенции или компании за профит, еден дел од информациите за корисникот можат да залутаат во мрачната мрежа на онлајн-продажбата на идентитети. Овие загрижувачки практики се особено релевантни во периодот околу Денот на вљубените, кога милиони луѓе се поактивни на дејтинг платформите за запознавање. Наместо да биде празник на романтиката, Денот на вљубените – Свети Валентин може да прерасне во измамнички чин на злоупотреба на личните податоци од корисниците, кои несвесно ги споделуваат своите најранливи информации, доколку не се постапува со претпазливост.

Купување и продавање на кориснички профили на дејтинг апликации

Во 2017 година, уметницата Џоана Мол и организацијата „Тактикал тек“ (Tactical Tech) открија дека корисничките профили од онлајн-платформите за запознавање можат да се купат за минимална сума пари, при што потоа добиваат пристап до милиони профили со лични податоци и фотографии без знаење или согласност од сопствениците. Џоана и нејзиниот тим купиле еден милиони профили од онлајн дејтинг апликации за 136 евра од „Ју-Ес дејт“[1]. Профилите вклучувале пет милиони фотографии, кориснички имиња, електронска пошта, националности, пол, возраст и детални лични информации за сите луѓе кои ги создале профилите, потоа информации за нивната сексуална ориентација, интереси, професија, преференции во изборот на партнерот, темелни описи за физичкиот изглед и особини на личноста. Ова истражување открило огромна мрежа компании што тргуваат со податоци од корисниците без нивна свесност и согласност. Оттаму, користењето на некакви дејтинг платформи станува загрижувачката практика зашто не се знае на кој начин профитираат компаниите зад платформите. Овој проект ја открива оригиналната серија податоци за профилите што Џоана и нејзиниот тим ги добиле од „Ју-ес дејт“ по купувањето. За да ги заштитат идентитетите на лицата прикажани во профилите, тие ги отстраниле или ги замаглиле сите податоци што можат да доведат до нивна идентификација, како што се е-поштенски адреси, телефонски броеви и нивните имиња, додека сите други информации останале непроменети. Иако се обиделе да ги анонимизираат сите пет милиони фотографии од профилите, поради технички ограничувања, некои фотографии можеби останале неанонимизирани. За да го решат овој проблем, додале копче на секоја фотографија, кое им овозможува на гледачите да пријават фотографија што не е анонимизирана.

Сите овие искористувања на профилите можат да резултираат со манипулации или измами, а во најлошиот случај, приватни детали од животот на корисникот можат да бидат злоупотребени за создавање на лажни профили или вршење на финансиски и емоционални искористувања. Слично на тоа, неодамнешните извештаи посочиле дека платформата „Бамбл“ (Bumble), која, иако се рекламира како безбедна и етички легитимна апликација за запознавање, не е доволно транспарентна во однос на тоа дали ги продава или ги споделува податоците на своите корисници. И покрај тоа што постојат механизми за одбивање (opt-out), очигледно е дека тоа не е доволно, бидејќи заштитата на личните податоци треба да биде стандард, а не избор што корисниците мораат да го направат самостојно. Запознаени со овие практики, Фондацијата за електронски граници (Electronic Frontier Foundation – EFF) и Фондацијата „Моѕила“ (Mozilla Foundation), заедно со уште 11 други организации, строго му укажале на тимот зад „Бамбл“ да воведе јасни правила за заштита на податоците и да ги информира корисниците дали нивните податоци се продаваат на трети страни. Писмото до „Бамбл“ јавно ги повикува да го зајакнат механизмот за согласност на корисниците со тоа што ќе ги направат споделувањето или продажбата на податоци „опт-ин“, наместо „опт-аут“. И покрај повеќекратните барања, „Бамбл“ сѐ уште нема потврдено дали ги продава или ги споделува податоците на корисниците, а нивната политика е нејасна во однос на тоа дали сите корисници можат да ги избришат своите податоци без разлика каде живеат. Компанијата треба да ја почитува приватноста на своите корисници и да гарантира дека нивните податоци нема да бидат споделени без изречна согласност. Потенцијалната закана за приватност не смее да биде компромис што корисниците се принудени да го прифатат. Заштитата на личните информации треба да биде нешто основно, прв чекор, особено за платформи што се промовираат како безбедни и етички.

Апликациите за онлајн дејтинг собираат огромни количества на интимни информации за своите клиенти – од сексуални преференции до прецизна локација на живеење и движење. Овие информации можат многу лесно да паднат во погрешни раце, особено за оние што бараат репродуктивна здравствена заштита, преживеани од насилство во врска или брак и припадниците на ЛГБТК+ заедницата. Поради ова, компаниите што собираат, продаваат или пренесуваат лични податоци мораат да одржуваат високи стандарди и да обезбедат целосна транспарентност во своите практики за зачувување на приватноста. Оттаму, и претходноспоменатите истражувања и проекти имаат цел да ги обелоденат скриените, мрачни, но суштински стравови во глобалниот свет на онлајн-состанувањето. Притоа, практиките отвораат сериозни етички, морални, а според податоците од Џоана и нејзиниот тим, забележуваме и правни дилеми, бидејќи злоупотребата на интимните податоци од профилите може да има далекосежни последици врз животите на корисниците.

Приватноста во дигиталната ера е клучно прашање. Компаниите што работат со лични информации мораат да бидат транспарентни и одговорни за нивната употреба. Сите овие вознемирувачки случаи ја отсликуваат пошироката проблематика на злоупотребата на личните податоци во севкупната сфера на дигиталната економија. Платформите за запознавање собираат лични и интимни информации што можат да станат средство на измама доколку овие податоци завршат во „погрешни“ раце. Така, од морален, овој проблем прераснува во етички, бидејќи носи сериозни последици за безбедноста и менталната благосостојбата на корисникот. Затоа, swipe smart! за да се спречи оваа колку виртуелна, толку и физичка експлоатација и да се загарантира дека личните податоци ќе бидат заштитени според највисоките стандарди.

[1] USDate е американска компанија што тргува со профили за состаноци од целиот свет.

Доротеа Огненовска

Јануари за Вевчанци е најубавиот месец. Како и секоја година, така и оваа, 2025 година, малото, но гордо село Вевчани се трансформира во сцена излезена од некоја бајковита приказна, каде што фолклорот и традицијата се спојуваат во магичниот Вевчански карневал. Влечејќи корени од старите традиции, карневалот постои повеќе од 1400 години и се повикува на паганските обичаи за одбележување на старата Нова година според Јулијанскиот календар. Главниот концепт на карневалот е да се одбележат циклусите на животот и да се оддаде почит кон природата – типично за многу древни празнувања на балканските територии. Практично, карневалот е театарска претстава под отворено небо, во која учествуваат жителите на селото Вевчани, како и гости од цела Македонија (но, и од светот!). Преку маски и костуми ги „коментираат“ актуелните случувања – од политички гафови и економски апсурди до културни и општествени парадокси. Во центарот на карневалскиот татнеж е хуморот што ја прави целата атмосфера „болно смешна“ и лудо незаборавна. Карневалот е дел од културното наследство на нашата земја, како и препознатлив симбол на селото Вевчани.

Вевчани, село со вековна душа

Вевчани, едно од најживописните села во Македонија. Се наоѓа во подножјето на планината Јабланица, на петнаесетина километри оддалеченост од Струга. Селото е препознатливо по својата автентична архитектура: и тоа камените куќи и тесните, калдрмисани улички што се распространети низ целото село. Една од главните атракции на Вевчани се Вевчанските извори. Изворите се природниот хидролошки систем што го напојува селото, всушност станува збор за неколку извори со чиста вода, опкружени со бујна вегетација. Изворите низ текот на времето станале туристичка атракција во Вевчани. Познато како културен и уметнички центар, Вевчани е дом на многубројни фолклорни приказни и легенди и неслучајно карневалот е главниот настан што ја одбележува годината. Иако во Вевчани живеат околу 2.500 жители, селото особено се истакнува со својот Вевчански карневал, кој секоја година ги слави хуморот и сатирата. Освен природната убавина и културната динамика, Вевчани е познато и по својата независна и горда заедница, која успева да ја зачува автентичноста помеѓу сите други македонски села. Да се посети Вевчани значи да се направи времеплов низ историјата и традицијата на земјата.

Вевчанскиот карневал – долговековна традиција

 Карневалот, уште наречен и „Свети Васиља“ (Василица), е посветен на св. Василиј Велики и се одржува на 13 и 14 јануари, а кулминацијата е на Стара Нова година (14 јануари). На тој ден се дочекува новата православна година, а се испраќа старата. Секоја година учесниците создаваат рачно изработени маски, најчесто инспирирани од митологијата или од некои актуелни случувања во светот – и секоја година маските се сѐ поиновативни и покреативни. Како пагански обичај, карневалот се зачувал сѐ до денес и благодарение на Василичарите продолжува да го оживува духот на традицијата.

Главната атракција е маскираната парада, каде што учесниците ги презентираат своите долгоподготвувани креации. Всушност, маските се вистинско уметничко дело. На крајот на карневалот, тие традиционално треба да се запалат, што би го симболизирало крајот на старата и почетокот на новата година. Клучната карактеристика на карневалот е хумористичната и сатирична интерпретација на политичките и културните случувања во земјата. Карневалот е целосно организиран од жителите на селото, што го прави мошне уникатен, а останува и недопрен од комерцијализација, што го прави посебен меѓу другите карневали во светот. Секоја година, креативните маски изненадуваат и всушност костумите претставуваат само алатка за себеекспресија, но истовремено и критика на општествените проблеми. Таа пародизација, односно карневализација е типична за паганските ритуали, нешто што останало од старите времиња на територијата на земјата. Оваа своевидна театарска претстава на отворено го рефлектира духот на времето, додека хуморот и сатирата служат како огледало на суровата реалност со којашто се соочуваме везден. Во центарот на целата вечер е необузданиот, нескротлив дух на карневалската магија.

Иако Вевчани е мало место, карневалот привлекува илјадници луѓе од земјата и пошироко. Публиката учествува во карневалот со огромен ентузијазам: каде што многумина се маскираат и стануваат дел од парадата, додека други уживаат како набљудувачи на целата лакрдија. Карневалот го трансформира Вевчани во жив театар, каде што улиците пулсираат со енергија и веселба. Смеата ечи од куќите и од тесните улички, додека мирисот на традиционални јадења и топол греаник се шири низ воздухот. Оваа интеракција меѓу учесниците и публиката ја прави манифестацијата навистина посебна, најмногу поради тоа што ги зближува сите луѓе во духот на заедничката прослава. Во овие два дена, Вевчани станува културен центар каде што хуморот е универзалниот јазик.

Доротеа Огненовска

Според податоците на Обединетите нации, во текот на животот секоја трета жена во светот е жртва на физичко или сексуално насилство. Оваа мрачна статистика ја истакнува важноста на глобалните и локалните иницијативи за подигнување на свеста и треба да послужи како алармантен потсетник за итната потреба од колективна акција. Родовото насилство претставува сериозен глобален проблем кој продолжува да ја загрозува безбедноста на милиони жени и девојки во светот и со тоа да ги разнишува основните човекови права. Оттука и кампањата што се одржа овој декември во Скопје под насловот: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е, пред сѐ, повик за мобилизација на заедниците и институциите во нашата земја. Мисијата на ОБСЕ во Скопје, како посветен партнер во борбата за родова еднаквост, оваа година организираше многубројни активности кои поттикнуваат промени и придонесуваат кон создавање општество без насилство.

Борба за еднаквост и правда

Во текот на тие две недели се организира широк спектар на активности за подигнување на свеста за родово поврзани теми, едукација и заштита на правата на жените. Од 24 ноември до 11 декември во серија работилници се истражија темите поврзани со различни аспекти на родово базираното насилство, вклучувајќи сексуално вознемирување, демнење, контролирачко однесување и трговија со луѓе. Работилниците вклучуваа практични алатки и ресурси за справување со овие предизвици, а истовремено поттикнаа дискусии за долгорочните последици од насилството врз жените и девојките, врз нивната благосостојба и личен развој. Со учество на експерти, активисти, институционални претставници, но и самите жртви, овие настани создадоа простор за размена на искуства и препораки за системско решавање на проблемите. Се поставија конкретни мерки, како што се подобрување на законодавството, зајакнување на институционалната поддршка и иницирање јавни кампањи кои би се спровеле во 2025 година со поддршка од национални и меѓународни организации. Централниот настан, организиран од ОБСЕ, го истакнува проблемот на сексуално вознемирување, демнење и контролирачко однесување – форми на насилство кои имаат длабоки последици врз младите жени и девојки. На настанот беше потпишана Декларацијата на намери и учествуваа македонската претседателка Гордана Сиљановска Давкова и министерката за образование Весна Јаневска. Притоа, беше прикажан видеоматеријал создаден во соработка со Факултетот за драмски уметности (ФДУ) со цел да ја нагласи моќта на уметноста во подигнувањето на свеста за оваа важна тема.

Мисијата на ОБСЕ во акција  

Организирана од Обединети нации и поддржана од Мисијата на ОБСЕ, кампањата: „16 дена активизам против родово базирано насилство“ е глобална инцијатива чија главна цел е да ја подигне свеста за сериозноста на родово базираното насилство и да ги поттикне заедниците, институциите и индивидуите да преземат акција. Во оваа насока, за време на кампањата во Скопје, краткиот документарен филм и уметничката инсталација „Прегрнати лузни“ на Мартина Спасовска ги истакнаа емоциите и последиците од насилството врз жените. Панел-дискусиите со младинските активисти и претставници на невладини организации развија дијалог за финансиската поддршка и институционалните предизвици со кои секојдневно се соочуваат. Дополнително, работилниците и обуките од 27 ноември до 4 декември се фокусираа на специфични прашања, вклучувајќи превенција на трговијата со луѓе, зајакнување на социјалните работници и поддршка за адвокатите кои застапуваат жртви на насилство. Настаните продолжија во насока на создавање институционална поддршка и зајакнување на локалните заедници. Работилницата на 10 декември, организирана во соработка со Мрежата на здруженија на жени во полицијата, претставуваше значаен исчекор за родова еднаквост и заштита од насилство. Последниот настан на 11 декември, посветен на „Femicide Watch“, ги истакна напорите за следење и превенција на фемицидот преку соработка помеѓу граѓанските организации, полицијата и социјалните служби.

Соработка со Europe House

Овие настани ја истакнуваат важноста на мултисекторската соработка за борба против родово базираното насилство. Сепак, предизвиците сѐ уште остануваат да го демнат нашето општество. Успешната борба против родово базираното насилство бара постојана посветеност од сите сектори на земјата. Нашата земја, преку поддршката на ОБСЕ и другите институции, покажува заложба за промовирање на правдата, еднаквоста и заштитата на најранливите категории, затоа, важно е сите – од владата до граѓаните – да се вклучат во кампањата на родовата еднаквост. Борбата против насилството врз жените и девојките не е само национална, туку и глобална задача која бара ангажираност од сите нас.

Клучен партнер во оваа иницијатива беше Europe House Скопје, која даде значаен придонес во организирањето на настаните и обезбедувањето простор за дијалог и креативно изразување. Europe House Скопје беше домаќин на серија панел-дискусии и креативни работилници, каде што младите дискутираа за важноста на родовата еднаквост и улогата на новите генерации во борбата против насилството. Покрај тоа, преку организирање културни настани, како филмски проекции и уметнички перформанси, Europe House дополнително ја поттикна свеста за ова прашање. Со својата поддршка, Europe House ја нагласува важноста на партнерствата во градењето инклузивно и праведно општество.

Доротеа Огненовска

Сите сме слушнале за прочуената Нобелова награда – престижната награда што се доделува на оние што дале извонреден придонес за човештвото. Меѓутоа, малкумина знаат дека секој десетти декември светот го слави Денот на Нобеловата награда. Оваа почесна награда, која со децении инспирира голем број научници, писатели, активисти и визионери од целиот свет, своето потекло го должи на несебичната и далекосежна волја на Алфред Нобел. Со својата желба да ги награди и да ги истакне достигнувањата што го унапредуваат човештвото, Нобел поставил основа за систем на признанија што ги слави најдобрите умови и истовремено ги поттикнува новите генерации да се стремат кон откритија и дела што го движат светот напред.

Меѓу најпознатите добитници на Нобеловата награда се истакнуваат имиња што оставиле неизбришлива трага во историјата и останале запаметени од светот по своите откритија и идеологии. Алберт Ајнштајн ја добил наградата за физика во 1921 година за своето објаснување на фотоелектричниот ефект, откритие што подоцна ќе стане вистинска револуција на модерната физика. Марија Склодовска-Кири е единствената личност која ја добила наградата во две различни категории – физика (1903) и хемија (1911) – за нејзините откритија во полето на радијацијата. Наградата за мир отсекогаш предизвикувала големо внимание, особено во моменти како во 1964 година, кога ја добил Мартин Лутер Кинг помладиот за неговата борба за ненасилство и граѓански права. Нобеловата награда за литература ги воздигнала делата на автор(к)ите како Габриел Гарсија Маркес, Ернест Хемингвеј, Тони Морисон, Луиз Глик, кои преку своите дела го обликувале културниот пејзаж.

Годинешната Нобелова награда за литература ја доби јужнокорејската авторка Хан Канг, првата жена од Азија и првата Јужнокорејка која ја добила оваа реномирана награда. Позната по својот уникатен книжевен стил, нејзиното дело „Вегетаријанка“ се занимава со личните наспроти историските трауми и ја разоткрива сензитивноста на човековото постоење. Претходната година, наградата за книжевност ја доби норвешкиот писател Јон Фосе за неговите авангардни дела, додека во 2022 година наградата ја освои француската авторка Ани Ерно, позната по својата храбра и критичка авторска перспектива. Забележливо е дека последниве години, женскиот глас во литературата добива сѐ поголема видливост и ова покажува родово поместување кон поголема инклузивност во светот на книжевноста.

Кој бил Алфред Нобел?

Зад Нобеловата награда стои името Алфред Нобел, шведски пронаоѓач и индустријалец со широко познавање за светот, кое опфаќало повеќе науки: од лингвистиката до инженерството. На само 17 години Нобел зборувал пет јазици, а низ текот на својот живот измислил 355 патентирани иновации, меѓу кои најпознати се иновациите за динамитот и гелигнитот[1]. Покрај овие, тој работел и на развој на материјали и успеал да пронајде процес за создавање на рани форми на синтетичка свила, што подоцна ќе го најават почетокот на индустриските истражувања во оваа област. Сепак, Нобел не сакал неговото име да биде запаметено само по експлозивот и другите изуми. Во својот тестамент, потпишан во 1895 година во Париз, тој наредил неговото огромно богатство да се искористи за создавање награди што ќе ги препознаваат најголемите достигнувања за доброто на човештвото. Со оваа одлука, Нобел ги изненадил и ги вознемирил своите блиски, кои отпрвин остро се спротивставиле на неговата одлука. Дополнително, организациите и институциите што ги именувал во својот тестамент не биле подготвени да ја преземат одговорноста за спроведување на неговите замисли. Биле потребни пет години за да се надминат овие правни и административни пречки, по што, во 1901 година, конечно биле доделени првите Нобелови награди, поставувајќи ги темелите на традиција што трае и денес.

Што ја прави Нобеловата награда толку посебна? 

Наградата првично се доделувала во пет категории: физика, хемија, медицина, книжевност и мир. Подоцна, во 1969 година, била додадена и наградата за економија, создадена од страна на Шведската банка во чест на Алфред Нобел. Победниците на оваа награда се нарекуваат Нобелови лауреати и тие добиваат диплома, медал и парична награда од 11 милиони шведски круни (околу 60 милиони денари). Покрај финансиската вредност, наградата, всушност, претставува признание што му носи огромен престиж на добитникот, кој потоа станува уште повлијателна личност во општеството. Интересно е што наградата за мир се доделува во Осло, Норвешка, додека преостанатите награди се врачуваат во Стокхолм, Шведска.

Интересен факт за Нобеловата награда е што понекогаш околу изборот на добитници се предизвикани контроверзни дебати по однос на етичките прашања, особено за наградата за мир, која честопати привлекува внимание поради политичките импликации. Дополнително, од основањето до денес, постојат лауреати кои одбиле да ја примат наградата, било поради лични убедувања или политички притисоци.

Церемонијата на доделување награди се одржува секој десетти декември, денот на смртта на Алфред Нобел. Денот има симболично значење и поради тоа е одбран и за официјален ден на Нобеловата награда. Лауреатите се објавуваат во октомври, но токму на овој ден тие свечено ги примаат своите награди од кралот на Шведска. Оваа традиција е симбол на почит кон визијата на Алфред Нобел и неговиот огромен придонес што продолжува да ги трансформира животите на луѓето низ светот. Церемонијата на доделувањето може да се следи во живо преку интернет. Всушност, овој ден станува своевиден празник на науката и уметноста.

Доротеа Огненовска

[1] Гелигнит – силен експлозив што бил ширококористен во градежништвото и во воената индустрија.