Кукларството е посебен вид на драмска уметност. Некои го нарекуваат и занает токму поради изработката на куклите и нивната употреба во куклениот театар. Кукларството со векови останува да биде автентичен културен и уметнички израз, а продолжува да напредува во различни форми. Постојат оние веќе познати традиционални рачни кукли и софистицирани марионети, но денес станува многу актуелно и т.н. дигитално куклено играње. Во него, визуелно, преку платно, се прикажуваат интерактивни куклени претстави низ анимирани проекции што комбинираат технологии како 3Д-мапирање, виртуелна реалност и движења проследени со сензори. Оваа модерна форма на кукларство создава нови можности за раскажување приказни и ја проширува улогата на кукларството во современата уметност и театарот воопшто. Секоја година на 21 март, кукларите и сите уметници/ентузијасти ширум светот го слават Светскиот ден на кукларството, ден посветен на една од најстарите и највозбудливите форми на раскажување приказни. Идејата зад прославата на овој настан е, пред сѐ, да се препознае занаетот и да се истакне неговата динамична форма што постојано се развива и се приспособува на современите текови.
Потеклото на Светскиот ден на кукларството
Светскиот ден на кукларството е основан во 2003 година од страна на УНИМА, односно Светската унија на марионети (Union Internationale de la Marionnette), организација основана во 1929 година, чија главна цел е промоција на кукларството како уметнички и едукативен медиум. Идејата за овој ден ја предложил иранскиот куклар Џавад Золфагари (Javad Zolfaghari), кој сакал дa oддаде признание за придонесот на кукларството во глобалната култура. Иницијативата била прифатена ширум светот и оттогаш 21 март претставува годишна прослава на оваа уникатна уметничка форма.
Куклената игра датира илјадници години и е составен дел од традициите на раскажување приказни (storytelling) низ културите и цивилизациите. Некои од најраните записи за куклена игра доаѓаат од стариот Египет, каде што куклите се користеле во религиозни церемонии, но и за забава, најчесто како критика и сатира на актуелната политичка состојба. Во Азија, земјите како Индија, Индонезија и Кина имаат долга традиција на изработка на кукли и куклен театар. На пример, куклениот театар вајанг бебер користи растегливи листови хартија, на кои се исцртани сцени од различни приказни познати од Истокот – меѓу кои и најпознатите индиски епови: „Махабхарата“ и „Рамајана“, а потоа преку овие листови низ сенки се изведува театарската куклена претстава. Наместо традиционални кукли, раскажувачот (даланг) ги одмотува и ги прикажува илустрациите додека ја раскажува приказната, придружена со традиционална музика од гамелан оркестар. Оваа форма на куклен театар датира од 13 век и претставува значаен дел од индонезиското културно наследство, признаено од УНЕСКО како нематеријално културно богатство. Денес, вајанг бебер останува важен медиум за пренесување на митолошки и историски наративи, возобновувајќи ја древната уметност на раскажување приказни.
Иако вајанг бебер во Индонезија користи хартија за визуелно раскажување на епски приказни, во Индија, поточно во Раџастан, традиционалната уметност на куклениот театар – катпутли (kathputli) нуди поинаков, но еднакво магичен пристап кон куклениот театар. Како марионета со конци, таа се управува со една единствена нишка што минува од горниот дел на куклата и се контролира од кукларите. Зборот „путли“ значи кукла, додека „катпутли“ означува кукла целосно изработена од дрво. Иако основниот материјал е дрвото, овие кукли често се изработуваат и од памучен текстил и метална жица, за да овозможат дополнителна стабилност и подвижност. Во 1662 година на европското поднебје, конкретно во Англија, куклените претстави биле широко користени и за забава и за образование, при што ликовите како палавиот г. Панч и неговата сопруга Џуди станале фигури – икони на новото време.
Од друга страна, кукларството во Африка често служело за ритуални цели. Во Јужноафриканската Република, куклениот театар се развивал како дел од уметничките движења против апартхејдот, каде што кукларите ги користеле куклите за да ја потенцираат политичката и социјалната заднина на земјата. Покрај тоа, застрашувачките маски и куклите играле клучна улога во религиозните церемонии и ритуали посветени на божествата. Мали е познат по своите куклени фестивали, каде што куклите се користат во церемонии и настапи инспирирани од митологијата. Во Буркина Фасо, традиционалните куклени претстави се дел од фолклорните приказни и често вклучуваат големи, шарени маски. Во Нигерија има долга историја на кукларство, особено меѓу народите Јоруба, каде што куклите се користат во религиозни и културни церемонии.
Кукларството е повеќе од само забава
Традиционалното куклено играње игра значајна улога во зачувувањето на фолклорот и историските наративи. Многу култури користат марионети за да им пренесат митови и легенди на новите генерации и истовремено приказните да служат како и морална-дидактичка основа за младите. Во конфликтните зони, куклената игра е алатка за ширење на свеста и за лекување трауми. Куклите се широко користени во училниците за да ги ангажираат децата. Преку нив, тие учеле јазици, историја, па дури и наука преку интерактивно раскажување приказни. Едукативните телевизиски програми како „Улицата Сезам“ (Sesame Street) покажаа како кукларството ефективно може да ја научи младата публика да се справува со своите емоциите и да ги развие своите социјалните вештини. Куклите, т.н. мапети (the Muppets) на Џим Хенсон, биле некогаш наменети за деца, но сега американската телевизиска станица Еј-би-си повторно почна да ги емитува новите епизоди што се наменети исклучиво за возрасната публика.
И покрај подемот на модерната забава, кукларството продолжува да напредува. Тоа е жива уметничка форма што ги капсулира историјата и културата на различни народи и ги пренесува од генерација на генерација. Куклите им даваат глас и ги охрабруваат оние што се изразуваат потешко. На тој начин создаваат простор за слободно изразување на емоциите и стравовите, а потоа и простор за споделување идеи. Тие служат како посредници меѓу имагинацијата и реалноста. Без разлика дали се користат во традиционалниот театар или како современи интерактивни уметнички перформанси, куклите остануваат моќно средство за комуникација, алатка за поттикнување на едукативен дијалог и емпатија, што всушност ги прави безвременски раскажувачи на приказни и (и)стории.
Низ историјата, кукларството било користено и како медиум за исмевање на актуелната политичка сцена и општествениот поредок. Затоа што куклите не се „вистински“, преку нив можат да се хиперболизираат и да се нагласат карикатурите на познатите луѓе од општеството, а први на мета се политичките фигури, кон кои понекогаш се насочуваат и најострите критики. Куклите се исто така одлична алатка во психолошката терапија. Терапијата заснована на кукли им помага на поединците да се изразат на начини на кои може да им биде тешко во секојдневните нормални човечки интеракции. Светскиот ден на кукларството се одбележува така што голем број драмски уметници од куклениот театар, заедно со културните организации ширум светот организираат театарски претстави на одредена тематика. Многу театарски центри за изведувачки уметности се домаќини на специјални претстави што прикажуваат различни стилови на куклена игра. Сè додека има приказни за раскажување, кукларството ќе продолжи да биде живописна и возбудлива уметничка форма.
Доротеа Огненовка