Стефан Алијевиќ е млад писател, кој главно пишува раскази. По дебитантската збирка „Вечерен автобус“ („Или-или“, 2022), пред два месеца излезе од печат „Наназад“, неговата втора збирка раскази, во издание на „Илика“.

Со стегнат израз во кој како да нема вишоци, Алијевиќ со повеќето негови раскази нè враќа во времето на сеќавањата од своето детство, за низ нив да фрли светлина на важни аспекти од општествениот контекст – и тогашниот, и сегашниот. А можеби и идниот, ако нештата продолжат да се движат во непосакуван правец, особено за ранливите групи како децата, жените, квир-луѓето…

Стефан, колку време ја пишуваше новата збирка „Наназад“? Како течеше процесот на пишување и колку врз него имаше влијание уредувањето на книгата?

Беше динамичен и интроспективен процес кој траеше речиси три години. И пред сè забавен, добивам наплив на адреналин во телото кога пишувам. Првите раскази, во груба форма, веќе ги имав есента 2022-ра, кога едноставно во глава почнаа да ми надоаѓаат одредени сцени и слики од детството, и општо животот во деведесеттите. За некои нешта и натаму не сум сигурен дали се вистински сеќавања или само остатоци од детската фантазија (како на пример кучето мравојад на самиот почеток од книгата). Како и да е, за само неколку дена имав доста материјал и знаев дека од тоа може понатаму да се обликува една збирка.

Го имав задоволството за оваа книга да соработувам со Катерина Шекутковска од издавачката куќа „Илика“, која навистина несебично се вклучи во уредувачкиот дел и беше одлична соработничка. Низ целиот процес, таа постојано ме поттикнуваше да размислувам одново за некои места во текстот кои се провлекуваа како проблематични. Нејзините коментари ми отвораа нови перспективи, а расказите добиваа посилен финиш, пооформени ликови и слично.

И во претходната, и во оваа збирка, многу од расказите се автофикциски, така што твојата поетика веќе слободно може да се опише како доминантно автофикциска. Зошто автофикција?

Очигледно има нешто што ме влече кон овој тип проза, но и јас не сум сигурен точно што е. Можеби е комбинација од фактори. Прво, ми недостасуваше овој тип проза на домашната книжевна сцена, а и посебен е предизвикот да конструираш книжевни ликови од вистински личности кои постојат во реалноста и со кои можеби споделуваш доста заеднички сеќавања. Второ, автентичните приказни произлезени од секојдневието на писателите/ките се и еден излез од лавиринтот на постмодерната кој вели „веќе сè е напишано, што останува да се напише?“. Понатаму, автопрозните остварувања се исто прилично популарни ширум Европа и светот и како книжевник кој доаѓа од помала јазична заедница, важно ми е да бидеме поблиску до таквите современи книжевни текови, книга по книга ако треба, но да се случуваат приближувања помеѓу нас и литературниот свет таму.

Од друга страна, и не е сè така сјајно со автофикцијата. Во смисла, се соочив со моментот дека пошироката читателска публика не секогаш разликува помеѓу автофиктивно писмо и литерарни форми како мемоарот, на пример. Уште со претходната книга, многумина ги прочитаа автофикциските раскази од „Вечерен автобус“ како апсолутно биографски, занемарувајќи ја фиктивната димензија. Си реков тогаш дека повеќе нема да пишувам автофикција, но очигледно не си стоев на зборот. И сега на промоцијата на „Наназад“ го кажав истото, дека толку од мене и автофикциите, токму од горенаведените неблагодарни причини, но и тоа не мора ништо да значи доколку ми дојде нова допадлива идеја во иднина.

Во манирот на Ани Ерно и Едуар Луј, низ расказите ги вадиш на виделина твоите сеќавања на срамови и стравови – најчесто од детството. Дали ваквото впрегнување на личното за уметнички цели за тебе има терапевтска моќ?

Секако дека има терапевска моќ. Пишувањето само по себе има терапевски потенцијал, независно дали се работи за автофикција или чиста фикција. Самиот чин на обмислување на некаква приказна, на градење на фиктивни светови, е она што нè штити од понекогаш погубните ефекти на одредени трауматични искуства.

Истовремено, ваквото пишување претставува и можност за согледување на оние неспознаени или неистражени делови од себството. Затоа и по малку бев исплашен од некои работи што ги напишав, речиси секогаш сум. Долго имав и дилеми за одредени раскази или сегменти дали воопшто „треба“ или „смее“ да фигурираат во збирката. Но, во суштина не треба да постојат граници за што може да влезе како тематика во едно книжевно дело.

Автопрозата е секако флексибилна во овој случај, дозволува да се напише она што долго време било премолчувано и тоа на многу непосреден и директен начин и со тоа ефектот станува многу повеќе од „терапевски“ (на пример, Ани Ерно пишува за личното искуство со абортусот за да не се заборави еден мрачен период од француската историја кога абортусот бил забранет, Едуар Луј за различни типови на насилство со кои се соочува како квир момче или подоцна како возрасен, итн.).

Од друга страна, во расказите се присутни суптилни и не толку суптилни алузии на Дубравка Угрешиќ и Вирџинија Вулф. Зошто токму тие?

Помеѓу големите теми со кои се занимава Дубравка Угрешиќ се токму меморијата и носталгијата, а тоа се категории што лично доста ме интересираат и како автор и како читател. Во еден нејзин есеј таа вели дека понекогаш е подобро да не се навраќаме на одредени места во реалноста поврзани со некои наши драги сеќавања, за да ги оставиме сеќавањата да „живеат“ какви што се, да го сочуваме убавиот спомен. Ние луѓето често „грешиме“ тука, го правиме спротивното. Ова беше, да речам, изворна енергија за првите раскази, мисла која ми послужи да го поставам фундаментот на книгата, да ги истражам сеќавањата и механизмите на помнење од различни агли.

Во однос на Вирџинија Вулф, мислам дека таа е клучната авторка зошто воопшто се посветив на книжевноста. Се опседнував со нејзините романи уште како средношколец и мислам дека тоа имаше дотолку формативно влијание врз мене, што веќе иако поминаа доста години откако последен пат посериозно сум се навратил на било што од неа, нејзината мисла и поетика останува да живее во мене и тоа понекогаш се манифестира во пишувањето. Покрај ова, верзираните читатели, сигурен сум, ќе пронајдат алузии/омажи и кон други автори/ки низ страниците на „Наназад“, и странски и домашни.

Низ расказите се појавуваат разни случувања во земјава и во светот, особено политички тензии и воени конфликти, кои и денес се актуелни. Колку сметаш дека личното е колективно и обратно – колективното лично?

За мене нема поента да пишуваме доколку не се занимаваме со тешките прашања. Да именуваме дел од актуелните прашања: меѓу нив се војната во Европа, геноцидот врз палестинскиот народ, подемот на крајната десница и срамниот пораст на ретроградни политики кои ги уназадуваат женските права, или правата на ЛГБТ лицата, човековите права воопшто.

Во моментов ширум светот има повеќе авторитарни режими отколку што имаше пред десет, дваесет или триесет години. Што ни кажува тоа? На огромен број луѓе им се допаѓа тоа, им се допаѓаат диктатори, и тоа особено ме загрижува. Сонуваме за слободен свет, но без да ги решиме овие проблеми нема слободен свет за никого. Дури ни за оние кои условно речено ги уживаат сите права и слободи.

Жал ми е што многумина им веруваат на лажговците кои ги извртуваат фундаменталните цивилизациски придобивки, како на пример ете слободниот говор, и во име на тоа шират страшни и погубни пораки. Оние со повисоки позиции на моќ, пак, носат страшни и погубни закони.

Особено интересен и важен ми е последниот, насловниот расказ „Наназад“, во кој гледаме една дистописка слика на нашата земја во иднината. Случувањата се на преминот од 2045 во 2046 година, 20 години отсега, кога прилично многу работи отишле наназад, а животот на младите е целосно контролиран. Можеме ли од некаде да црпиме надеж дека иднината нема да ни биде одење наназад?

Работниот наслов на овој расказ беше токму „Дом за грижа на млади лица“ и започнав да го пишувам неколку недели по трагедијата која во месец март се случи во Кочани. Беше многу мрачен период, сè уште сме во сенката на таа случка. Додека траеја деновите на жалост ми беше и роденденот, така што првата сцена во расказот се врти околу роденденот на главниот протагонист, млад маж по име Климент. Го обликував неговиот свет воден од чувството дека ние веќе живееме во дистописка реалност, па сосема природно ми дојде да конструирам таков мрачен свет околу овој лик.

Ние всушност постојано живееме низ различни напливи или циклуси на дистопија. Тоа што се случи со дискотеката „Пулс“ е дистопија. Кога ќе ја видам отровната магла како го проголтува Скопје, тоа е исто елемент на дистопија. Така што, расказот „Наназад“ е отсјај на состојбите во реалноста. Предупредувачка приказна дека работите лесно скршнуваат во сосема погрешен правец и може да станат уште полоши од она што се.

Воедно, би сакал исто читателите да го прочитаат овој расказ и низ затскриената квир призма. Внимателното читање би открило кои се навистина младите лица кои се затворени во домот, кој е прогонуван, а кој контролира?

Надеж може да пронајдеме во самите нас, најмногу кога дејствуваме со чиста мисла и без задни намери. Надеж гледам и во младите луѓе. Кои наспроти многуте несоодветни услови за живот во оваа држава, тие се тука. Постојат колективи на млади луѓе кои негуваат прогресивна мисла, кои се дел од заедници што вистински се грижат за проблемите кои нè засегаат, прават одлична уметност, или компонираат одлична нова музика, пишуваат, читаат, мислат со своја глава. Се надевам повеќе луѓе ќе останат вечно млади на ваков начин.

За крај, каква книжевна 2026 година (си) посакуваш?

Би сакал во 2026 година да завршам со пишувањето на мојот прв роман, потфат кој го ставив на пауза поради пишувањето на расказите од збирката „Наназад“, чија појава не беше толку планирана. Едноставно ми се случија, ме обземаа и ним им се посветив. Во мигот кога стопирав со романот веќе имав идентификувано проблеми за кои тогаш немав сосема јасен одговор, но мислам дека ги имам одговорите сега.

Друго, на сите ни посакувам подобра година од оваа на заминување, и храбро и искрено да пишуваме за проблемите со кои се соочуваме. И повеќе да читаме!